ابوحامد محمد غزالی
«ابوحامد محمد بن محمد غزّالی» معروف به «امام محمد غزالی» (۵۰۵-۴۵۰ ق)، فیلسوف، متکلم و فقیه نامدار ایرانی در سده پنجم هجری است. وی در علوم مختلف اسلامی، اعم از: فقه، اصول، کلام، فلسفه، اخلاق و عرفان متبحر بود و در هریک از این علوم، آثار ارزشمندی را به رشته تحریر درآورد که مشهورترین آن کتاب «احیاء علوم الدین» است.
| نام کامل | ابوحامد محمد غزّالی |
| زادروز | ۴۵۰ قمری |
| زادگاه | طوس |
| وفات | ۵۰۵ قمری |
| مدفن | طوس |
|
| |
| اساتید |
امام الحرمین جوینی، احمد راذکانی، قاضی ابوالفتح، محمد بن احمد خواری،... |
| شاگردان |
ابوالخطاب، ابن عقیل،... |
| آثار |
احیاء علوم الدین، مقاصد الفلاسفه، تهافت الفلاسفه، معیار العلم، کیمیای سعادت، بدایةالهدایة،... |
زندگی‌نامه
“ابو حامد محمد بن محمد غزالی شافعی طوسی” در سال ۴۵۰ یا ۴۵۱ هـ در «طابران» (یکی از شهرهای طوس) به دنیا آمد. پدرش شغل پشم فروشی در بازار داشت و شاید به همین خاطر او را "غزّالی" نامیدند.
"غزالی" تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش نزد "احمد راذکانی" آغاز کرد. او در سال ۴۷۰ قمری به نیشابور رفت و در آنجا به ابوالمعالی عبدالملک، معروف به امام الحرمین جوینی پیوست و تا پایان عمر او، همواره ملازمش بود.
سپس از نیشابور به محضر "خواجه نظام الملک" وزیر سلجوقی عازم و مورد استقبال و احترام او واقع شد. در مجالس مناظره که در حضور خواجه تشکیل می‌یافت، به طور فعالانه شرکت و به منازعه با بزرگان می‌پرداخت، به طوری که مشهور و سرشناس گشت و "نظام الملک" تدریس مدرسه نظامیه بغداد را به او واگذار کرد. آنگاه به جرجان نزد امام ابونصر اسماعیلی رفت و خدمت او تعلیقه نوشت. دوباره به زادگاه خود، طوس برگشت و مدت ۳ سال در طوس به مطالعه و تکرار دروس پرداخت.
از جمله اساتید بر جسته ابوحامد غزالی، علاوه بر "جوینی" می‌توان به "قاضی ابوالفتح" حاکم طوسی، "محمد بن احمد خواری" و "ابوسهیل محمد بن عبیدالله حفصی" اشاره کرد.
تحصیلات محمد غزالی تنها فقه نبود، او در علم اختلاف مذاهب و جدل و منطق و فلسفه هم دانش اندوخت؛ تا آنجا که بر همه اقران تفوق یافت.
غزالی در سال ۴۸۳ قمری وارد بغداد شد و با موفقیت زیاد به کار پرداخت و سخت مورد توجه و اقبال دانش پژوهان گردید. حلقه درس او هر روز گسترش بیشتر یافت و فتواهای شرعی او مشهورتر شد. وی در سال ۴۸۸ از خراسان راهی شام شد و در آنجا نزدیک به دو سال ماند. غزالی مدتی در مسجد دمشق اعتکاف کرد، آنگاه از شام به بیت المقدس رفت. سپس شوق دیدار وطن او را به طوس بازگرداند. این مدت، ده سال بطول انجامید و غزالی در این مدت مشهورترین کتاب‌های خود و به ویژه «احیاء علوم الدین» را تألیف کرد. در سال ۴۹۹، از عزلت بیرون آمد و به نیشابور رفت و در نظامیه این شهر به تدریس مشغول شد. از شاگردانش می‌توان به "ابوالخطاب" و "ابن عقیل" که از بزرگان اهل حنابله بودند اشاره نمود.
ابو حامد محمد غزالی در جمادی‌الاخره سال ۵۰۵ هجری قمری، و در سن ۵۵ سالگی در شهر طوس بدرود زندگی گفت و در طابران طوس به خاک سپرده شد.
آثار و تألیفات
ابوحامد غزالی آثار زیادی در علوم مختلف اسلامی از خود به جای گذاشته است که از آن جمله می‌توان به این کتب اشاره نمود:
- احیاء علوم الدین (در تصوف)
- البسیط، الوسیط، الوجیز (در فقه)
- مقاصد الفلاسفه (در فلسفه)
- تهافت الفلاسفه (در کلام)
- محک النظر (در منطق)
- معیار العلم (در منطق)
- میزان العمل (در منطق)
- المستظهری (در کلام)
- حجةالحق (در کلام)
- الاقتصاد فی الاعتقاد (در کلام)
- قواعد العقائد (در کلام)
- الرسالةالقدسیه (در کلام)
- بدایةالهدایة (در اخلاق)
- کیمیای سعادت (در تصوف)
- فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه (در کلام)
- أیها الولد (در تصوف)
- المستصفی من اصول الفقه (در فقه)
- مشکاةالانوار (در تصوف)
آراء غزالی
نظریات غزالی در فلسفه بیشتر جنبه انتقادی دارد. او در آثار فلسفی خود ضمن ارائه گزارش ساده از آراء فیلسوفان، با باریک بینی و موشکافی به نقد آنها می‌پردازد. ابوحامد از استقلال فکری برخوردار بود و علیه فلسفه‌های ارسطویی و افلاطونی و نمایندگان مسلمان مثل فارابی و ابن سینا به مبارزه برخاست. شاید بتوان عوامل چنین روحیه‌ای را در سه چیز دانست:
۱- الگو قرار دادن عموی خویش در دوره جوانی که در کلام و فقه بسیار مشهور بود.
۲- فضای باز و آزادی تفکر و جرأت پرداختن به هر نوع مناظره در زمانی که در خدمت جوینی بود. و نخستین تمایل تفکرات فلسفی او نیز از همین جا آغاز شد.
۳- اوضاع سیاسی زمان زندگی او که مصادف با عصر سوم عباسی و ضعف و انحلال بود. ظهور اسماعیلیان و حسن صباح، تسلط سلجوقیان و حمله صلیبیان، از جمله حوادثی بود که اوضاع را آشوب‌تر می‌کرد.
مطالعه جریان کامل فلسفه یونان و تسلط بر مسایل آن، منجر به تلخیص کتابی به عربی بنام «مقاصد الفلاسفه» گردید. تالیف کتاب «تهافت الفلاسفه» که حمله مخرّبی را بر رأی مشائیان اسلام متوجه ساخت، اعتراض فیلسوفان را بر آورد و در کمتر از ۱۰۰ سال، دو پاسخ از ابن رشد با تالیف کتاب «تهافت التهافت» و یک متکلم ترک (خواجه زاده) داده شد. او در بیست مسأله (از مبدا گرفته تا معاد) به فلاسفه حمله و بسیاری از آراء فیلسوفان مشایی را باطل گرداد.
وقتی ترجمه فلسفه ارسطو به عربی مورد توجه غزالی واقع شد، با اسلوب منظم و دقیق به مطالعه آن پرداخت. در نتیجه علوم فلسفی را به ریاضیات، منطق، طبیعیات، سیاست، اخلاق و ما بعد الطبیعه تقسیم کرده و مفصلاً و سخت مشغول مطالعه آنان گردید. بدین ترتیب او دریافت که بزرگترین اشتباهات فیلسوفان الهی در آراء ما بعد الطبیعی است که بر خلاف علوم ریاضی و طبیعی متکی بر استدلال قطعی و تجربه اثباتی نیست، بلکه بر ظن و گمان استوار می‌باشد.
غزالی در غرب نفوذ دینی و فلسفی بسیاری پیدا کرد و آثارش مانند: «تهافت الفلاسفه» در قرن ششم، «مقاصد» تحت عنوان منطق و فلسفه غزالی عرب و «النفس الانسانی» ترجمه گردید.
منابع
- سایت پژوهه، برگرفته از مقاله "ابوحامد محمد غزالی".
- سایت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
