ارشاد الاذهان الی احکام الایمان (کتاب)
کتاب «إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان» تألیف ارزشمند علامه حلی (م، ۷۲۶ ق)، مشتمل بر یک دوره فقه فتوايى مختصر است. اين کتاب از معروف‌ترين و معتبرترين مصادر فقهی امامیه بوده و شروح و حواشى بسیاری بر آن نوشته شده است.
 | |
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| تحقیق | فارس الحسون |
|
| |
مؤلف
حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلى معروف به «علامه حلى» (۶۴۷-۷۲۶ ق)، از علمای بزرگ شیعه است که مرجعیت شیعه در قرن هفتم هجری به او منتهی گردید. از اساتید وی می توان به محقق حلى (دایى علامه) و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.
علامه حلی صاحب آثاری در فقه، اصول، کلام و رجال و غیره است. برخی از آثار ایشان عبارتند از: إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، نهج الحق و كشف الصدق، قواعد الاحکام، منهاج الکرامه، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تحریر الأحکام، تذکرة الفقهاء.
علامه حلی در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ق، وفات نمود و در یکى از صحن‌هاى حرم امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف مدفون گردید.
معرفی کتاب
کتاب «إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان» یا «إرشاد الأذهان إلى علم الإيمان»، یک دوره فقه فتوايى مختصر و موجز از کتاب طهارت تا کتاب ديات مى‌باشد و در آن از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود و مطالب آن بصورت منظم و در قالب‌بندى‌هاى خاصى ارائه شده است.
اين کتاب نيز نظير بسيارى از كتب علامه حلی به درخواست فرزند فاضلش، محمد بن حسن حلی (فخرالمحققين) تأليف شده است كه در خطبۀ کتاب مؤلف به آن اشاره نموده است.
در نسخه‌اى كه به خط شيخ على بن اسماعيل بن فتوح غروى است سال پایان نوشتن آن را ۷۰۱ ق. ذكر كرده است. با توجه به عبارت آخر کتاب و اجازۀ علامۀ حلى مشخص مى‌شود كه نویسنده هر مقدار از کتاب را مى‌نوشته است برای علامه مى‌خوانده است و آن را درس مى‌گرفته است.
مؤلف با توجه به اختصار مباحث کتاب، تطویل مباحث را به كتب فقهى مفصل دیگر خود نظير «منتهى المطلب»، «تحرير الاحكام»، «تذكرة الفقهاء» و «قواعد الاحكام» ارجاع داده است.
به دليل اهمیت کتاب «إرشاد الأذهان» و توجه فقهاى بزرگ به آن، نسخه‌هاى متعددى از این کتاب نوشته شده است و حتى بسيارى از بزرگان با خط مبارکشان این کتاب را نسخه‌بردارى نموده‌اند.
محتوای کتاب
کتاب «إرشاد الأذهان» در دو مجلد بوده، كه جلد اول از کتاب طهارت تا کتاب عطايا و در جلد دوم از کتاب نكاح تا کتاب ديات مى‌باشد.
مباحث کتاب با عناوینى نظير مقصد، مطلب، فصل، بحث و باب تقسيم‌بندى شده، امّا عناوین مقصد و مطلب بيشتر ديده مى‌شود.
جلد اول شامل ده کتاب است كه عبارتند از: طهارت، صلاة، زكاة، صوم، حج، جهاد، متاجر، ديون، اجارة، عطايا. جلد دوم نيز شامل کتاب‌هاى نكاح، فراق عتق، ايمان، صيد، میراث، قضاء، حدود، جنايات و ديات مى‌باشد.
در کتاب طهارت مباحث انواع آب‌ها و نجاسات پس از مباحث وضو و غسل و تيمم ذكر شده، در حالى كه در اكثر كتب فقهى قدماء و كتب فقهى متداول در زمان ما این مباحث قبل از وضو و ساير مباحث طهارت مطرح مى‌شده است.
بعضى از مباحث مهم كه در ضمن کتاب‌هاى ديگر مطرح شده‌اند عبارتند از: کتاب اعتكاف در ضمن کتاب حج، کتاب خمس و انفال در ضمن کتاب زكاة، کتاب امر به معروف و نهى از منكر در ضمن کتاب جهاد، کتاب‌هاى رهن، حجر، ضمان، صلح، اقرار و وكالت در ضمن کتاب ديون، کتاب‌هاى مساقاة، جعالة، سبق و رمايه، شركت، مضاربة، وديعة، عارية، لقطه و عضب در ضمن کتاب اجاره، کتاب‌هاى وقف، صدقة، وصايا در ضمن کتاب عطايا و کتاب‌هاى نذر و كفارات در ضمن کتاب أيمان آمده‌اند.
کتاب «إرشاد الأذهان» بصورت فقه موجز و مختصر نوشته شده و بر خلاف كتب مفصل، در این کتاب به صورت بسيار مختصر و غالبا بدون ذكر اسامى صاحبان نظريات و با الفاظ مبهم «قيل»، «فيه قولان» و نظاير آن، نظريات آنان بيان شده است.
شروح و حواشى کتاب
به دليل شأن و منزلت والاى «إرشاد الأذهان» در نزد فقهاى شیعه از عصر مؤلف تا این اواخر، این کتاب در حوزه‌هاى علمیه تدريس مى‌شده است و بيش از ۵۰ شرح و حاشیه بر آن زده شده كه در «الذريعة» نام آنها ذكر شده است.
از مشهورترين این شروح و حواشى مى‌توان کتب زیر را نام برد:
- شرح إرشاد، تأليف فرزند مؤلف، محمد بن حسن حلی معروف به فخرالمحققين (م، ۷۷۱ ق).
- غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف شيخ محمد بن مكى، معروف به شهید اول (م، ۷۸۶ ق).
- مجمع الفائدة و البرهان، تأليف ملا احمد بن محمد اردبيلى ، معروف به مقدس اردبیلى (م، ۹۹۳ ق).
- حاشية الإرشاد، تأليف شيخ زين‌الدين بن على، معروف به شهید ثانی (م، ۹۶۶ ق).
- روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى (م، ۹۶۶ ق).
- شرح إرشاد، تأليف احمد بن محمد بن فهد حلى (م، ۸۴۱ ق).
- حاشية الإرشاد، تأليف شيخ على بن حسین بن عبدالعالى، معروف به محقق ثانی (م، ۹۴۰ ق).
- ذخيرة المعاد في شرح إرشاد، تأليف شيخ محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانى، معروف به محقق سبزوارى (م ۱۰۹۰ ق).
- الهادي إلى الرشاد، تأليف شيخ ابراهیم قطيفى، معاصر محقق كركى. صاحب رياض العلماء این شرح را بهترين شرح إرشاد الأذهان دانسته است.
- نهج السداد فی شرح خلافيات الإرشاد، تأليف شیخ یوسف بحرانی.
- حاشية الإرشاد، تأليف ملا عبداللّه بن محمد شبروى، معروف به فاضل تونی (م، ۱۰۷۱ ق).
- شرح الإرشاد، تأليف شيخ مرتضى بن محمدامین دزفولى، معروف به شیخ انصاری (م، ۱۲۸۱ ق).
همچنین شيخ مهدى بن محمدعلى ثقةالاسلام اصفهانى مسجدشاهى (م، ۱۳۹۳ ق) به دستور پدر بزرگوارش کتاب «إرشاد الأذهان» را ترجمه و فتاواى خود را نيز در حاشيۀ آن نوشته است.
ارشاد الاذهان در نظر عالمان
- صاحب الذريعة: هو من أجل كتب الفقه و أعظمها عند الشيعة و لذلك اتلقاه علماؤهم بالشرح و التعليق عبر القرون من عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر. و در جاى ديگر می گوید: هو من أجل الكتب الفقهية، قد أحصى مجموع مسائله في خمس عشرة ألف مسألة.
- صاحب لؤلؤ البحرين: و سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و تبصرة المتعلمین.
- صاحب أعيان الشيعة: و الإرشاد كثرت شراحه. و در جاى ديگر می گوید: و ألف من المختصرات ثلاثة كتب لا يشبه أحدهما الآخر و هي إرشاد الأذهان تداولته الشروح و الحواشي أحضر و إيضاح الأحكام أحضر منه و التبصرة لتعلم المبتدئين أحضر منهما.
- صاحب ریحانة الأدب: إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان كه تمامى ابواب فقهيه را بترتيبى خوب حاوى، و با آن اختصار، (كه به اندازۀ معالم الأصول معروف است) بتصريح بعض از اجلّه، داراى پانزده هزار مسأله بود، و نسخه خطی آن شايع و بسيار و در اغلب کتابخانۀ‌هاى عمومى و خصوصى موجود و شروح بسيار از علماى نامى بر آن نوشته‌اند و از آن جمله سى و هشت شرح در الذريعة مذكور داشته است.
- صاحب فوائد الرضویة: أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيه اثنی‌عشر کتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء،....إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان مجلد.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل‌بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
