احیاء علوم الدین (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابوحامد محمد غزالی |
| موضوع | اخلاق و عرفان اسلامی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۶ |
| تصحیح | زین‌الدین عراقى |
|
| |
«إحیاء علوم الدین» تألیف ابوحامد محمد غزالی (م، ۵۰۵ ق)، کتابى جامع در اخلاق و عرفان و مواعظ است. مؤلف در این کتاب، معارف اسلامى را در چهار بخش (رُبع عبادات، رُبع عادات، رُبع مُهلکات، رُبع مُنجیات) تبیین نموده است. کتاب بزرگ و مشهور «احیاء العلوم» پیوسته مورد توجه و استفاده علمای اسلامی بوده و تلخیص و شروح متعددی بر آن نوشته شده، که مهمترین آنها کتاب «المحجّة البیضاء» اثر فیض کاشانی است.
مؤلف
ابوحامد محمد غزالی معروف به «امام محمد غزالی» (۵۰۵-۴۵۰ ق)، فیلسوف، متکلم و فقیه نامدار مسلمان ایرانی در سده پنجم هجری و از شاگردان امام الحرمین جوینی بود.
او که بتدریج یک حکیم الهی و فقیه، متفکر با دیدی وسیع و قدرتمند شده بود، مدتها به عنوان رئیس مدرسه نظامیه خدمت کرد و تدریس کلام اشعری و فقه شافعی می کرد. غزالی مدت یازده سال، دیگر به تفکر و در تنهایی و خلوت نشست و به صورت تجربه عمیق شخصی، روش زندگی صوفیانه را برای خودش انتخاب کرد. این دوران، دوران فعالیت و خلاقی او بود، بطوری که از ۴۰۴ کتابی که منسوب به اوست، تعداد زیادی را در این دوران نوشت.
غزالی در علوم مختلف اسلامی، مانند فقه، اصول، کلام، فلسفه، اخلاق و عرفان متبحر بود و در هریک از این علوم، آثار ارزشمندی را به رشته تحریر درآورد. برخی از تألیات او عبارتند از: احیاء علوم الدین، الاقتصاد فی الاعتقاد، مقاصد الفلاسفه، تهافت الفلاسفه، معیار العلم، کیمیای سعادت، المستصفی من اصول الفقه، بدایةالهدایة.
معرفی کتاب
کتاب «إحیاء علوم الدین» مشهور به «احیاء العلوم»، را که ابوحامد غزالی در دوران کناره‌گیری از تدریس در مدرسه نظامیه، و بعد از بروز دگرگونی‌های روحی و شوریدگی‌های فکری و بر اثر انتخاب راه مجاهده و ترک مجادله، در ایام سفر و اقامت چند ساله‌اش به شام و قدس و حجاز نوشت و حاصل مراقبات صوفیانه و مطالعات عالمانه خود را در آن به یادگار گذاشت، در واقع کارنامه بزرگ غزالی در دوران عزلت و تنهایی‌اش می باشد.
«إحیاء علوم الدین» از گران‌قدرترین کتاب‌هاى اسلامى در شناخت حلال و حرام است که ظاهر و باطن احکام را به هم آمیخته و مشتمل بر شریعت و طریقت و حقیقت است.
با اینکه نه قرن از تألیف این کتاب گذشته، و نیز با وجود تلاش‌هاى جدید و معاصرى که برای معرفى اسلام صورت مى‌گیرد، با این حال، «احیاء العلوم» تنها کتابى است که تقریبا همه علوم مسلمانان را به‌صورت متداخل، نه به‌صورت مجزا و منفصل در بر دارد و در هیچ‌یک از حوزه‌هاى علوم اسلامى نیز اسیر و محبوس نیست؛ با آنکه غزالى، در عقاید، اشعرى و در فروع، شافعی و در بینش، صوفى بود.
«احیاء العلوم» در زمان حیات مؤلف به سرزمین مغرب رفت. انتشار وسیع این کتاب در شهرها و ممالک اسلامی، خیلی زود واکنش هایی را به دنبال داشت. از طرفی این کتاب، طرفداران بسیار زیادی داشت و بصورت مرجعی غنی و اصیل در اخلاق و تصوف علمی درآمد. بطوری که بعضی می گفتند که اگر همه کتب اسلامی از بین برود و فقط این کتاب باقی باشد، جای همه آنها را پر می کند. بعضی هم در اطراف آن، کرامت ها و واقعه های غیبی و قدسی را بروز دادند. از طرف دیگر در کنار این تأییدها، عده ای به او طعنه ها زدند؛ فقها او را به فروختن فقه به تصوف و به اقوال یونانیان متهم کردند. کسانی مانند ابن عربی و قاضی عیاض (از مالکیان)، ابن صلاح و برهان الدین بقاعی (از شافعیان)، زرکشی، ابن جوزی، ابن تیمیه، ابن قیم جوزیه (از حنبلیان)، همه از مخالفان او بودند. گذشته از نقد برخى مباحث عقلى و کلامى کتاب در باب اعتقادات، بیشترین اشکالى که بر این کتاب وارد شده، وجود احادیث ضعیف در آن است. در حقیقت، غزالى، چندان درایتى در علم حدیث نداشته و از شیخى حدیث نشینده است. دیگر اینکه غزالى، به دلیل گرایش شدید به تصوف و حسن ظنّ فراوان به مشایخ صوفیه، گاه گفتار آنان را بدون تحقیق و بررسى نقل کرده است.
غزالى در نگارش این اثر، از دو کتاب «الرسالة القشیریة» و «قوت القلوب» تأثیر پذیرفته است. از جهت دیگر، کتب اخلاقی «جامع السعادات» از ملا محمدمهدی نراقی و «معراج السعادة» از ملا احمد نراقی به طور واضح، متأثر از «احیاء العلوم» است و مطالب بسیاری را از این کتاب آورده اند. سعدی شاعر بزرگ شیرازی، در گلستان و بوستان خود، از افکار غزالی و خصوصا «احیاء العلوم» بسیار بهره گرفته است، آنجا که می گوید: «در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب». و نیز مولوی در «مثنوی» خود، تأثیر زیادی پذیرفته است. به غیر از این کتب مشهور، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم «احیاء العلوم» را در بسیاری از کتابهای بزرگ و کوچک در طول تاریخ فرهنگ اسلامی می توان دید.
محتوای کتاب
کتاب «احیاء العلوم»، کتابی است بزرگ در حدود ۱۶۰۰ صفحه رحلی، طبق طرحی جامع در چهار فصل (رُبع): ربع عبادات، ربع عادات، ربع مُهلکات و ربع مُنجیات تقسیم شده، که هر کدام شامل ده بخش یا ده کتاب است.
- الف. ربع عبادات، درباره آداب و دقایق سنن و اسرار معانى عبادات است که عالم عامل را از دانستن آن گریزى نیست. این ربع، خود از ده کتاب تشکیل شده است که نخستین آنها، «کتاب العلم» است. به قول مؤلف، سبب آغاز کردن کتاب با این مبحث، آن است که علم، مهمترین هدف برای امور کشفى است که با آموختن آن بنا به فرموده رسول اکرم(ص)، خداوند متعال بندگى (عبادت) مى‌شود. دیگر کتاب‌هاى ربع نخست به این شرحند: قواعد العقاید، اسرار طهارت، اسرار نماز، اسرار زکات، اسرار روزه، اسرار حج، آداب تلاوت قرآن، اذکار و دعاها، ترتیب اوراد در اوقات.
- ب. ربع عادات، شامل ده کتاب در رابطه با آداب و رسوم اجتماعی به شرح زیر است: آداب خوردن، آداب ازدواج، احکام کسب، حلال و حرام، آداب صحبت و معاشرت با اصناف خلق، گوشه‌گیرى، آداب سفر، سماع و وجد، امر به معروف و نهی از منکر، آداب معیشت و اخلاق و نبوت.
- ج. ربع مُهلکات، درباره صفات ناپسندى است که برای زدودن و پاک کردن نفس و دل از آنها، آیات قرآنى نازل شده است. غزالى حد و حقیقت هر یک از این خلقیات و اسباب پدید آمدن آنها را شرح داده و آفات آنها و نشانه‌هایى را که بدان شناخته مى‌شوند و روش‌هاى درمانى آنها را یادآور شده است. این ربع، شامل ده کتاب به شرح زیر است: شرح شگفتى‌هاى دل، ریاضت نفس، آفات دو شهوت شکم و فرج، آفات زبان، آفات غضب، حقد و حسد، ذم دنیا، نکوهش مال و بخل، ذم جاه و ریا، نکوهش کبر و عجب و غرور.
- د. ربع مُنجیات، درباره صفات پسندیده‌اى است که موجب تقرّب به خداوند و رستگاری مى‌شود: توبه، صبر و شکر، خوف و رجاء، فقر و زهد، توحید و توکل، محبت و شوق و انس و رضا، نیت و اخلاص و صدق، مراقبه و محاسبه، کتاب الفکر، کتاب ذکر الموت و مابعده. غزالى، علاوه بر بیان حد و حقیقت هر صفت، اسباب و نشانه‌ها و فضیلت آن را نیز یادآور شده است.
در واقع، غزالی در این کتاب، اول علوم را به واجب عینی و واجب کفایی، بعد واجب کفایی را به شرعی و غیرشرعی، بعد غیرشرعی ها را به محمود و مذموم و مباح تقسیم می کند؛ سپس علوم شرعی پسندیده را در بخش اصول (کتاب، سنت، اجماع امت، آثار صحابه) و مقدمات (لغت و نحو و ...) و متممات (علم اصول، علم رجال و...) جا می دهد و در بخش فروع به دو قسمت، آنچه که در این جهان به کار می آید و آن علم فقه است و کتب فقهی شامل آن است، و فقها (علمای دنیا) به آن می پردازند و آنچه به آخرت مربوط می شود.
مؤلف در طرح مطالب هر کتاب، ابتدا به آیات و احادیث و اخبار و آثار استشهاد مى‌کند، سپس با پروردن معانى آنها به بیان و زبانى ساده و روشن، به شرح و بسط و ارائه آراى خود مى‌پردازد.
تلخیص و شرح و ترجمه کتاب
«إحیاء علوم الدین» چندین بار تلخیص و شرح و به بعضى زبان‌ها، از جمله فارسی ترجمه شده است، که برخی از آنها عبارتند از:
- اولین تلخیص از این کتاب، توسط خود غزالی در نسخه فارسی، تحت عنوان «کیمیای سعادت» نوشته شد که از مهمترین کتب اخلاقی و ادبی زبان فارسی است و چون نسخه اصلی و کامل «احیاء العلوم» موجود نیست، متن کیمیای سعادت در مقام مقایسه، متنی کامل و موثق از تعالیم غزالی است.
- لباب الاحیاء، از برادرش احمد غزالی.
- منهاج القاصدين و مفيد الصادقين، از عبدالرحمان بن جوزی.
- عین العلم از محمدبن عثمان بلخی.
- المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، نوشته ملامحسن فیض کاشانی از مهمترین تلخیص ها و شرح ها و تصحیح های نگاشته شده بر کتاب «احیاء» است.
- اتحاف السادةالمتقین بشرح اسرار احیاء علوم‌الدین، اثر سید محمدمرتضی زبیدی صاحب فرهنگ بزرگ «تاج العروس» که در ۱۲۰۱ ه.ق. بر کتاب مذکور شرحی نوشته است.
- ترجمه فارسی إحیاء علوم الدین، از مؤیدالدین محمد خوارزمی.
منابع
- نرم افزار اخلاق اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "کتاب احیاء العلوم الدین"، دائرةالمعارف طهور.
