شیخ بهایی

«بهاءالدین محمد بن‌ حسین عاملی» معروف به «شیخ ‌بهایی» (۱۰۳۰-۹۵۳ ق)، فقیه، محدث، متکلم، ادیب، ریاضیدان، فیلسوف و عارف نامدار شیعه در قرن ۱۱ قمری است. وی صاحب آثار متعدد در فنون مختلف علمی است و هوش و استعداد منحصر به فرد، از ویژگی‌های بارز اوست. شیخ بهایی مدتی در دربار صفوی در اصفهان منصب شیخ‌الاسلامی داشت. وی شاگردان بزرگی از جمله ملاصدرا، فیض کاشانی و ملا محمدتقی مجلسی را تربیت كرد.

نام کامل	بهاءالدین محمد عاملی
زادروز	۹۵۳ قمری
زادگاه	جبل عامل، لبنان
وفات	۱۰۳۰ قمری
مدفن	مشهد، حرم امام رضا علیه‌السلام
اساتید	ملا عبدالله مدرس یزدی، ملا افضل قاضی مدرس، عمادالدین محمود، ملا محمدباقر یزدی،...
شاگردان	ملاصدرا، محمدتقی مجلسی، فیض كاشانی، فاضل جواد، علینقی کمره ای،...
آثار	زبدة الاصول، صمدیه، الوجیزه فی علم الدرایة، مفتاح الفلاح، تأویل الآیات، تشریح الافلاک، حاشیه بر قواعد الأحکام، الاعتقادیه،...

زندگی‌نامه

شیخ الاسلام محمد بن حسن عاملى مشهور به شیخ بهایی در سال 953 هجرى قمرى در بعلبک از روستاهاى جبل عامل به دنیا آمد. بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن علی بن حسین بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی، در سال ۹۵۳ ه.ق در بعلبک از توابع جبل عامل به دنیا آمد. خاندان او اهل علم و دانش بودند و تبار و نسب خود را به حارث همدانی یکی از یاران مخلص امام علی علیه السلام می رسانند.

پدر عالیقدر او، عالم بزرگوار، شیخ حسین فرزند عبدالصمد حارثی (متوفی ۹۸۴ ه.ق)، یکی از شاگردان مبرز فقیه نامدار شیعه، مرحوم شهید ثانی (مستشهد ۹۶۶ ه.ق) است. او که خود صاحب نظر بوده و کتبی در فقه و اصول و علوم متداول عصر خود داشته است، پس از شهادت شهید ثانی در ایام جوانی، در اثر سختگیری ها و کارشکنی هایی که در امور شیعه در جبل عامل پیش آمده بود، به ایران منتقل گردید و در اصفهان ساکن شد. شیخ بهائی در این هنگام ۱۳ سال سن داشت. بعد از سه سال اقامت در اصفهان، شاه طهماسب به توصیه و تأکید شیخ علی منشار، عزّالدین حسین را به قزوین دعوت کرد و منصب شیخ الاسلامی این شهر را به او اعطا نمود و شیخ بهائی نیز همراه پدرش به قزوین آمد و برای مدتی در آنجا اقامت کرد، و به تحصیل علوم مختلف پرداخت. بعدها پدرش برای مدتی شیخ الاسلام هرات شد، اما وی در قزوین ماند.

شیخ بهائی پس از مرگ پدرش در ۹۸۴ در بحرین، به امر شاه طهماسب به هرات رفت و به جای او به شیخ الاسلامی هرات منصوب شد؛ این اولین منصب رسمی وی بود. احتمالاً مدت شیخ الاسلامی وی در هرات بسیار کوتاه بوده است، زیرا پس از وفات پدر همسرش، شیخ علی منشار در همان سال شیخ الاسلام اصفهان شد. همچنین از آنجا که شاه عباس در ۹۹۶ به حکومت رسید، شیخ الاسلامی او در اصفهان برخلاف مشهور به امر شاه عباس نبود، بلکه شاه اسماعیل ثانی (حک : ۹۸۴ـ ۹۸۵) یا سلطان محمد خدابنده (حک : ۹۸۵ـ ۹۹۵) او را منصوب کرده بودند. احتمال دارد که وی در زمان شاه عباس نیز شیخ الاسلام اصفهان شده باشد.

شیخ بهائی پس از مدتی، به شوق سفر حج، از مقام شیخ الاسلامی کناره گرفت و مسافرت طولانی خود را آغاز کرد و در ۱۰۲۵ به اصفهان بازگشت و از آن پس تا آخر عمر ملازم شاه عباس بود. وی در این سفر، به عراق و حلب، شام و مصر و سراندیب، حجاز و بیت المقدّس رفته و در سیاحت خود به مصاحبت بسیاری از علما و اکابر صوفیه نائل شده است . بهائی در سفرهای خود، ناشناس و در کسوت فقر و درویشی سیر کرده و با ارباب ادیان و مذاهب اسلامی به بحث و احتجاج پرداخته و در بعضی موارد تقیّه می کرده است.

از سفرهای مهم و تاریخی شیخ بهائی، سفر پیاده او به مشهد به همراه شاه عباس است. در ۲۵ ذی الحجة ۱۰۰۸، شاه عباس به شکرانه فتح خراسان، پیاده از طوس به مشهد رفت. سه سال بعد در ۱۰۱۰ ق. نیز به موجب نذری که داشت به همین کیفیّت از اصفهان به مشهد رفت و سه ماه در آنجا ماند. احتمالاً بهائی در هر دو سفر شاه عباس همراه او بوده است.

مطابق قول مشهور، وفات مرحوم شیخ بهایی در دوازدهم ماه شوال سال ۱۰۳۰ ه.ق در شهر اصفهان روی داد و پیکر مطهر او به مشهد مقدس منتقل شد و در حرم امام رضا علیه‌السلام مدفون گردید.

منزلت علمی

شیخ بهایی در اثر ذکاوت و استعداد فطری که داشت، با بهره گیری از پدر و محیط علمی و فضیلتی اصفهان توانست در علوم و دانش های متداول عصر تبحری بدست آورد، تا آن جا که برخی در توصیف او گفته اند: «علامه جهان بشر و مجدد دین در قرن حادی عشر (قرن ۱۱) که ریاست مذهب و ملت به او منتهی گردید، در علوم و فنون اسلامی فنی وجود نداشته باشد که او را در آن بهره ای نباشد.»

شیخ بهائی محضر اساتید متعدد در رشته های مختلف را درک کرده، و به علاوه دارای استعداد و ذوقی سرشار بوده است، مردی جامع بوده و تالیفات متنوعی دارد. او هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم ریاضی دان و هم فقیه و هم مفسر و از طب نیز بی بهره نبوده است.

او اولین کسی است که یک دوره فقه غیراستدلالی به صورت رساله عملیه به زبان فارسی نوشت. آن کتاب همان است که به نام جامع عباسی معروف است. شیخ بهایی در زمینه های مختلف اطلاعات و آگاهی دارد و همین آگاهی و وسعت معلومات، نوعی جاذبیت به آثار او بخشیده است که از میان انبوه آثار گذشتگان، کتاب ها و تالیفات او را به صورت کتاب روز و مورد علاقه درآورده است. فی المثل در کتاب اربعین که یک کتاب حدیثی و فقهی است، از مسائل ریاضی و هیات نیز استفاده کرده است، و مسائل آن ها را به صورت روشن و ملموس در اختیار خواننده قرار داده است.

اساتید و شاگردان

چنان که گذشت، شیخ بهایی از محضر بزرگان و دانشمندان متعددی کسب علم نموده است. بنا به قول صاحب تاریخ عالم آرای عباسی، تفسیر و حدیث و ادبیات عرب را از پدر، حکمت و کلام و بعضی علوم معقول را از ملا عبدالله مدرس یزدی (صاحب حاشیه ملا عبدالله)، و ریاضیات را از ملا علی مذهب و ملا افضل قاضی مدرس و ملا محمدباقر بن زین العابدین یزدی، صاحب کتاب «مطالع الانوار»، و طب را از حکیم عمادالدین محمود، و به قول صاحب روضات الجنات، صحیح بخاری را نزد محمد بن عبداللطیف مقدسی آموخته است.

اما برای پی بردن به مقام علمی و میزان دانش شیخ، کافی است بدانیم که متجاوز از چهل تن از دانشمندان و بزرگان قرن یازدهم قمری از وی علم آموخته و بهره برده اند و بعضی از آنان، اشخاص زیر هستند:

• صدرالدین محمد شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف معروف.

• ملا محمدمحسن بن مرتضی، معروف به فیض کاشانی، صاحب تفسیر صافی.

• ملا عزالدین فراهانی، مشهور به علینقی کمره ای، شاعر معروف قرن یازدهم.

• ملا محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانی، معروف به محقق شیخ الاسلام.

• شیخ جواد بغدادی، مشهور به فاضل جواد، صاحب شرح خلاصة الحساب و شرح زبدة الاصول اثر استادش.

• ملا محمدتقی مجلسی، صاحب روضة المتقین (م ۱۰۷۰).

• سید عزالدین حسینی کرکی عاملی، مشهور به مجتهد مفتی اصفهانی.

آثار و تألیفات

شیخ بهایی یکی از پربرکت ترین علمای جهان اسلام از نظر تألیف و تنوع در آن بوده است. برخی تعداد تالیفات او را با توجه به رساله ها و تحشیه ها و تعلیقه ها، به عدد ۲۰۰ جلد رسانده اند. برخی از این آثار عبارتند از:

الف) فقه:

1. اثنی عشریات: خمس، نماز، زکات، روزه، حج.
2. پاسخ سؤال شاه عباس.
3. پاسخ سؤالات شیخ صالح جابری.
4. اجوبه مسائل جزائریه.
5. احکام سجود و تلاوت.
6. جامع عباسی.
7. جواب مسائل شیخ جار.
8. حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلی.
9. حاشیه بر قواعد علامه حلی.
10. حاشیه بر قواعد شهید اول.
11. حاشیه بر احکام الشریعه علامه حلی.
12. الحبل المتین.
13. الحریریه.
14. الذبیحیه.
15. شرح فرائض نصیریه خواجه نصیرالدین طوسی.
16. فرائض بهائیه (بخش ارث).
17. قصر نماز در چهار مکان.
18. مسح بر قدمین.
19. مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین.
20. رساله فی مباحث الکر.
21. رساله فی القصر والتخییر فی السفر.
22. شرح رساله فی الصوم.
23. شرح من لایحضره الفقیه.
24. رساله فی فقه الصلوه.
25. رساله فی معرفه القبله.
26. رساله فی فقه السجود.

ب) اصول فقه:

1. زبدة الاصول.
2. شرح عضدی.
3. حاشیه زبدة الاصول.
4. شرح حاشیه خطائی.

ج) حدیث و رجال:

1. حاشیه بر کتاب من لایحضره الفقیه.
2. اربعین (که ترجمه آن توسط نگارنده انجام پذیرفته است).
3. اجازه او به میرداماد.
4. الوجیزه فی علم الدرایة.
5. حاشیه بر خلاصه الاقوال علامه حلی.
6. حاشیه بر رجال نجاشی.
7. حاشیه بر معالم العلماء از ابن شهر آشوب.
8. طبقات الرجال.
9. الفوائد الرجالیه.

د) ادعیه و مناجات:

1. حدائق الصالحین، حاشیه بر صحیفه سجادیه.
2. الحدیقة الهلالیه.
3. الحدیقة الاخلاقیه.
4. شرع دعای صباح.
5. مصباح العابدین.
6. مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیله.
7. توضیح المقاصد فی ما اتفق فی ایام السنه.

ه) اصول اعتقادات:

1. اثبات وجود القائم.
2. اجوبه سید زین الدین.
3. الاعتقادیه.
4. مقارنه بین امامیه و زیدیه.
5. وجوب شکر المنعم.

و) تفسیر و علوم قرآنی:

1. حاشیه بر انوار التنزیل قاضی بیضاوی.
2. حل الحروف القرآنیه.
3. حاشیه بر الکشاف زمخشری.
4. تفسیر عین الحیوة.
5. العروة الوثقی.
6. تفسیر آیه شریفه «فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ ... (سوره مائده/آیه ۶) که در اربعین به تفصیل آمده است.
7. تأویل الآیات.
8. اکسیر السعادتین (آیات الاحکام).

ز) ادبیات و علوم عربی:

1. اسرار البلاغه.
2. تخمیس غزل خیالی بخارایی.
3. تهذیب البیان.
4. تعزیت نامه.
5. حاشیه بر «المطوّل» مسعود بن عمر تفتازانی.
6. دیوان اشعار فارسی و عربی.
7. ریاض الارواح.
8. شیر و شکر.
9. طوطی نامه (شامل ۲۵۰۰ بیت).
10. صمدیه (فوائد صمدیه).
11. قصیده در مدح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله.
12. کافیه.
13. کشکول (۵ جلد).
14. لغز الفوائد الصمدیه.
15. لغز القانون.
16. لغز کافیه.
17. لغز کشاف.
18. محاسن شعر سیف الدوله.
19. المخلاه.
20. مکتوب او به سید میرزا ابراهیم همدانی.
21. سوانح سفر الحجاز، معروف به مثنوی نان و حلوا.
22. نان و پنیر.
23. وسیله الفوز والامان فی مدح صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف.
24. پند اهل دانش به زبان گربه و موش.

ح) ریاضیات و نجوم:

1. اسطرلاب.
2. انوار الکواکب.
3. بحر الحساب.
4. التحفه (اوزان شرعی).
5. تحفه حاتمی.
6. تحقیق جهت قبله.
7. تشریح الافلاک.
8. حاشیه تشریح الافلاک.
9. حاشیه شرح التذکره خواجه نصیر الدین طوسی در هیأت.
10. حاشیه شرح قاضی زاده روحی.
11. الحساب.
12. حل اشکال عطارد و قمر.
13. خلاصه الحساب والهندسه.
14. صحیفه در اسطرلاب.
15. استعلام.
16. تقویم شمس با اسطرلاب.
17. القبله، ماهیت و علامات آن.
18. معرفة التقویم.
19. جبر و مقابله.

ط) حکمت و فلسفه:

1. انکار جوهر الفرد.
2. الوجود الذهنی.
3. وحدت وجود.

ی) علوم غریبه:

1. احکام النظر الی کتف الشاة.
2. رساله جفر.
3. فالنامه.

منابع

• فقهای نامدار شيعه، عقيقی بخشايشی، صفحه ۲۰۹.
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "شیخ بهایی" از محمدهانی ملازاده.