تهذیب الأحکام (کتاب)
«تهذیب الأحکام» تألیف شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق)، از معتبرترین مجموعه‌های روایی شیعه و سومین کتاب از «کتب اربعه» و مورد قبول تمام علماء و فقهای شیعه است. «تهذيب الأحکام» در شرح كتاب «المقنعة» اثر شيخ مفيد، نگاشته شده و شامل مجموعه روايات فقهى و احكام شرعى روايت شده از اهل بيت عليهم‌السلام است.
 | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | فقه شيعه/احادیث احکام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۰ |
| محقق | حسن موسوی خرسان |
|
| |
مؤلف
شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ ق. به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.
شیخ طوسى علاوه بر تألیف کتب مهمی در حدیث و تفسیر و کلام، صاحب دو کتاب ارزشمند "تهذیب الاحکام" و "الاستبصار" از کتب اربعه حدیثی شیعه می باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.
انگیزه نگارش
شیخ طوسى در مقدمه کتاب «تهذیب الاحکام»، در بیان انگیزه خود را از نگارش این کتاب مى‌فرماید:
«یکى از دوستانم که مراعات حق ایشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احادیث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباین، منافات و تضاد میان آن روایات را بررسى نمایم، زیرا خبرى نیست مگر آنکه روایتى بر خلاف آن وارد شده است و حدیثى نیست مگر آنکه در برابر آن روایتى که با آن منافات دارد نیز روایت شده. کار اختلاف روایات به آنجا کشیده که مخالفان به ما طعنه مى‌زنند و این را از بزرگترین عیب‌هاى مذهب ما به شمار آورده‌اند و با این وسیله مى‌خواهند مذهب ما را باطل اعلام نمایند. آنها مى‌گویند مشایخ و بزرگان شما همیشه بر مخالفان خود ایراد مى‌گرفتند که شما در دینتان که با آن خدا را عبادت مى‌کنید اختلاف دارید و دچار اختلاف کلمه در فروع دین هستید و چنین عقیده‌اى را خداى دانا و حکیم اجازه نخواهد داد؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بیشتر با هم اختلاف دارید. پس این اختلاف با وجود آنکه اعتراف مى‌کنید که دلالت بر فساد مى‌کند دلالت بر فساد مذهب خودتان نیز دارد... در اینجا بود که تصمیم گرفتم درخواست آن دوست عزیز را اجابت کرده و این کتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روایات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع میان آنها را بیان کنم و احادیث صحیح و معتبر را از روایات غیر معتبر جدا سازم. من در این کتاب، رساله استادم شیخ مفید را متن قرار داده‌ام و در شرح هر بخش از آن به روایات و احادیث وارده و جمع میان آنها اشاره دارم... در آغاز، شیوه من اشاره به تمام روایات بود اعم از روایات اصحاب و مخالفین، ولى بعد دیدم که در این صورت نگارش کتاب خیلى به طول خواهد انجامید لذا فقط به روایات اصحاب اکتفا کردم.»
شیخ طوسى از سال ۴۱۰ هجرى، در سن ۲۵ سالگى شروع به نگارش این کتاب کرده است. وى کتاب طهارت و صلات را در زمان حیات استاد خود شیخ مفید، یعنى تا قبل از ۴۱۳ هجرى نگاشته و بقیه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است.
محتوای کتاب
تهذیب الاحکام شامل مجموعه روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت علیهم السلام روایت شده است. شیخ طوسی این کتاب را در شرح و توضیح کتاب «المقنعه» از شیخ مفید، استاد بزرگ خود و به دستور ایشان نگاشته است.
کتاب تهذیب الاحکام، شامل تمام روایات فروع و احکام است و برای فقیه و مجتهدی که بخواهد اجتهاد نماید، بیشتر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است. این کتاب شامل مباحث فقهی، اصولی، رجالی و بسیاری از مباحث سودمند دیگر است.
شیخ در این کتاب به مباحث اصول عقاید اشاره نکرده و فقط به بیان فروع و احکام شرعی، یعنی از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات، پرداخته است. ترتیب عنوان های این کتاب، همانند کتاب المقنعه است.
ادله ای که شیخ طوسی در این کتاب به آنها استدلال می کند، برگرفته از قرآن (ظاهر، صریح، محتوا، دلیل و یا معنای قرآن)، احادیث قطعی (مانند خبر متواتر و اخبار دارای قرائن قطعی دال بر صحت آن ها) و اجماع مسلمین و یا اجماع علمای شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد. البته شیخ به روایات مخالف و به وجه جمع یا وجه فساد آن ها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب برخلاف آن نیز اشاره کرده است. این کتاب شامل ۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حدیث است.
در آخر کتاب مشیخه آمده و آن، سند شیخ طوسی به کتاب هایی است که از آن ها روایت نقل کرده است. وى در پایان کتاب مى‌گوید: «هم اکنون که به یارى خداوند متعال از نگارش این کتاب فارغ گشته‌ام، طرق و اسنادى را که از طریق آنها این اصول و کتاب‌هاى روایى را روایت کرده‌ام به صورت مختصر مى‌آورم تا به این شکل روایات کتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند».
منابع کتاب
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتاب‌هاى معتبر و نسخه‌هاى اصلى بوده بهره‌مند بوده است:
۱- کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل ۸۰ هزار جلد کتاب بوده است.
۲- کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس شده بود.
این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتاب‌هاى معتبر روایى و نسخه‌هاى اصلى و اولیه، که به خط مؤلفین آنها نگاشته شده، بوده است.
شروح و حواشی کتاب
برخی از شروح نوشته شده بر تهذیب الاحکام عبارتند از:
- شرح سید محمد عاملی (صاحب مدارک)
- شرح مولا عبدالله شوشتری
- شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانی
- شرح عبداللطیف جامعی (شاگرد شیخ بهایی)
- شرح ملا محمدتقی مجلسی
- شرح محقق شیروانی (داماد علامه مجلسی)
- شرح علامه مجلسی به نام ملاذ الاخیار که در ۱۶ جلد به چاپ رسیده است.
- شرح سید نعمت الله جزایری (بنام تذهیب الاکمام)
- بر مشیخه کتاب تهذیب نیز شرح هایی نگاشته شده است؛ مانند شرح علامه سید هاشم توبلی به نام «تنبیه الأریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب».
بر این کتاب حاشیه‌هاى گوناگونى نیز نگاشته شده است مانند:
- حاشیه قاضى نورالله شوشتری
- حاشیه وحید بهبهانی
- حاشیه و تعلیق آقا جمال خوانساری
- حاشیه شیخ حسن صاحب معالم
- حاشیه میرزا عبدالله افندى صاحب ریاض
- حاشیه علامه مجلسى
- حاشیه سید میرزا محمد استرآبادى رجالى معروف
- حاشیه شیخ محمد نوه شهید ثانى
- حاشیه شیخ محمدعلى بلاغى
- حاشیه سید نجم الدین جزائرى
همچنین دو فهرست زیر بر تهذیب الاحکام نگاشته شده است:
- فهرست تهذیب الأحکام، نوشته محمدجعفر از علماى قرن یازدهم هجرى.
- فهرست تهذیب الأحکام، نوشته مولى عبدالله بشروى تونى، معروف به فاضل تونى.
منابع
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، صفحه ۳۴۷.
- نرم افزار جامع الاحادیث، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
