المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (کتاب)
 | |
| نویسنده | الغرناطی |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
|
| |
«المحرّر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز» تألیف ابن عطیه اندلسی از مهمترين تفاسير اهل سنت در قرن 6 قمرى است.
محتویات
معرفی کتاب
«المحرر الوجيز» همواره در مغرب مورد توجه بوده و از منابع اساسى تفاسيرى چون «البحر المحيط» ابو حيان و «الجامع لاحكام القرآن» قرطبى بوده است. ابن خلدون شيوه اين تفسير را ستوده است، و در مقدمه خود مى‌نويسد: «بسيارى دست به نوشتن تفسير نقلى زده‌اند و آثار وارده از صحابه و تابعين را گرد آوردند تا به طبرى و واقدى و ثعلبى و مانند اينها منتهى گرديد، از اين رو اين تفاسير، از گفته‌هاى يهوديان مسلمان شده -جز در موارد احكام- سالم نمانده و مفسران در اين باره تساهل ورزيدند و كتابهاى خود را از اين منقولات بى اساس پر كردند. تا آنگاه كه دوران تحقيق و بررسى فرا رسيد و ابو محمد عطيه به تلخيص و تهذيب منقولات تفسيرى همت گماشت و آنچه را قرين صحت بود برگزيد و در اندلس كتابى آراسته و پيراسته براى مردم مغرب زمين به رشته تحرير درآورد. پس از او قرطبى نيز همان راه را پيمود و تفسير خود را بر همان اساس تدوين كرد و در شرق بلاد اسلامى شهرت و رواج يافت.»
داستانهاى خرافى اسرائيلى كه تا آن روز رواج داشت و تقريبا همه متون تفسيرى آن روزگار را در بر گرفته بود در اين تفسير راه نيافته است، از اين رو اين تفسير از پيشگامان رهايى از اوهام و خيالبافى‌ها محسوب مى‌شود و بهترين تفسير نقلى به شيوه جديد به شمار مى‌آيد.
ابن عطیه اين تفسير را پيش از تصدى قضاى المريه در 529 ق. تأليف كرده است.
مقدمه تفسير
ابن عطیه در مقدمه اين تفسير، از شؤون گوناگون قرآن بحث كرده است و در نوع خود از مهمترين آثار تأليف شده در علوم قرآنى به شمار مى‌آيد. اين مقدمه ده باب دارد:
باب اول در بيان فضل قرآن از زبان پيامبر (ص) و صحابه و شايستگان امت، باب دوم در اهميت تفسير قرآن، باب سوم درباره پيش گرفتن روش احتياط در تفسير و مراتب مفسران كه سرآمد آنان اميرالمؤمنین عليه السلام است، باب چهارم در خصوص حديث سبعة احرف، باب پنجم درباره جمع و تاريخچه قرآن، باب ششم در خصوص الفاظ بيگانه در قرآن و سخن كوتاهى در بيان اعجاز قرآن، باب هفتم در ايجاز و ايفاد قرآن، باب هشتم درباره نامهاى قرآن و نام سوره‌ها و آيه‌هاى آن، باب نهم در خصوص استعاذه، باب دهم در تفسير بسم الله الرحمن الرحيم كه آن را از سخن امام جعفر صادق عليه السلام و امام سجاد عليه السلام آغاز مى‌كند و سپس به گفتار جابر بن عبدالله انصارى و ديگران مى‌پردازد.
مقايسه المحرر الوجيز و الكشاف زمخشرى
رقابت نزديك بين تفسير ابن عطيه در مغرب با الكشاف زمخشرى معتزلى در مشرق، موجب شده تا از ديرباز اهل تفسير به مقايسه آن دو بپردازند. ابن تيميه تفسير ابن عطيه را بيش از كشاف پيرو سنت و به دور از بدعت شمرده است. ابو حيان آن را در جامعيت و خالص بودن برتر از الكشاف دانسته و الكشاف را در اختصار و عمق بر آن ترجيح داده است. از وجوه تمايز تفسير ابن عطيه نسبت به الكشاف مى‌توان به عنايت بيشتر آن به نقل قرائات و احاديث اشاره كرد. در تفسير ابن عطيه توجه خاصى به اختلاف قرائات معطوف شده و مؤلف نه تنها به نقل قرائات مشهور و شاذ و اختلاف راويان پرداخته، بلكه بر خلاف زمخشرى همواره به نام قاريان و راويان نيز تصريح كرده است. در نقل حديث نيز بايد گفت كه ابن عطيه بيشتر به ذكر مصدر نقل عنايت داشته است.
البته بايد در نظر داشت كه معاصر بودن دو تفسير سبب شده روش علمى، ادبى و بلاغى آن دو به هم شباهت پيدا كند. گر چه تفاوتهايى دارند، اختلاف مذهب دو مفسر، اختلاف در استنباط احكام و استدلالهاى آن و اختلاف در روش اجتهادى را بطور طبيعى به همراه خواهد داشت.
روش تفسيرى
مفسر درباره تلاش تفسيرى خود در مقدمه کتاب مى‌نويسد: «در اين كتاب بسيارى از علوم مورد نياز تفسير را بيان داشته‌ام، زيرا تفسير قرآن جز با بيان جميع علوم مؤثر در تفسير ممكن نيست، اين علوم از اين قرارند: حكم (احكام) نحو، لغت، معنا و قرائت به جهت دورى از خطا. تتبع فراوانى در الفاظ انجام داده و فكر و انديشه‌ام را منحصر به تفسير نمودم، جميع قراءات را آورده، معانى مختلف و جميع محتملات الفاظ را با تلاش خود بدست آورده و بيان كرده‌ام».
تفسیر «المحرر الوجيز»، جامع بين منقول و معقول است، در بخش منقول، روايات پيامبر صلى الله عليه و آله، صحابه، تابعين را نقل مى‌كند، اسانيد و منبع مرويات را متذكر نمى‌شود، زيرا رواياتى را كه به صحت آنها اعتقاد دارد، محتاج ذكر سند نمى‌داند، از اين جهت سعى دارد روايات غير صحيح يا منافى عقل را نقل ننمايد. از ابن جرير طبرى زياد نقل مى‌كند و گاهى به نقد آن مى‌پردازد.
در بخش معقول و استنباط، تكيه او بر اجتهاد شخصى نيست، بلكه، ديدگاهى است كه با توجه به لغت، ادب و بلاغت و احتمالات كلام بيان نشده است، بدين جهت تفسير وى از جهتى بر اساس لغت و نحو پى ريزى شده است. در اين بخش به بيان وجوه احتمالات و نقل اقوال مفسرين و نقد و انتخاب آنها مى‌پردازد، به شعر و لغت عرب براى تبيين معانى آيات استشهاد فراوان دارد، مسائل نحوى و امور مربوط به بلاغت و بيان را نيز بررسى مى‌كند.
در بخش نقل قرائات، ملتزم به نقل مشهور و شاذّ آن و بيان احتمالات معانى و توجيهات عربى آن مى‌باشد. آيات الاحكام را بر اساس مذهب مالكى بررسى و تفصيل مى‌دهد و نقدهايى نيز بر ابن حزم اندلسى ظاهرى وارد مى‌كند، و به مذاهب فقهى ديگر تعرض نمى‌نمايد. در نقل اسرائيليات و قصص قرآنى به حداقل اكتفا نموده، هنگام ضرورت نقل، به نقد آنها مى‌پردازد. بر مفسرينى كه كتب خود را مملو از اينگونه قصص و اسرائيليات نموده، خرده مى‌گيرد. ديدگاه كلى ايشان اين است كه اينگونه روايات (اسرائيليات) با قواعد عقلى و نقلى سازگارى ندارد.
در مسائل كلامى، اشعرى مسلك بوده و با معتزله به مجادله بر مى‌خيزد. از جمله در مباحث استهزاء، غضب، حياء، استواء، محبت، وجه، مجيئى، اتيان و رؤيت خداوند در آخرت. البته ايشان در پاره‌اى مباحث به گونه‌اى ديدگاه معتزله را ترجيح داده، به آن تمايل نشان مى‌دهد.
روش كلى وى در بيان مطالب به اين ترتيب است كه ابتداى سوره‌ها، اطلاعات كلى درباره سوره، شامل مكى و مدنى بوده، فضیلت سور، عدد آيات و القاب آن را بيان مى‌دارد و در آيات پس از ذكر آنها مستقيما وارد تفسير مى‌شود و ضمن آن به نقل اقوال مفسرين و نقد آنها، بحثهاى لغوى، معانى، نحوى، قرائت، بيان شواهد شعرى و ادبى، نقل روايات و اسباب نزول مى‌پردازد.
در نقل روايات، گاهى از گفتار ائمه عليهم السلام آغاز مى‌كند. معمولا هنگامى كه اظهار نظر مى كند، آن را با عنوان قال القاضى ابومحمد مطرح مى‌كند، اين روش، به تفسير املائى مى‌ماند تا انشايى، و مى‌رساند كه وى تفسير خود را بر جمع شاگردان املا مى‌كرده و آنان مى‌نوشته‌اند.
ابن عطيه در جهتى از تفسير خود محافظه كارانه عمل كرده است، مثلا در تفسير آيه «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» (شعراء، 214)، روايت وارده را به طور سربسته و ابهام گونه نقل كرده است. همچنين ذيل آيه تطهير (احزاب، 33)، شأن نزول آن را درباره اهل بيت عليهم السلام (پنج تن آل عبا) دانسته و روايات مربوط به آن را به عنوان رأى مشهور آورده است، ولى احتمال مى‌دهد شامل زوجات پیامبر (ص) نيز بشود.
مصادر و منابع کتاب
نقل فراوان روايات، اقوال، قرائتها و معانى الفاظ، گوياى اين است كه مفسر از مصادر فراوانى در «المحرر الوجيز» استفاده نموده است، برخى از اين مصادر عبارتند از:
الف) در تفسير: 1- تفسير طبرى، 2- شفاء الصدور محمد بن حسن بن زياد الوصلى، 3- التحصيل لفوائد كتاب التفصيل احمد بن عمار مهدوى تميمى، 4- الهداية الى بلوغ النهاية مكى بن ابى طالب.
ب) در سنت و روایت: 1- صحيح بخارى، 2- صحیح مسلم، 3- سنن ابى داود، 4- سنن ترمذى، 5- سنن نسايى.
ج) در قرائت: 1- المحتسب 2- الحجة فى علل القراءات السبع، 3- التيسير.
د) در لغت، نحو و معانى: 1- معانى القرآن فرّاء 2- معانى القرآن زجاج 3- مجاز القرآن ابو عبيدة 4- الاغفال فيما اغفله الزجاج من المعانى 5- الكتاب سيبويه 6- المقتضب ابن عباس ازدى 7- العين خليل بن احمد 8- اصلاح المنطق ابو يوسف 9- الفصيح ابو العباس ثعلب 10- المجمل فى اللغة احمد بن فارس، 11- المخصص على بن احمد اندلسى.
ه) در فقه: 1- الموطأ مالك بن انس 2- المختصر عبدالله بن عبدالحكم بن اعين 3- المدونة 4- الواضحة عبدالملك بن حبيب سلمى 5- التفريع ابوالقاسم بن الجلاب 6- اشراف على مذاهب اهل العلم محمد بن ابراهيم بن منذر.
درباره مفسر و تفسير المحرر الوجيز كتب و مقالاتى نگاشته شده كه به برخى از آنها اشاره مى‌كنيم.
1- منهج ابن عطيه فى تفسير القرآن، عبد الوهاب فايد، قاهرة 1394 ق در 414 ص
2- ابن عطيه المفسر و مكانه فى حياة التفسير فى الاندلس، عبد العزيز بدوى الزهيرى رساله فوق ليسانس از دانشگاه اسكندريه مصر، دانشكده آداب سال 1380 ق- 1980 م.
3- ابن عطيه لغويا و نحويا من خلال كتابه المحرر الوجيز فى شرح الكتاب العزيز، والى عبد الغفار بلحسن، رساله ديپلم از دانشكده آداب دانشگاه محمد الخامس، رباط
4- عبد الحق بن عطية و تفسير المحرر الوجيز- الصاح ابن باجية
5- چاپ مقدمه تفسير المحرر الوجيز و مقدمه كتاب المبانى از علماى مغرب به تصحيح مستشرق انگليسى و استدراكات عبد الله اسماعيل الصاوى، قاهره 1392 ه 1972 م در 324 صفحه مجلد.
منابع مقاله
1- تفسير و مفسران آيت الله معرفت ج 2 صفحه 190
2- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى صفحه 622
3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 751 و ص 127
4- دايرة المعارف بزرگ اسلامى به كوشش موسوى بجنوردى ج 4 ص 314
5- مقدمه مصحح و مفسر و مجلدات مختلف تفسير المحرر الوجيز
6- تفسير و مفسرون ذهبى ج 1 ص 238
7- مناهج المفسرين دكتر منيع عبد الحليم محمود ص 12
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
