مفسرین شیعه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(رده)
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
درباره آثار تفسیری [[شیعه]] دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|فهرست]]» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، [[سید حسن صدر]] در «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پرارزشی است که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة الی تصانیف الشیعة]]» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
  
−
طبقه بندی مفسرین شیعه نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند:ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند:سعید ابن جبیر، یحیی بن یعمر، ابو صالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابو حمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.
+
== طبقه بندی مفسرین شیعه ==
−
طبقه اول
+
نخستین گروه مفسران [[شیعه]]، تعدادی از اصحاب [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین [[صحابه]] مانند: [[ابن عباس]]، [[ابن مسعود]]، [[ابی بن کعب]]، [[جابر ابن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله انصاری]] و همچنین جمعی از [[تابعین]] مانند: [[سعید بن جبیر]]، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، [[طاووس یمانی|طاووس بن کیسان]] معروف به یمانی، [[محمد بن سائب کلبی]]، [[جابر بن یزید جعفی]]، اسماعیل سدی کوفی، [[ابوحمزه ثمالی]] و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
===طبقه اول:===
  
−
1- ابن عباس
+
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
که از شیعیان و شاگردان علی (ع) است. در زمان رحلت پیامبر (ص) بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت. <ref>. ابن اثیر:اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 3، ص 195.</ref> بیشتر علوم خود را نزد علی (ع) آموخت. <ref>. حاج محمد تقی شوشتری:قاموس الرجال، ج 6، ص 28.</ref> و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود. <ref>. اسد الغابة، ج 3، ص 194.</ref>
+
'''1- ابن عباس:'''
  
−
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده
+
که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است. در زمان رحلت [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت.<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص195.</ref> بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت.<ref>حاج محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج3، ص194.</ref>
  
−
است. او می‌گوید:
+
[[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.</ref>
  
−
«ابن عباس گفت:خلیل من رسول خدا (ص)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...» آنگاه گفت:«... خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی (ع) و مرا بمیران به مردن علی (ع)» سپس چشم از جهان فرو بست. <ref>. سید حسن صدر:تأسیس الشیعة، ص 322.</ref>
+
'''2- ابی بن کعب:'''
  
−
2- ابی بن کعب
+
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران [[قرآن]] است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان [[سقیفه]] معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از [[بیعت]] با حاکم منتخب امتناع ورزید، [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام قرائتش را قرائت [[اهل البیت|اهل بیت]] دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص324.</ref>
  
−
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه، در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه، به جهت پشتیبانی از علی (ع) از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام، قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند. <ref>. همان مدرک، ص 324.</ref>
+
'''3- جابر بن عبدالله انصاری:'''
  
−
3- جابر بن عبدالله انصاری
+
او تا زمان [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند. [[عطیه عوفی|عطیه]]، از مفسران بنام [[تابعین]] از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت [[زيارت|زیارت]] قبر [[امام حسین]] علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج1، ص258.</ref>
  
−
که تا زمان امام محمد باقر (ع)، زنده مانده و سلام پیامبر (ص) را به ایشان رساند عطیه، از مفسران بنام تابعین، از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین (ع) توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی ازدنیا رفته است. <ref>. اسدالغابة، ج 1، ص 258.</ref>
+
'''4- عبدالله بن مسعود:'''
  
−
4- عبدالله بن مسعود
+
که بنا به گفته [[سید مرتضی]] در کتاب الشافی امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.<ref>حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.</ref>
  
−
که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم (ص) نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند. <ref>. حاج محمد تقی شوشتری:قاموس الرجال، ج 6، ص 136 و 140.</ref> ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است. <ref>. جلال الدین سیوطی:الاتقان، ج 2، ص 187.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت. <ref>. محمد حسین ذهبی:التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 86.</ref> خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب (ع) است. <ref>. ذهبی:التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 187؛ سیوطی، الاتقان، ص 187.</ref>
+
ابن مسعود از سردمداران علم [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بوده، بنا به گفته [[سیوطی]] پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص86.</ref>
  
−
طبقه دوم
+
خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد [[امام علی علیه السلام|علی بن ابی طالب]] علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.</ref>
  
−
این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
===طبقه دوم:===
  
−
1- سعید بن جبیر (م 95 ه. ق)
+
این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای [[اسلام]] و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، به دست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است:چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> ابن خلکان
+
'''1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):'''
  
−
می‌گوید از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌ <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است. <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
+
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست [[حجاج بن یوسف|حجاج]] به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و [[ابن ندیم]]، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
−
2- یحیی بن یعمر
+
[[ابن خلکان]] می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
−
که برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد. <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 66.</ref>
+
'''2- یحیی بن یعمر:'''
  
−
3- طاووس بن کیسان یمانی
+
که برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به [[خراسان]] تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص66.</ref>
  
−
که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده. <ref>. ابن قتیبه:معارف، ص 306.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد (ع) نیز بمشار آمده است. <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 325.</ref>
+
'''3- طاووس بن کیسان یمانی:'''
  
−
4- ابو صالح میزان بصری
+
که با پنجاه تن از [[صحابی|صحابه]] مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل [[یمن]]، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل [[بهشت]] دانسته‌اند. [[ابن تیمیه]] او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص306.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بشمار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص325.</ref>
  
−
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق
+
'''4- ابوصالح میزان بصری:'''
  
−
ابو صالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید:این حدیث، سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند. <ref>. مدرک قبل.</ref>
+
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref>
  
−
5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 ه. ق)
+
'''5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):'''
  
−
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابو صالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده، در میان تابعین، هیچیک تفسیر پر بارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است. <ref>. سیوطی:الاتقان، ج 2، ص 189.</ref>
+
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج2، ص189.</ref>
  
−
6- جابر بن یزید جعفی (م 127 ه. ق)
+
'''6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):'''
  
−
وی از تابعین و اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام است.
+
وی از تابعین و اصحاب [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] و [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیهماالسلام است.
  
−
7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 ه. ق)
+
'''7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):'''
  
−
سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>. تأسیس الشیعه صدر، ص 326.</ref>
+
سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه صدر، ص326.</ref>
  
−
طبقه سوم
+
===طبقه سوم:===
  
−
در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم اسلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.
+
در این طبقه، جمعی از اصحاب [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.
  
 
معروفترین آنان عبارتند از:
 
معروفترین آنان عبارتند از:
  
−
1- ابو حمزه ثمالی (م 150 ه. ق)
+
'''1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):'''
−
 
 
−
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (= ثقه) بر شمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی،او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است. <ref>. رجال نجاشی.</ref>
 
−
 
 
−
2- آبان بن تغلب (م 141 ه. ق)
 
  
−
از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهما السلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
+
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref>
  
−
3- ابو بصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 ه. ق)
+
'''2- [[ابان بن تغلب]] (م 141 هـ.ق):'''
  
−
از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
+
از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
  
−
4- حصین بن مخارق
+
'''3- [[ابوبصیر اسدی|ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]] (م 148 هـ.ق):'''
  
−
از جمله اصحاب امام صادق (ع) معرفی گردیده است ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
+
از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
  
−
5- حسین بن سعید
+
'''4- حصین بن مخارق:'''
  
−
از اصحاب امام رضا (ع) می‌باشد در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان
+
از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
  
−
شیعه در تفسیر یاد شده است.
+
'''5- [[حسین بن سعید اهوازی|حسین بن سعید]]:'''
  
−
6- علی بن اسباط
+
از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
  
−
از اصحاب امام رضا (ع) بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است.
+
'''6- علی بن اسباط:'''
  
−
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند:وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
+
از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است. در کتاب «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]]» و «طبقات المفسرین» و «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» و «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مهزیار]]، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، [[احمد بن محمد سیاری]].
  
−
طبقه چهارم
+
===طبقه چهارم:===
  
−
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان، احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان، به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.
+
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.
  
 
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
 
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
  
−
1- علی بن ابراهیم قمی:صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
+
#[[علی بن ابراهیم قمی]]: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
 +
#[[ابن عقده]]: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
 +
#[[فرات کوفی|فرات بن ابراهیم کوفی]]: صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات]]».
 +
#[[محمد بن مسعود عیاشی]]: صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر عیاشی (کتاب)|تفسیر عیاشی]]» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
 +
#احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «[[المصابيح (کتاب)|المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت]]».
 +
#[[محمد بن ابراهیم النعمانى|محمد بن ابراهیم نعمانی]]: صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر نعمانی (کتاب)|تفسیر نعمانی]]». او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است.
 +
#ابومحمد جرجانی: که [[شیخ طوسی]] در [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
 +
#محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
 +
#محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». [[سید مرتضی]] در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
  
−
2- ابن عقده:حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
+
===طبقه پنجم:===
 +
'''1- [[شیخ مفید]] (م 409 هـ.ق):'''
  
−
3- فرات بن ابراهیم کوفی:صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات»
+
مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».
  
−
4- محمد بن مسعود عیاشی:صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
+
'''2- ابوالقاسم مغربی:'''
  
−
5- احمد بن حسن:معروف به ابو العباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
+
معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
  
−
6- محمد بن ابراهیم نعمانی:صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی» او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
+
'''3- محمد بن احمد وزیر:'''
  
−
7- ابو محمد جرجانی:که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
+
صاحب کتاب «متشابه القرآن».
  
−
8- محمد بن احمد صابونی:مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
+
'''4- شیخ رشید الدین:'''
  
−
9- محمد بن حسن شیبانی:صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم و المتشابه» از او نقل سخن کرده است.
+
معروف به [[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «[[متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)|متشابه القرآن]]».
  
−
طبقه پنجم
+
'''5- ابوالعباس اشبیلی:'''
  
−
1- شیخ مفید:(م 409 ه. ق) مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».
+
مؤلف کتاب «علوم القرآن».
  
−
2- ابوالقاسم مغربی:معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
+
===طبقه ششم:===
  
−
3- محمد بن احمد وزیر:صاحب کتاب «متشابه القرآن».
+
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
4- شیخ رشید الدین:معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».
+
'''1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):'''
  
−
5- ابوالعباس اشبیلی:مؤلف کتاب «علوم القرآن».
+
کتاب «[[الأمالى سید مرتضى (کتاب)|امالی]]» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.
  
−
طبقه ششم
+
'''2- [[سید رضی]]:'''
  
−
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از
+
مؤلف کتاب «[[حقائق التنزیل و دقائق التأویل]]» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.
  
−
بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند.
+
'''3- [[شیخ طوسی|شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی]] (م 460 هـ.ق):'''
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
مؤلف «[[التبیان فی تفسیر القرآن|التبیان الجامع لکل علوم القرآن]]».
  
−
1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 ه. ق):کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم و المتشابه» از اوست.
+
'''4- [[ابوالفتوح رازی|شیخ ابوالفتوح رازی]]:'''
  
−
2- سید رضی:مؤلف کتاب «حقائق التنزیل ودقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.
+
مؤلف کتاب «[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض الجنان فی تفسیر القرآن]]» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
  
−
3- شیخ الطایفه، ابو جعفر طوسی (م 460 ه. ق):مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».
+
'''5- امین الدین طبری:'''
  
−
4- شیخ ابوالفتوح رازی:مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
+
مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی ت القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.
  
−
5- امین الدین طبری:مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی علوم القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع، است.
+
'''6- شیخ معزالدین سمان:'''
  
−
6- شیخ معزالدین سمان:مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن).
+
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
  
−
7- طب الدین راوندی:مولف کتاب «خلاصة التفسیر».
+
'''7- [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]]:'''
  
−
طبقه هفتم
+
مولف کتاب «خلاصة التفسیر».
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
===طبقه هفتم:===
  
−
1- شیخ طبرسی (م 548 ه. ق):مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».
+
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
2- سید حیدر آملی:مؤلف «جامع الاسرار».
+
'''1- [[شیخ طبرسی]] (م 548 هـ.ق):'''
  
−
3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 ه. ق):مولف کتاب «اسرار الایات» و
+
مؤلف کتاب ارزشمند «[[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان فی تفسیر القرآن]]».
  
−
مجموعه تفاسیر.
+
'''2- سید حیدر آملی:'''
  
−
4- سید هاشم بحرانی (م 1107 ه. ق):مؤلف تفسیر برهان.
+
مؤلف «جامع الاسرار».
  
−
5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 ه. ق):مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».
+
'''3- [[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازی]] (م 1050 هـ.ق):'''
  
−
6- شیخ عبد علی حویزی شیرازی (م 1112 ه. ق):مؤلف کتاب «نور الثقلین».
+
مولف کتاب «[[اسرار الایات (کتاب)|اسرار الآیات]]» و مجموعه تفاسیر.
  
−
7- بهاء الدین شریف لاهیجی (م 1806 ه. ق):مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».
+
'''4- [[سید هاشم بحرانی]] (م 1107 هـ.ق):'''
  
−
8- سید عبدالله شبر (م 1242 ه. ق):مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».
+
مؤلف [[البرهان (کتاب)|تفسیر برهان]].
  
−
9- مولی محمد رضا نضیری طوسی:مؤلف (تفسیر الائمة لهدایة الامة) که در تاریخ 1067 ه. ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
+
'''5- [[فیض کاشانی|ملا محسن فیض کاشانی]] (م 1091 هـ.ق):'''
  
−
10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 ه. ق):مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
+
مؤلف سه کتاب «[[تفسیر صافی (کتاب)|تفسیر صافی]]»، «[[الأصفى فى تفسيرالقرآن (کتاب)|تفسیر اصفی]]» و «تفسیر مصفی».
  
−
11- قاضی محمد ابراهیما (م 1160 ه. ق):مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
+
'''6- شیخ عبدعلی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):'''
  
−
مفسران جدید شیعه
+
مؤلف کتاب «[[نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]».
  
−
1- علامه طباطبائی (سید محمد حسین) قدس سره:(م 1402 ه. ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
+
'''7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):'''
  
−
2- چند تن از فضلای حوزه علمیه قم:که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
+
مؤلف کتاب معروف به «[[تفسیر شریف لاهیجى (کتاب)|تفسیر لاهیجی]]».
  
−
3- مجاهد شهید سید مصطفی خمینی:مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده می‌باشد.
+
'''8- [[سید عبدالله شبر]] (م 1242 هـ.ق):'''
  
−
4- شیخ محمد جواد بلاغی (م 1352 ه. ق):مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی
+
مؤلف تفسیر معروف به «[[تفسير القرآن الكريم (شبر) (کتاب)|تفسیر شبر]]».
  
−
تفسیر القرآن» تا آیه 75 نساء.
+
'''9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:'''
  
−
5- مجاهد نستوه سید محمود طالقانی:مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
+
مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الامة» که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
  
−
6- استاد شهید مرتضی مطهری:نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
+
'''10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):'''
  
−
7- حسین بن احمد حسینی:مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشر» در چهارده جلد.
+
مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
  
−
8- محمد تقی شریعتی:مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
+
'''11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):'''
  
−
9- شیخ جعفر سبحانی:مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
+
مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
  
−
10- خوئی (سید ابوالقاسم):تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
+
===مفسران جدید شیعه:===
  
−
11- سید علی نقوی کهنوی:مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمد جواد بلاغی بوده است.
+
#[[علامه طباطبائی]] (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «[[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان فی تفسیر القرآن]]» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
 +
#چند تن از فضلای [[حوزه علميه قم|حوزه علمیه قم]]: که [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] را تألیف نموده‌اند.
 +
#مجاهد شهید [[سید مصطفی خمينی|سید مصطفی خمینی]]: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 [[سوره بقره]] تفسیر شده است.
 +
#[[علامه محمد جواد بلاغی|شیخ محمدجواد بلاغی]] (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «[[آلاء الرحمن فى تفسير القرآن (کتاب)|آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن]]» تا آیه 75 [[سوره نساء]].
 +
#مجاهد نستوه [[آیت الله طالقانی|سید محمود طالقانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)|پرتوی از قرآن]]» در پنج جلد.
 +
#استاد [[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
 +
#حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «[[تفسیر اثنی عشری (کتاب)|تفسیر اثنی عشری]]» در چهارده جلد.
 +
#[[محمد تقی شریعتی|محمدتقی شریعتی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر نوین (کتاب)|تفسیر نوین]]» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است.
 +
#شیخ [[جعفر سبحانی]]: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
 +
#[[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خوئی]]: تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از [[علوم قرآنی]] در کتاب «[[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البیان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
 +
#[[سید عبدالحسین طیب]]: مؤلف کتاب «[[اطیب البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|اطیب البیان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
 +
#حاج [[میرزا محمد ثقفی تهرانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر روان جاوید (کتاب)|روان جاوید در تفسیر قرآن مجید]]» در پنج جلد فارسی.
 +
#سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
 +
#[[سید محمدحسین فضل الله]]: مولف تفسیر «[[تفسير من وحى القرآن (کتاب)|من وحی القرآن]]».
 +
#سید محمد شیرازی: مولف کتاب «[[تقريب القرآن الى الاذهان (کتاب)|تقریب القرآن الی الاذهان]]».
 +
#آیت الله [[عبدالله جوادی آملی]]: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» ([[تفسیر تسنیم]]) تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.
  
−
12- سیدعبدالحسین طیب:مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
+
==پانویس==
 +
{{پانویس}}
  
−
13- شیخ یعسوب الدین رستگار:مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
+
==منبع==
−
 
 
−
14- حاج میزا محمد ثقفی تهرانی:مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
 
−
 
 
−
15- سید محمد کاظم عصار:مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
 
−
 
 
−
16- سید محمد حسین فضل الله:مولف تفسیر «من وحی القرآن».
 
−
 
 
−
17- سید محمد شیرازی:مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
 
  
−
18- آیة الله عبدالله جوادی آملی:مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.
+
*تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.
−
 
 
−
درباره آثار تفسیر شیعه دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی، اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز، در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پر ارزشی است که شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهار صد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
 
−
 
 
−
==پانویس==
 
−
{{پانویس}}
 
−
 
 
−
==منبع==
 
−
تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌،اسوه‌، تهران‌، 1378،چاپ: چهارم‌، ص 198
 
  
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}
 
[[رده:مفسرین قرآن]]
 
[[رده:مفسرین قرآن]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۲:۲۲

درباره آثار تفسیری شیعه دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پرارزشی است که شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.

طبقه بندی مفسرین شیعه

نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند: سعید بن جبیر، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابوحمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.

طبقه اول:

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- ابن عباس:

که از شیعیان و شاگردان امام علی علیه السلام است. در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت.[۱] بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت.[۲] و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود.[۳]

ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.[۴]

2- ابی بن کعب:

که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.[۵]

3- جابر بن عبدالله انصاری:

او تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند. عطیه، از مفسران بنام تابعین از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.[۶]

4- عبدالله بن مسعود:

که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.[۷]

ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.[۸] مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.[۹]

خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.[۱۰]

طبقه دوم:

این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):

که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.[۱۱]

ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.[۱۲] گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.[۱۳]

2- یحیی بن یعمر:

که برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد.[۱۴]

3- طاووس بن کیسان یمانی:

که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده.[۱۵] در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد علیه السلام نیز بشمار آمده است.[۱۶]

4- ابوصالح میزان بصری:

که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.[۱۷]

5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):

نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.[۱۸]

6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):

وی از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.

7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):

سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. [۱۹]

طبقه سوم:

در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.

معروفترین آنان عبارتند از:

1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):

ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.[۲۰]

2- ابان بن تغلب (م 141 هـ.ق):

از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.

3- ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 هـ.ق):

از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.

4- حصین بن مخارق:

از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.

5- حسین بن سعید:

از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.

6- علی بن اسباط:

از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است. در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.

طبقه چهارم:

در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.

معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:

  1. علی بن ابراهیم قمی: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
  2. ابن عقده: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
  3. فرات بن ابراهیم کوفی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».
  4. محمد بن مسعود عیاشی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
  5. احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
  6. محمد بن ابراهیم نعمانی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی». او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
  7. ابومحمد جرجانی: که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
  8. محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
  9. محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.

طبقه پنجم:

1- شیخ مفید (م 409 هـ.ق):

مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».

2- ابوالقاسم مغربی:

معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».

3- محمد بن احمد وزیر:

صاحب کتاب «متشابه القرآن».

4- شیخ رشید الدین:

معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».

5- ابوالعباس اشبیلی:

مؤلف کتاب «علوم القرآن».

طبقه ششم:

این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):

کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.

2- سید رضی:

مؤلف کتاب «حقائق التنزیل و دقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.

3- شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی (م 460 هـ.ق):

مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».

4- شیخ ابوالفتوح رازی:

مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.

5- امین الدین طبری:

مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی ت القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.

6- شیخ معزالدین سمان:

مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».

7- قطب الدین راوندی:

مولف کتاب «خلاصة التفسیر».

طبقه هفتم:

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- شیخ طبرسی (م 548 هـ.ق):

مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».

2- سید حیدر آملی:

مؤلف «جامع الاسرار».

3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 هـ.ق):

مولف کتاب «اسرار الآیات» و مجموعه تفاسیر.

4- سید هاشم بحرانی (م 1107 هـ.ق):

مؤلف تفسیر برهان.

5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ.ق):

مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».

6- شیخ عبدعلی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):

مؤلف کتاب «نور الثقلین».

7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):

مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».

8- سید عبدالله شبر (م 1242 هـ.ق):

مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».

9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:

مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الامة» که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.

10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):

مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».

11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):

مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.

مفسران جدید شیعه:

  1. علامه طباطبائی (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
  2. چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
  3. مجاهد شهید سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده است.
  4. شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه 75 سوره نساء.
  5. مجاهد نستوه سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
  6. استاد شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
  7. حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشری» در چهارده جلد.
  8. محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
  9. شیخ جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
  10. سید ابوالقاسم خوئی: تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
  11. سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
  12. سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
  13. شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
  14. حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
  15. سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
  16. سید محمدحسین فضل الله: مولف تفسیر «من وحی القرآن».
  17. سید محمد شیرازی: مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
  18. آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» (تفسیر تسنیم) تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.

پانویس

  1. ↑ ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص195.
  2. ↑ حاج محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.
  3. ↑ اسدالغابة، ج3، ص194.
  4. ↑ سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.
  5. ↑ همان مدرک، ص324.
  6. ↑ اسدالغابة، ج1، ص258.
  7. ↑ حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.
  8. ↑ جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.
  9. ↑ محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص86.
  10. ↑ ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.
  11. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  12. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  13. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  14. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص66.
  15. ↑ ابن قتیبه: معارف، ص306.
  16. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص325.
  17. ↑ مدرک قبل.
  18. ↑ سیوطی: الاتقان، ج2، ص189.
  19. ↑ تأسیس الشیعه صدر، ص326.
  20. ↑ رجال نجاشی.


منبع

  • تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=مفسرین_شیعه&oldid=108090»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا