ماه رمضان

رمضان ۱۴۴۵ در تقویم ایران
شنبه		۵	۱۲	۱۹	۲۶
یک‌شنبه		۶	۱۳	۲۰	۲۷
دوشنبه		۷	۱۴	۲۱	۲۸
سه‌شنبه	۱	۸	۱۵	۲۲	۲۹
چهارشنبه	۲	۹	۱۶	۲۳	۱+
پنج‌شنبه	۳	۱۰	۱۷	۲۴
جمعه	۴	۱۱	۱۸	۲۵
دانشنامه تقویم

«ماه مبارک رمضان» نهمین ماه از ماه‌های قمری، ماه رحمت، مغفرت و اجابت دعا است که از فضیلت خاصی برخوردار بوده و قرآن کریم در این ماه بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. در شریعت اسلام، روزه در این ماه بر کسانی که توانایی بر آن دارند واجب است و همچنین در روایات، اعمال و عبادت‌های فراوانی برای این ماه ذکر شده است.

رمضان در لغت

واژه «رمضان» از ریشه «رمض» و به معنای شدت تابش آفتاب بر خاک است. گفته می شود علت این تسمیه آن است که عرب ماه‌ها را با زمانى که در آن واقع شوند نامگذارى کرده‌ اند و در زمان نامگذاری ماه رمضان، گرما شدت داشته است. در برخی روایات رمضان یکی از اسمهای خداوند دانسته شده است.

فضیلت ماه رمضان

ماه رمضان تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده و در بین ماههای قمری برای مسلمانان از اهمیت بیشتری بر خوردار است. ماه رمضان در روایات اسلامی برترین ماه و ماه خدا و ماه میهمانی خدا دانسته شده است. شب قدر که برترین شب سال است در این ماه قرار دارد و قرآن کریم در این ماه به صورت دفعی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ...». همچنین در این ماه «روزه» بر مسلمانان واجب شده است.

شیخ صدوق به سند معتبر، از حضرت رضا علیه السّلام از پدران بزرگوارش، از حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده که: روزی رسول خدا صلّی اللّه و علیه وآله برای ما خطبه ای خواند و در آن خطبه فرمود: ای مردم ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما روی آورده، ماهی که نزد خدا بهترین ماه ها، و روزهایش بهترین روزها، و شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعت هاست، و آن ماهی است که شما را در آن به سوی میهمانی خدا خوانده اند، و در آن از اهل کرامت خدا شده اید، نفس های شما در آن ماه پاداش تسبیح، و خواب شما ثواب عبادت، و اعمال شما پذیرفته، و دعاهای شما مستجاب است. از پروردگار خویش با نیّت های صادقانه و دل های پاکیزه از گناهان و صفات ناپسند درخواست کنید که به شما برای روزه داشتن در آن و تلاوت قرآن توفیق دهد، همانا بدبخت و بدعاقبت کسی است که در این ماه بزرگ از آمرزش خدا محروم شود.... و بدانید حق تعالی به عزّت و جلال خود سوگند یاد کرده، که نمازگزاران و سجده کنندگان در این ماه را عذاب ننماید، و آنان را در قیامت به آتش دوزخ نترساند. ای مردم هرکه از شما روزه دار مؤمنی را در این ماه افطار دهد، برای او نزد خدا ثواب آزاد کردن بنده و آمرزش گناهان پیشین خواهد بود... ای مردم هرکه اخلاق خود را در این ماه نیکو کند، آسان و راحت بر صراط بگذرد روزی که قدم ها بر ان بلغزد، و هرکه در این ماه بر به کار گرفتن غلام و کنیز خویش آسان گیرد، خدا در قیامت حساب او را آسان کند، و هرکه در این ماه شرّ خود را از مردم بازدارد، حق تعالی خشم خویش را در قیامت از او بازدارد و هرکه در این ماه یتیم بی پدری را نوازش کند، خدا در قیامت او را گرامی دارد و هرکه در این ماه به خویشان خود صله و احسان کند، خدا در قیامت او را به مهر خود پیوند دهد، و هرکه از خویشان خود احسان را قطع کند، خدا در قیامت رحمت خود را از او بردارد، و هرکه در این ماه نماز مستحب بجا آورد، خدا برای او برات بیزاری از آتش دوزخ ثبت کند....

از جابر بن یزید از امام باقر علیه السّلام روایت شده که حضرت رسول صلّی اللّه و علیه وآله به جابر بن عبداللّه فرمود: ای جابر این ماه ماه رمضان است، هرکه روزه بدارد روزش را، و به عبادت بایستد بخشی از شبش را، و شکم و شهوت خویش را از حرام باز دارد، و زبانش را حفظ کند، از گناهانش بیرون رود همچون بیرون رفتن از ماه رمضان. جابر گوید: گفتم: یا رسول اللّه چه نیکوست این حدیثی که فرمودی! حضرت فرمود: ای جابر چه دشوار است این شرط هایی که گفتم.

وقایع ماه رمضان

برخی از حوادث و رویدادهای مهم این ماه عبارتند از:

• وفات حضرت ابوطالب در هفتم رمضان سال دهم بعثت.
• وفات حضرت خدیجه در دهم رمضان سال دهم بعثت.
• عقد اخوت و پیمان برادری میان مسلمان و ایجاد اخوت اسلامی بین پیامبر صلی الله علیه وآله و امام علی علیه‌السلام.
• ولادت امام حسن‌ مجتبی علیه‌السلام در نیمه رمضان، سال دوم هجری.
• جنگ بدر در سال دوم هجری.
• فتح مکه در سال هشتم هجری.
• شهادت امام علی علیه السلام در بیست و یکم رمضان سال چهلم هجری.
• بیعت مردم به ولایت‌‌عهدی امام رضا علیه‌السلام در سال ۲۰۱ هجری.

اعمال ماه رمضان

به طور کلی آداب و اعمالی در ماه مبارک رمضان واجب یا مستحب شمرده شده است، از جمله:

• واجب شدن روزه بر کسانی که توانایی بر آن دارند: امام سجاد علیه السلام: خداوند پنج چیز را واجب کرده است -و جز نیکو و زیبا، واجب نکرده است-: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت ما اهل بیت.
• تلاوت قرآن: رسول خدا می فرمایند: پاداش خواندن یک آیه از قرآن در این ماه به اندازه ختم قرآن در ماههای دیگر است.
• انفاق: امام صادق علیه السلام: هر کس در ماه رمضان صدقه اى بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او بر مى گرداند.
• اعتکاف: پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اعتکاف ده روز ماه رمضان، برابر دو حج و دو عمره است.
• افطاری دادن به روزه داران: امام کاظم علیه السلام: افطاری دادن به برادر روزه دارت از روزه گرفتن برای تو بهتر است.
• نماز: امام صادق علیه السلام: چون ماه رمضان مى آمد، پیامبر خدا بر نمازش مى افزود. من نیز مى افزایم؛ پس شما هم بیفزایید.
• دعا، توبه، استغفار: امام على علیه السلام: در ماه رمضان، زیاد دعا و استغفار کنید؛ امّا دعا، که به سبب آن بلا از شما دور مى شود، و امّا استغفار، که گناهانتان را محو مى کند.
• اجتناب از گناهان و محرمات الهی: امام على علیه السلام: گفتم اى پیامبر خدا! برترینِ کارها در این ماه چیست؟ فرمود: «اى ابو الحسن! برترینِ کارها در این ماه، پرهیز از حرام هاى خداست».
• انجام کارهای نیک: پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که در ماه رمضان یکى از کارهاى نیک را انجام دهد، همچون کسى است که هفتاد واجب از واجبات خدا را انجام داده است و هر کس در این ماه، واجبى از واجبات خدا را انجام دهد، همچون کسى است که هفتاد واجب از واجبات خداى متعال را در ماه هاى دیگر انجام داده است.

اعمال مشترک ماه مبارک رمضان:

بخش اول: اعمالی که مستحب است در هر شب و هر روز این ماه بجا آورده شود. سید ابن طاووس از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: در ماه رمضان از اوّل آن تا آخر آن پس از هر فریضه بخوان: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ، فِی عَامِی هَذَا وَ فِی کُلِّ عَامٍ، مَا أَبْقَیْتَنِی فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ وَ سَعَةِ رِزْقٍ، وَ لا تُخْلِنِی مِنْ تِلْکَ الْمَوَاقِفِ الْکَرِیمَةِ، وَ الْمَشَاهِدِ الشَّرِیفَةِ، وَ زِیَارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ، صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ فِی جَمِیعِ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَکُنْ لِی، اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ، مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ، مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِی لا یُرَدُّ وَ لا یُبَدَّلُ، أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ، الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ، الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمْ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ، الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ، وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ، أَنْ تُطِیلَ عُمُرِی، وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ رِزْقِی، وَ تُؤَدِّیَ عَنِّی أَمَانَتِی وَ دَیْنِی، آمِینَ َبَّ الْعَالَمِینَ».

و پس از نمازهای واجب بخوان: «یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ، یَا غَفُورُ یَا رَحِیمُ، أَنْتَ الرَّبُّ الْعَظِیمُ، الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ، وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ. وَ هَذَا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ، وَ شَرَّفْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ عَلَی الشُّهُورِ، وَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی فَرَضْتَ صِیَامَهُ عَلَیَّ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ، الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ، هُدًی لِلنَّاسِف وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَ الْفُرْقَانِ، وَ جَعَلْتَ فِیهِ لَیْلَةَ الْقَدْرِ، وَ جَعَلْتَهَا خَیْرا مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ؛ فَیَا ذَا الْمَنِّ وَ لا یُمَنُّ عَلَیْکَ، مُنَّ عَلَیَّ بِفَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ، فِیمَنْ تَمُنُّ عَلَیْهِ وَ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».

شیخ کفعمی در «مصباح» و «بلد الامین» و شیخ شهید در مجموعه خود از حضرت رسول صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم روایت کرده اند که آن حضرت فرمود: هرکه این دعا را در ماه رمضان، پس از هر نماز واجب بخواند، حق تعالی گناهان او را تا روز قیامت بیامرزد. و آن دعا این است: «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ. اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ. اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کُلَّ جَائِعٍ اللَّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیَانٍ. اللَّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ کُلِّ مَدِینٍ. اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کُلِّ مَکْرُوبٍ. اللَّهُمَّ رُدَّ کُلَّ غَرِیبٍ. اللَّهُمَّ فُکَّ کُلَّ أَسِیرٍ. اللَّهُمَّ أَصْلِحْ کُلَّ فَاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ. اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَرِیضٍ. اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بِغِنَاکَ. اللَّهُمَّ غَیِّرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِکَ. اللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ، وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ».

بخش دوم: اعمالی است که باید در شبهای رمضان بجا آورد، و آن چند عمل است: اوّل: افطار نمودن و مستحبّ است پس از نماز شام افطار کند مگر آنکه ضعف بر او چیره شده باشد، یا جمعی جهت افطار منتظر او باشند، دوّم: با غذایی پاکیزه از حرام و شبهه افطار کند، و بهتر است با خرمای حلال روزه خود را بگشاید، تا ثواب نمازش چهار صد برابر گردد، و به خرما، آب، رطب شیر، حلوا، نبات، آب گرم، به هر کدام که افطار کند خوب است. سوم: در وقت افطار دعاهای ویژه آن را بخواند، از جمله بگوید: اَللَّهُمَّ لَکَ صُمْتُ، وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْتُ، وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ. تا خدا ثواب هرکسی را که در این روز روزه داشته به او عطا کند و اگر دعای «اللَّهُمّ ربَّ النّور العظیمِ» را که سیّد و کفعمی روایت کرده اند بخواند فضیلت بسیار یابد.

بخش سوّم: اعمال سحرهای ماه مبارک رمضان و آن چند عمل است: اوّل: سحری خوردن، و آن را ترک نکند گرچه به خوردن یک خرمای خشک، یا نوشیدن شربتی از آب باشد، و بهترین سحریها سویق یعنی قاووت و خرماست، و در خبر وارد شده: که خدا و فرشتگان صلوات می فرستند بر آنهایی که در سحرها استغفار می کنند، و سحری می خورند. دوم: هنگام خوردن سحری سوره «انِّا اَنزَلناهُ» را بخواند. سوم: دعای سحر؛ دعای عظیم الشأنی را که از امام رضا علیه السّلام روایت شده بخواند، آن حضرت فرموده است: این دعا دعایی است که امام باقر علیه السّلام در سحرهای ماه رمضان می خواندند: «اَللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ بَهائِكَ بِأَبْهاهُ، وَ كُلُّ بَهائِكَ بَهِيٌّ، اَللّٰهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِبَهائِكَ كُلِّهِ.... آنگاه هر حاجت که داری از خدا بخواه، که به یقین براورده خواهد شد. چهارم: دعای ابوحمزه ثمالی؛ در کتاب «مصباح» شیخ طوسی به نقل از ابوحمزه ثمالی آمده است که امام زین العابدین علیه السّلام در ماه رمضان بیشتر شب را به نماز می ایستاد و چون سحر می رسید این دعا را می خواند: «إِلٰهِى لَاتُؤَدِّبْنِى بِعُقُوبَتِكَ، وَ لَا تَمْكُرْ بِى فِى حِيلَتِكَ... ».

اعمال شبهای قدر:

اعمال شبهای قَدر بر دو نوع است: یکی از آن دو نوع اعمالی که در هر سه شب باید انجام داد، و دیگر اعمالی که مخصوص به هر یک از شبهای قَدر است. اعمالی است که در هر سه شب باید انجام داد، و آن چند عمل است:

اوّل: غسل کردن. علامه مجلسی فرموده بهتر است غسل این شبها در هنگام غروب آفتاب انجام گیرد، که نماز شام را با غسل بخواند.

دوم: دو رکعت نماز که در هر رکعت پس از سوره حمد، هفت مرتبه سوره توحید خوانده، و پس از فراغت از نماز هفتاد مرتبه بگوید: أَسْتَغْفِرُ اللّه وَ أَتوبُ الَیْهِ.

سوم: قرآن مجید را باز کند و در برابر خود گرفته و بگوید: اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکِتَابِکَ الْمُنْزَلِ وَ مَا فِیهِ، وَ فِیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ، وَ أَسْمَاؤُکَ الْحُسْنَی، وَ مَا یُخَافُ وَ یُرْجَی، أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقَائِکَ مِنَ النَّارِ. سپس هر حاجت که دارد بخواهد.

چهارم: قرآن مجید را روی سر بگذارد و بگوید: اَللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ، وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ، وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِیهِ، وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ، فَلا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ. سپس ده مرتبه: بگوید: بِکَ یَا اللَّهُ و ده مرتبه: بِمُحَمَّدٍ و ده مرتبه: بِعَلِیٍّ وده مرتبه: بِفَاطِمَةَ و ده مرتبه: بِالْحَسَنِ و ده مرتبه: بِالْحُسَیْنِ و ده مرتبه: بِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ و ده مرتبه: بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ و ده مرتبه: بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ و ده مرتبه:بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ و ده مرتبه: بِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی و ده مرتبه: بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ و ده مرتبه: بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ و ده مرتبه: بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ و ده مرتبه: بِالْحُجَّةِ. پس هر حاجتی که داری از خدا بخواه.

پنجم: زیارت امام حسین علیه السّلام را کند. ششم: این شبها را احیا بدارد، روایت شده هرکه شب قَدر را احیا بدارد، گناهانش آمرزیده می شود. هفتم: صد رکعت نماز بجا آورد، که فضلیت بسیار دارد و بهتر آن است که در هر رکعت پس از سوره حمد، ده مرتبه توحید بخواند.

امّا اعمال شب نوزدهم چند چیز است: اوّل: گفتن صد مرتبه: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ. دوم: گفتن صد مرتبه: اَللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ. سوم: دعای «یا ذَا الذَّی کانَ...» را که در قسم چهارم گذشت بخواند.

شب بیست ویکم: فضیلت این شب نورانی از شب نوزدهم بیشتر است و باید اعمال این شب را، از غسل و احیا و زیارت و نماز هفت سوره «توحید» و قرآن بر سر گرفتن و صد رکعت نماز و دعای جوشن کبیر و غیر آنها را انجام دهد و در غسل و احیا و سعی در عبادت، در این شب و شب بیست وسوم اصرار ورزد. شیخ مفید فرموده: در این شب صلوات بسیار فرست و در نفرین بر ستم کنندگان به آل محمّد علیهم السّلام و لعن فرستادن بر قاتل امیرالمؤمنین علیه السّلام سعی و کوشش کن. و خواندن زیارت آن جناب در روز بیست ویکم مناسب است.

اعمال شب بیست وسوم: این شب از دو شب قَدر گذشته افضل است، و برای این شب غیر از اعمالی که با دو شب قَدر گذشته مشترک است چند عمل دیگر است: اوّل: خواندن سوره عنکبوت و سوره روم که امام صادق علیه السّلام سوگند یاد کردند که خواننده این دو سوره در این شب از اهل بهشت خواهد بود. دوم: خواندن سوره دخان سوم: هزار مرتبه خواندن سوره قدر. شیخ طوسی در کتاب «تهذیب» از ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود: در شبی که امید می رود شب قدر باشد، صد رکعت نماز بخوان در هر رکعت پس از سوره «حَمد» ده مرتبه: سوره «توحید» را قرائت کن.

شب آخر ماه: شب بسیار مبارکی است، و برای این شب چند عمل وارد است: اوّل: غسل. دوم: زیارت امام حسین علیه السّلام. سوم: خواندن سوره های «انعام» و «کهف» و «یس» و گفتن صد مرتبه: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ.

منابع

• قاموس قرآن‌، على اکبر قرشى بنایى، تهران‌، دار الکتب الاسلامیة، چاپ ششم، ‌۱۴۱۲ ق‌.
• ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‌، شیخ صدوق، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم‌، ۱۴۰۶ ق‌.
• الکافی، شیخ کلینى، قم‌، دار الحدیث‌، چاپ اول‌، ۱۴۲۹ ق.
• بحار الأنوار، علامه مجلسى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،‌ چاپ دوم‌، ۱۴۰۳ ق‌.
• امالی، شیخ صدوق، ‌تهران‌، کتابچى، ‌چاپ ششم، ‌۱۳۷۶ ش.
• تهذیب الأحکام، شیخ طوسى، ‌تهران‌، دار الکتب الإسلامیه، ‌چاپ چهارم،‌ ۱۴۰۷ ق.
• من لا یحضره الفقیه‌، شیخ صدوق، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،‌ چاپ دوم، ‌‌۱۴۱۳ ق‌.
• مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، ص ۴۳۹-۵۸۲.

پیوندها

• ویژه نامه ماه مبارک رمضان
• فهرست وقایع ماه رمضان
• اعمال ماه رمضان
• شب قدر
• روزه