الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة (کتاب)
 | |
| نویسنده | شهید اول |
| موضوع | فقه شيعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
| تحقیق | مؤسسة النشر الاسلامی |
|
| |
«الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة» تألیف شهید اول (م، ۷۸۶ ق)، از کتب معتبر فقه استدلالی امامیه است. این کتاب داراى نظم و ترتیب جدیدى است که قبل از آن در آثار بجاى مانده فقهای پیشین دیده نمى‌شود. کتاب «الدروس»، مورد قبول و توجه علمای بزرگ شیعه بوده و بر آن حواشى و شروح متعددى نوشته شده است، از جمله: حاشیۀ محقق کرکى و «مشارق الشموس فى شرح الدروس» اثر ملا حسین خوانسارى.
مؤلف
محمد بن مکی عاملی معروف به «شهید اول» (۷۳۴-۷۸۶ ق)، از فقهای نامدار شیعه در قرن هشتم هجری و شاگرد فخرالمحققین حلی است و خود از اساتید فاضل مقداد سیوری و علی بن خازن حائری می باشد.
برخی از مهمترین آثار او عبارتند از: اللمعة الدمشقیة، ذکرى الشیعة، البیان، القواعد و الفوائد، الأربعون حدیثا، المزار و الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة.
معرفى کتاب
کتاب «الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه» از دقیق ترین و مشهورترین کتب فقهى شهید اول مى باشد و داراى نظم و ترتیبى ابتکارى است. این کتاب را شاید بتوان مجموعه‌اى از فقه فتوایى و استدلالى دانست که مباحث استدلالى آن به صورت بسیار مختصر با ذکر اسامى بزرگان و نظریات آنان و روایات معصومین علیهم‌السلام طرح و بررسى شده است.
کتاب «الدروس» بین سال‌هاى ۷۸۰ تا ۷۸۶ ق. تألیف شده است و شهید اول به سبب شهادتش در دمشق، موفق به اتمام کتاب نمی شود.
از آنجایى که این کتاب پس از «الذکرى»، «البیان»، و «القواعد و الفوائد» شهید اول تألیف شده است، داراى ارزش و اعتبار علمى خاصى است و فقهاى بعد از مؤلف در آثار علمى خود مکررا به آن استناد نموده‌اند و در بحارالأنوار بیش از صد مورد به آن استناد شده است.
صاحب «الذریعة» دربارۀ ارزش علمى و جایگاه این کتاب در ادوار فقهى شیعه مى‌نویسد: این کتاب از بزرگترین کتب فقهی امامیه است و فقهای بزرگ آن را تلقی به قبول کرده و بسیار به آن رجوع کرده اند.
محتوای کتاب
کتاب «الدروس» در بین آثار شهید اول داراى ترتیب و نظم جدیدى است که قبل از آن در هیچ‌کدام از آثار بجاى مانده از فقها دیده نمى‌شود. مؤلف در این کتاب بر خلاف کتاب‌هاى متعارف فقهى که در ۴ قسمت کلى عبادات، عقود، ایقاعات و احکام، مباحثى را دسته‌بندى نموده‌اند، به طرح عناوین جدید و ابتکاراتى نظیر: المزار، الحسبة، المحارب، القسمة، المشترکات و تزاحم الحقوق، مبادرت نموده است.
از آنجایى که شهید اول این کتاب را در اواخر عمر شریفش تألیف نموده و موفق به تکمیل مباحث آن نشده، ابواب فقهى را از کتاب طهارت تا پایان کتاب رهن جمع‌آورى نموده است. هر کتاب فقهى با عناوین درس تقسیم بندى شده و در مجموع مباحث کل کتاب به ۲۸۲ درس تقسیم شده است.
در جلد اول کتاب‌هاى: طهارت، صلاة، زکاة، صدقه، خمس، صوم، اعتکاف، حج مطرح شده‌اند.
در جلد دوّم کتاب‌هاى: مزار، جهاد، حسبه، مرتد، محارب، قضاء، دعوى، قسمة، شهادات، نذر و عهد، یمین، کفارات، عتق، ام ولد، مدبر، مکاتب، وقف، هبه، وصیة، وصایة، میراث، صید، تزکیه.
در جلد سوم کتاب‌هاى: اطعمه و اشربه، احیاء موات، مشترکات، لقطه، جعاله، غصب، اقرار، مکاسب، بیع، سلف و سلم، خیار، ربا، دین، صلح، تزاحم حقوق، شفعه، رهن.
در کتاب «الدروس» اسامى زیادى به رمز و کنایه ذکر شده‌اند، از جمله: حلبى: ابوالصلاح حلبى، الشیخان: شیخ طوسى و شیخ مفید، الحلیون: ابن ادریس، علامه حلى و محقق حلى، الفاضلان: محقق حلى و علامه حلى، کتابَی الأخبار: التهذیب و الإستبصار.
مؤلف در این کتاب بر خلاف دیگر آثارش همچون «اللمعة الدمشقیة» که داراى متن ادبى مختصر و پیچیده‌اى است، از صنایع بدیع و نظائر آن استفاده ننموده و با متنى روان فتاوا و نظریات فقهى قبل از خود را در این کتاب جمع‌آورى نموده است.
همچنین شهید اول در این کتاب اقوال و نظریات اکثر بزرگان فقهاى قبل از خود را نقل نموده و بخصوص به نظریات شیخ طوسى، سید مرتضى، شیخ مفید، شیخ صدوق، ابن ادریس، ابن جنید، علامه حلى و ابوالصلاح حلبى بسیار استناد کرده است، اما از آرای علماى عامه چیزى نقل نشده است.
در این کتاب علاوه بر مباحث فقهى، بعضى از مسائل تاریخ صدر اسلام ذکر شده که در بحارالأنوار، أعیان الشیعة و سایر کتب تراجم مورد استناد واقع شده است.
حواشى و شروح
به دلیل اهمیت کتاب «الدروس»، علماى بزرگى به آن توجه خاصى مبذول داشته و حواشى و شروح متعددى بر آن نوشته اند که در «الذریعة»، به آنها اشاره شده است، از جمله:
- شرح میرزا عیسى بن محمد صالح (م ۱۰۷۳ ق)، پدر میرزا عبدالله افندى صاحب ریاض العلماء.
- شرح شیخ جواد کاظمى معروف به فاضل جواد، شاگرد شیخ بهایى (م ۱۰۶۵ ق).
- مشارق الشموس فى شرح الدروس، تألیف علامه ملا حسین بن محمد خوانسارى (م ۱۰۹۹ ق).
- تتمیم مشارق الشموس، تألیف آقا رضى‌الدین محمد بن حسین خوانسارى (م حدود ۱۱۲۵ ق).
- إنارة الطروس، تألیف محمد بن محمدباقر مختارى نائینى (م حدود ۱۱۴۰ ق).
- شرح میرزا مهدى بن هدایةالله مشهدى شهیدى (م ۱۲۱۸ ق).
- مشکاة الأنوار الحسینیة، تألیف محمدابراهیم بن على حائرى قزوینى (زنده در ۱۲۲۹ ق).
- إحیاء النفوس فی شرح الدروس، تألیف سید محمدعلى بن محمد عاملى اصفهانى (م ۱۲۷۴ ق).
علاوه بر شروح مذکور، حواشى نیز بر کتاب «الدروس» زده شده که عبارتند از:
- حاشیۀ محقق کرکى (م ۹۴۰ ق)
- التعلیقات، تألیف شیخ عز‌الدین حسن بن حسین جزائرى، معروف به ابن مطر جزائرى (زنده در ۸۴۹ ق).
- تکملة الدروس، تألیف سید جعفر بن احمد حسینى حلّى، در تکمیل مباحث «الدروس».
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
