مناهج الوصول الی علم الاصول (کتاب)
 | |
| نویسنده | روح الله موسوی خمینی |
| موضوع | اصول فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| تحقيق | موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |
|
| |
«مناهج الوصول الی علم الاصول» اثرى گرانقدر از امام خمینى رحمة الله علیه (م، ۱۳۶۸ ش) در اصول فقه است. این کتاب قبل از قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ شمسى در زمان تدریس خارج اصول در حوزه علمیه قم توسط ایشان نگاشته شده است. این کتاب شامل بسیارى از نظریات و دیدگاههاى حضرت امام درباره مسائل اصولى است و براى دستیابى به آراء و نظریات اصولى ایشان از جایگاه ارزشمندى برخوردار است. از دیگر ویژگی هاى این کتاب رشد فهم اصولى و دقت نظر فراوانى است که بعد از تحقیق در مباحث آن براى خواننده حاصل مى‌گردد.
معرفی مؤلف
آیتالله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، فقیه و اصولی و یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه معاصر، متولد ۱۳۲۰ق مطابق با اول مهر ۱۲۸۱ش در شهر خمین است. پدر او، «آقا مصطفى» از علما و چهره‌هاى درخشان منطقه خمین بود. از اساتید ایشان می توان میرزا رضا نجفى خمینى؛ آیتالله پسندیده؛ حاج شیخ محمد گلپایگانى؛ آقا میرزا محمدعلى بروجردى؛ آقا عباس اراکى را نام برد. و از جمله آثار ارزشمند ایشان، تحریر الوسیلة، کتاب البیع (موسوعه جلد ۱۲)، شرح حدیث «جنود عقل و جهل» می باشد. دوره رهبرى ده سال و چهار ماه ایشان رسما از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش، تا ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ش، ادامه داشت. ایشان در سال ۱۳۶۸ ش/۱۴۰۹ ق. رحلت نمودند.
شیوه نگارش
حضرت امام خمینى (رحمه الله) در این کتاب، آنچنان که روش ایشان در همه تألیفاتشان است، هر مبحث اصولى را به صورت اساسى و ریشه‌اى مورد بحث قرار داده است که آیا هر مسأله بر اساسى صحیح و قابل قبول مطرح شده یا این که طرح آن مسأله در علم اصول اشتباه بوده است.
نویسنده با توجه به نکات اصلى هر مسأله، چهره آن را دگرگون ساخته، طورى که در برخى مسائل نوبت به بحث در مباحث فرعى و شاخ و برگهاى آن مسأله نرسیده است.
این کتاب شامل نکات بسیار سودمند و مفید و مباحثى نو و ابتکارى مى‌باشد. حضرت امام خمینى در این کتاب به جاى تقلید از دیگر علماى علم اصول، خود به بررسى مسائل اصولى پرداخته و این خود موجب گشته تا نظریات جدیدى را در این علم مطرح نموده و از بسیارى بحث‌هاى بیهوده پرهیز نمایند.
نظریات اصولى
حضرت امام خمینى در این کتاب نیز مانند دیگر آثار خویش نظریات ارزشمندى مطرح کرده که برخى از آنها منحصر به فرد بوده و براى اولین بار توسط ایشان مطرح شده که از جمله نظریه‌هاى ایشان است:
- «عدم انحلال خطابات عامه به خطابات کثیره» است که از این جهت با خطابات شخصى متفاوت هستند زیرا در خطابات شخصى علم به عدم قدرت مخاطب موجب قبح خطاب مى‌گردد در حالى که در خطابات عامه چنین نیست و نتیجه آن، صحت امر به ضدین اهم و مهم و صحت تکلیف کفار و عصیان‌گران و عدم اشتراط ابتلاء در شرایط مُنجزیت علم اجمالى است. در حالى که شیخ انصارى و بسیارى از علماى علم اصول به آن عقیده دارند.
- از دیگر نظریات حضرت امام، نظر ایشان درباره تقسیم احکام به اقتضایى، انشایى، فعلى و تنجیزى است. وى این تقسیمات را نمى‌پذیرد و مى‌فرماید ما دو نوع حکم بیش نداریم: یکی احکام فعلى که به صورت قوانین اسلام مطرح شده و لازم است به آنها عمل شود. و دیگری احکام انشایى که در زمان ظهور حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف فعلى مى‌شود و مانند دیگر قوانین اسلام، عمل به آنها نیز واجب مى‌گردد.
- مطلب دیگر که در این کتاب مطرح شده درباره تقسیم اوامر به اوامر واقعى اولى و اوامر ثانوى اضطرارى و اوامر ظاهرى است. حضرت امام این تقسیم بندى را نیز نمى‌پذیرد و مى‌فرماید ما یک امر بیشتر نداریم و دیگر ادله، ناظر به بیان شرطیت و اکتفاء به شرط است. مثلاً در آیه شریفه «أقیموا الصلاة» یک امر بیشتر نیست و آیه وضو و تیمم ناظر به تبیین متعلق و اشتراط آن به وضو براى واجد آب و تیمم براى فاقد آب است بدون این که دو امر به وجود آید که یکى واقعى و دیگرى ثانوى اضطرارى باشد. همچنان که ادله حجیت بینه و اصول عملیه ناظر به جواز اکتفا به طهارت ثابت شده با دلیل یا اصل است، بدون آن که بخواهد یک امر جدید ظاهرى به وجود بیاورد.
- نظریه دیگر از حضرت امام در این کتاب نظریه استادشان شیخ آقا رضا اصفهانى در کتاب وقایة الأذهان است. وى مى‌فرماید: مجاز استعمال در غیر ما وُضع له نیست؛ بلکه مانند استعمال حقیقى، استعمال در ما وضع له است اما ادعاءً.
مباحث کتاب
این کتاب فقط شامل مباحث بخش اول علم اصول یعنى مباحث الفاظ است و حضرت امام مباحث دیگر علم اصول را در دیگر کتاب‌هاى خود مانند: الرسائل، الاستصحاب و اجتهاد و تقلید آورده است. این کتاب شامل یک مقدمه و پنج مقصد است.
- مقدمه: در مقدمه کتاب به این مباحث اشاره شده است:
- موضوع علم
- واضع و چگونگى وضع
- اقسام وضع
- معانى حروف
- مجاز
- وضع الفاظ
- هیئت لفظ
- علائم حقیقت و مجاز
- تعارض احوال
- حقیقت شرعى
- صحیح و اعم
- اشتراک
- استعمال لفظ در بیشتر از یک معنى
- مشتق
- مقصد اول: اوامر؛ در بخش اوامر به این مباحث اشاره شده است:
- ماده امر
- صیغه امر
- إجزاء
- مقدمه واجب
- اقتضا یا عدم اقتضاى امر به شى‌ء نهى از ضد را
- جواز امر با انتفاى شرط
- متعلق امر
- بقاى جواز بعد از نسخ وجوب
- واجب تخییرى
- واجب عینى و کفایى
- واجب مطلق و موقت
- مقصد دوم: نواهى؛ بخش نواهى شامل این مباحث است:
- متعلق نهى
- اجتماع امر و نهى
- دلالت نهى بر فساد
- مقصد سوم: مفاهیم؛ بخش مفاهیم شامل این مباحث است:
- دلالت مفهوم
- مفهوم وصف
- مفهوم غایت
- مفهوم استثناء
- مقصد چهارم: عام و خاص؛ بخش عام و خاص نیز شامل این مباحث است:
- حجیت عام
- تخصیص عام
- عمل به عام قبل از فحص
- عموم خطابات
- تخصیص عام با ضمیر
- تخصیص مفهوم
- استثناء بعد از چند جمله
- مقصد پنجم: مطلق و مقید؛ در بخش مطلق و مقید نیز به این مباحث اشاره شده است:
- تعریف مطلق و مقید
- اسم جنس و ماهیت
- مقدمات حکمت
- صور مطلق و مقید
تاریخچه نگارش
حضرت امام در پایان نسخه خطى کتاب تاریخ پایان نگارش آن را روز شنبه ۲۴ شوال سال ۱۳۷۳ هجرى قمرى ذکر فرموده، یعنى زمانى که حضرت امام در حوزه علمیه قم مشغول تدریس خارج اصول بوده‌اند. این کتاب در زمان حیات حضرت امام به چاپ نرسیده بود و طلاب حوزه‌هاى علمیه براى دستیابى به دیدگاههاى اصولى حضرت امام در مباحث الفاظ به کتاب «تهذیب الأصول» نوشته حضرت آیت الله جعفر سبحانى که تقریرات درس خارج اصول ایشان بود، مراجعه مى‌کردند.
مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام با نظارت مرحوم حجت الإسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینى، این کتاب را منتشر نمود و دستیابى به نظریات اصولى حضرت امام با مطالعه این کتاب میسر گشت و با توجه به این که نوشته خود حضرت امام مى‌باشد، از ارزش و اعتبار بیشترى نیز برخوردار است.
منبع
نرم افزار اصول فقه، مرکز نور.
متن کتاب
