القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیة (کتاب)
 | |
| نویسنده | شهید اول |
| موضوع | فقه و اصول شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
|
| |
«القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیة» تألیف شهید اول (م، ۷۸۶ ق)، کتابی شامل مجموعه‌ای از قواعد فقهى و اصولى و برخى قواعد عربى است که از آنها احکام فقهى استنباط مى‌شود. «القواعد و الفوائد»، اولین کتابى است که توسط علماى شیعه در این موضوع نگاشته شده و بسیار مورد توجه و استفاده دیگر عالمان قرار گرفته است.
مؤلف
«محمد بن مکی عاملی» معروف به «شهید اول» (۷۳۴-۷۸۶ ق)، از فقهای نامدار شیعه در قرن هشتم هجری و شاگرد فخرالمحققین حلی است و خود از اساتید فاضل مقداد سیوری و علی بن خازن حائری می باشد.
برخی از مهمترین آثار او عبارتند از: اللمعة الدمشقیة، ذکرى الشیعة، البیان، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، الأربعون حدیثا، المزار، الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة و القواعد و الفوائد.
شهید اول در دمشق بر اثر عداوت و حسادت دشمنان شیعه به شهادت رسید.
معرفی کتاب
«القواعد و الفوائد» مانند دائرة المعارفی دربردارنده قواعد اصولی، لغوی، نحوی و... افزون بر قواعد فقهی و صد فایده است.
گویا پی‌ریزی تألیف و تدوین در زمینه «قواعد فقهی» در میان فقهای امامیه، با شهید اول آغاز گردیده است؛ هر چند پیش از شهید اول، فقیهان امامیه در لابه‌لاى کتاب‌هاى فقهى و اصولى خود و گاه در مدخل کتاب‌ها به ذکر قواعد کلى مى‌پرداخته‌اند.
تاریخ دقیق نگارش این کتاب مشخص نیست، اما با توجه به اجازه روایى که شهید اول، به یکى از شاگردان خود به نام علی بن خازن داده، معلوم مى‌گردد که تاریخ نگارش این کتاب، قبل از ۱۲ ماه رمضان سال ۷۸۴ ق، بوده است. وى، در این اجازه روایى مى‌فرماید: «فممّا صنّفته کتاب القواعد والفوائد مختصر یشتمل علی ضابط کلیّة، اصولیّة و فرعیّة تستنبط منها الاحکام الشّرعیة لم یعمل الاصحاب مثله؛ از دیگر تألیفات من، کتاب «القواعد و الفواید» است. این کتاب، در علم فقه مى‌باشد و مختصر است و شامل ضوابط کلى اصولى و فرعى است که احکام شرعی از آن استنباط مى‌گردد و تا کنون علماى شیعه مانند آن را ننگاشته‌اند».
محتوای کتاب
این کتاب گرچه حاوى قواعد فقهى است، گاه به قواعد اصولى و ادبى نیز پرداخته است و در مجموع مشتمل است بر حدود ۳۰۳ قاعده و صد فایده که بسیارى از مسائل شرعى را در بر مى‌گیرد.
شهید اول، در این کتاب، ابتدا قاعده و یا فایده‌اى را مطرح نموده، سپس به طرح فروع فقهى آن مى‌پردازد و اگر استثنائاتى نیز وجود داشته باشد، بیان مى‌نماید. این کتاب، با تشریح قاعده «الفقه لغة الفهم» آغاز مى‌شود و با بررسى قاعده «کل ما یضمّ الى نیة التقرب مما لا ینافى الاخلاص، لا یقدح فی صحة العبادة»، به پایان مى‌رسد. مؤلف، به نقل نظریات دیگر علما اکتفا نکرده، بلکه به ذکر ادله و استدلال آنها نیز پرداخته و به مناقشه و نقد و بررسى آنها مى‌پردازد.
شهید اول، نظم و ترتیب خاصى را میان قواعد فقهى و اصولى و عربى رعایت ننموده و به صورت پراکنده به طرح آنها پرداخته و لذا شاگرد ایشان، مقداد بن عبدالله سیورى حلى، به ترتیب و تهذیب این کتاب پرداخته و نام آن را «نضد القواعد الفقهیة» نهاده است.
شهید اول در این کتاب، به مقایسه و بررسى آرا و مذاهب فقهى گوناگون پرداخته است که این خود دلالت بر وسعت اطلاعات و گستردگى معلومات فقهى ایشان دارد. وی تنها به نقل نظرات علماى شیعه اکتفا نمى‌کند، بلکه نظریات و آراى بسیارى از علماى اهل تسنن را نیز آورده است. مؤلف بر بسیارى از منابع معتبر شیعه و سنی استناد نموده و کتاب وى از این جهت، از غناى بالایى برخوردار است؛ منابعى از قبیل: «المقنع»، نوشته شیخ صدوق؛ «المقنعة»، نوشته شیخ مفید؛ «الانتصار»، نوشته سید مرتضى؛ «النهایة»، نوشته شیخ طوسى؛ «السرائر»، نوشته ابن ادریس؛ «شرائع الاسلام»، نوشته محقق حلى؛ «قواعد الاحکام»، نوشته علامه حلى؛ «الوجیز»، نوشته ابوحامد غزالى.
شرح، تعلیق و حاشیه بر کتاب
کتاب «القواعد و الفوائد» شهید به علت نظم و سبک نگارش خاصى که دارد، بسیار مورد توجه مجامع علمى و فرهنگى شیعه قرار گرفت و به عنوان کتاب درسى حوزه‌هاى علمیه برگزیده شد. محققان و فقیهان، حواشى و تعلیقات گوناگونى در تبیین و تشریح آن به رشته تحریر درآوردند، از جمله:
- نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه، از فاضل مقداد، درگذشت ۸۲۶ق؛
- حاشیه شیخ ابوالقاسم، على بن طىّ عاملى، درگذشت ۸۵۵ق؛
- حاشیه شیخ بهایى، درگذشت ۱۰۳۱ق؛
- حاشیه میرزا قاضى بن کاشف‌الدین، محمد یزدى، درگذشت ۱۰۵۶ق؛
- حاشیه شیخ محمد بن على حرفوشى، درگذشت ۱۰۵۹ق؛
- حاشیه ملا حسن، على بن عبدالله شوشترى، درگذشت ۱۰۷۵ق؛
- شرح میرزا ابوتراب، معروف به میرزا آقا قزوینى حائرى، درگذشت بعد از سال ۱۲۹۲ق؛
- حاشیه شیخ محمد بن محمدباقر، مشهور به فاضل ایروانى، درگذشت ۱۳۰۶ق؛
- حاشیه سید اسماعیل بن نجف مرندى، درگذشت ۱۳۱۸ق؛
- شرح شیخ على خویى، درگذشت ۱۳۵۰ق؛
- حاشیه سید محمد حسینى لواسانى تهرانى، معروف به عصار، درگذشت ۱۳۵۶ق.
منابع
- نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "معرفی کتاب قواعد فقهیه"، هادی شوشتری، پرتال جامع علوم انسانی (۱ خرداد ۱۳۹۱).
