وقایة الأذهان (کتاب)


نویسنده	محمدرضا نجفی اصفهانی
موضوع	اصول فقه شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
تحقیق‌	موسسه‌ آل ‌البیت‌ (ع)

وقاية الاذهان

كتاب «وقاية الأذهان والألباب و لباب أصول السنّة والكتاب‌» تألیف محمدرضا نجفی اصفهانی (م، ۱۳۶۲ ق)، از مهمترين آثاری است كه در دوره‌هاى اخير در علم اصول نگاشته شده است.

محتویات

۱ مؤلف
۲ معرفی کتاب
۳ محتوای کتاب
۴ ويژگی‌های کتاب
۵ تعلیقات و حواشی کتاب
۶ منابع

مؤلف

شیخ محمدرضا مسجدشاهی معروف به نجفی اصفهانی (۱۳۶۲-۱۲۸۷ ق) از علمای نامدار شیعه در قرن ۱۴ هجری است.

وی از علمای بزرگی چون سید محمد فشارکى اصفهانى، آخوند خراسانی، محدث نوری، سید محمدکاظم یزدى بهره برد. و سید احمد خوانساری، سید محمدرضا گلپایگانی، امام خمینی، سید شهاب الدین مرعشی نجفی از شاگردان او بودند.

علمای تراجم وی را مجتهدی بزرگ در فقه و اصول، متکلمی متبحر، مفسری ژرف نگر، فیلسوفی متأله، ادیب، ریاضیدان، و به طور کلی جامع علوم عقلی و نقلی معرفی کرده‌اند. از خدمات مهم محمدرضا اصفهانی، تدریس رشته‌های مختلف علوم اسلامی، در شهر اصفهان و قم بوده است.

برخی آثار علمی او عبارتند از: وقایة الأذهان و الألباب، رسالة فی القبلة، نقد فلسفه داروین، حواشى بر نجاة العباد، أمجدیة، الإیراد والإصدار، الرد على البهائیة، الروضة الغناء.

معرفی کتاب

كتاب «وقاية الأذهان والألباب و لباب أصول السنّة والكتاب‌» يكى از مهمترين آثار اصولى است كه در دوره‌هاى اخير در علم اصول نگاشته شده است. اين كتاب شامل تحقيقات بديع و ابتكاراتى است كه در بسيارى از كتابهاى اصولى ديده نمى‌شود و خلاصه و نتيجه افكار و ابداعات شيخ محمدرضا اصفهانى در اين كتاب متجلى شده است.

مؤلف پس از تدريس مطالب اصولى، آنها را به صورت متفرق و جداجدا مى‌نوشته، زيرا قصد تأليف كتاب نداشته است؛ ولى بعضى از شاگردان فاضل ايشان با جمع آورى اين نوشته‌ها و تدوين آنها از ايشان خواسته‌اند كه ضمن بازنگرى در اين مطالب، زوايد را حذف و آنها را مرتب و مدون نمايد. مؤلف نيز به دليل احترام به نظر آنان و به اين اميد كه همگان از اين نوشته‌ها استفاده كنند به خواسته آنها جواب مثبت داده و اين كتاب را تأليف نموده است.

محتوای کتاب

كتاب حاضر از سه قسمت تشكيل شده است كه قسمت اول به عنوان مقدمه و مدخل مى‌باشد كه «سمطا اللآل في مسألتي الوضع و الاستعمال» ناميده شده است و قسمت دوم (وقاية الأذهان) كه از صفحه 149 كتاب شروع مى‌شود از دو قسمت اصلى مباحث الفاظ و مباحث ادله عقلى تشكيل شده است و در آخر كتاب نيز كتاب كوچك «اماطة الغين عن استعمال العين في معنييَن» آورده شده است.

مدخل يا مقدمه كتاب شامل مباحث حقيقت وضع، استعمال، اشتراك، حقيقت و مجاز و انواع مجاز مى‌باشد. در مباحث دلائل لفظى حقيقت شرعى، مشتق، اوامر، طلب و اراده، إجزاء، مقدمه واجب، تقسيمات واجب (تعبدى و توصلى، نفسى و غيرى، اصلى و تبعى)، مقدمه موصله، مسأله ضد، نواهى، اجتماع امر و نهى، دلالت نهى بر فساد، مفاهيم و دليل انسداد آورده شده است.

در رساله «اماطة الغين عن استعمال العين في معنيين» نيز بحث استعمال لفظ در بيشتر از يك معنا مطرح شده است.

كتاب مورد بحث، پر از نكات بديع و نوآوري هايى است كه در ساير كتابهاى اصولى ديده نمى‌شود كه به چند نمونه از آنها اشاره مى‌شود: از نظريات جديد مؤلف، پذيرفتن جواز استعمال لفظ در بيشتر از يك معنا است كه پس از اين كه آقا ضیاءالدین عراقی (متوفى 1361 ه.ق) در كتاب مقالات الأصول نظريه او را نپذيرفت و آن را رد كرد، مؤلف، كتاب «اماطة الغين عن استعمال العين في معنيين» را در جواب او تأليف نمود و يك نسخه آن را براى شيخ عبدالكريم حائرى فرستاد كه او نيز در كتاب «دررالفوائد» اين نظريه را پذيرفته و مؤلف نيز به پذيرش شيخ عبدالكريم حائرى اشاره كرده است.

از ديگر نوآوري هاى مؤلف اين كه همه استعمالات الفاظ حتى مجازها را استعمال در «ما وُضع له» مى‌داند. وى اين نظريه را كه مجاز در غير «ما وضع له» استعمال مى‌شود رد نموده و براى اثبات نظريه‌اش كتاب «جلية الحال في معرفة الوضع والاستعمال» را نگاشته است. بعدها افرادى همچون آیت الله بروجردی (متوفى 1381 ه.ق) و امام خمینی نيز اين نظريه را پذيرفته‌اند.

ويژگی‌های کتاب

از آنجايى كه مصنف كتاب «وقاية الأذهان»، از بزرگترين اديبان زمان خود بوده، مباحث الفاظ آن پر است از تحقيقات اصولى در مباحث الفاظ كه در ساير كتابها كمتر ديده مى‌شود و به همين دليل كتاب مستقلى در مقدمات علم اصول بنام «سمطا اللآل في مسألتي الوضع والاستعمال» در ابتداى كتاب آورده است.

اگرچه مؤلف آن ايرانى است، اما قلم و نگارش او عربى است و كتاب مملو از استشهاد به شواهد شعرى و مباحث ادبى مى‌باشد، تا جايى كه يكى از علماى عراق درباره او چنين گفته است: «هو أول كتاب في فن الأصول ملؤ دقائق عجميّة بعبارة عربيّة».

از ديگر ويژگيهاى كتاب اين كه خلاصه نظريات علامه سید محمد فشارکى در كتاب آورده شده است و اگرچه علامه فشاركى قدس‌سره از خود اثرى در علم اصول باقى نگذاشته است، اما از اين كتاب مى‌توان به بسيارى از نظريات او پى برد. مؤلف در اين مورد اين گونه مى‌نويسد: «و حسبك منها ما تراه في خلال هذا الكتاب من غرر فوائده». علاقه مؤلف به استادش سيد محمد فشاركى به حدى بوده است كه در صفحات 143 تا 146 -برخلاف متعارف كتابهاى اصولى- به ترجمه زندگى ايشان پرداخته است.

در كتاب معمولاً نظريات شیخ مرتضی انصاری، آخوند خراسانى صاحب كفاية الأصول، شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب هداية المسترشدين پدر بزرگوار مؤلف، شيخ على نهاوندى صاحب تشريح الأصول، شيخ محمدحسين اصفهانى صاحب فصول و میرزا حبیب الله رشتی صاحب بدايع الأفكار مطرح شده است. همچنین نظريات شيخ اعظم انصارى در كتاب «مطارح الأنظار»، مورد توجه و تحقيق مؤلف بوده است.

تعلیقات و حواشی کتاب

به علت ارزش مطالب كتاب «وقاية الأذهان» و عمق نظريات مؤلف، كتاب وقاية الأذهان از همان ابتداى انتشار مورد توجه محققين و بزرگان حوزه‌ها قرار گرفت و بزرگانى همچون حاج شيخ مجدالدين «مجدالعلماء» (متوفى 1403 ه.ق) فرزند ايشان و علامه شيخ يحيى هرندى مشهور به فاضل هرندى (متوفى 1369 ه.ق) و شيخ على قديرى (متوفى 1407 ه.ق) و فرزند ايشان شيخ محمدحسن قديرى از بزرگان معاصر حوزه علمیه قم به كتاب مذكور تعليقه زده و به تحقيق نظريات ايشان پرداخته‌اند.

همچنين حواشى فرزند ايشان با عنوان مجدالدين از تعليقه‌هاى باارزشى است كه در يافتن منابع و مآخذ كتاب تأثير بسزايى دارد. در كتابهاى اصولى نیز، بزرگان از معاصرين به نظريات ايشان توجه خاصى شده است.