پنج تن
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
«پنج تن»، عنوانی است برای حضرت محمد، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (علیهم‌السلام) که فضایل و مقامات مشترک و مشابه ایشان سبب امتیاز آنان در میان معصومین چهارده گانه نزد شیعه امامیه شده است. اینان به «آل عبا»، «آل کسا» و «خمسه طیّبه» نیز مشهورند.
محتویات
پنج تن در آیات و روایات
شهرت «پنج تن» برگرفته از شأن نزول «آیه تطهیر» (سوره احزاب: ۳۳) است که هنگام گردآمدن پیامبر اکرم و اهل بیت ایشان در زیر عبایی نازل شد. مفسران شیعه و بسیاری از عامّه، اهل بیت پیامبر را در آن زمان منحصر به حضرت فاطمه و شوهر و فرزندانش دانسته اند که در این آیه بدان اشاره شده و آنها را به دور از هر گونه پلیدی معرفی کرده است. عناوین «آل عبا» و «آل کسا» نیز ناظر به این امر است.
از آیات دیگری نیز فضیلت پنج تن استنباط شده است، از جمله «آیه مُباهله» (سوره آل عمران: ۶۱) که در آن از امام علی علیه السّلام به نفس پیامبر، از حضرت فاطمه علیهاالسّلام به زن برگزیده خاندان پیامبر و از حسنین علیهماالسلام به فرزندان پیامبر تعبیر شده است؛ و آیات ۵ تا ۲۲ سوره دهر که به دنبال روزه گرفتن سه روزه علی، فاطمه و حسنین علیهم السلام و بخشیدن افطار خود در هر سه شب به مسکین و یتیم و اسیر نازل شد و اخلاص و ایثار ایشان ستایش شد؛ و آیه مودت» (سوره شوری: ۲۳) که در آن مطابق تفاسیر عامه و خاصه مصداق ذوی القربای پیامبر، علی و فاطمه و حسنین علیهماالسلام بوده و مودت ایشان اجر رسالت پیامبر قرار داده شده است. آیات ۱۹ تا ۲۲ سوره الرحمن که در آنها از علی و فاطمه علیهماالسلام به دو دریا تعبیر شده است که پیامبر به مثابه برزخی میان ایشان بوده و حسنین علیهماالسلام چون لؤلؤ و مرجانی هستند که از ملاقات این دو دریا پدید می آیند.[۱] آیه ۳۰ سوره بقره، «فَتَلَقَّىٰ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کلِمَاتٍ» که مطابق بعضی روایات عامه و خاصه در تفسیر این آیه، توسل حضرت آدم علیه السلام به انوار خمسه طیبه و خواندن خداوند به اسماء ایشان («کلمات») سبب آمرزش و قبولی توبه وی گردید.[۲]
در بعضی از روایات[۳] به اشتقاق نامهای پنج تن (محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین) از اسامی باری (محمود و حمید، علی و عالی و اعلی، فاطر و فاطم، محسن و ذوالاحسان و ذوالاسماء الحسنی) با اختلاف تصریح شده است. نیز در تفسیر و تأویل این آیه و آیه «وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ»[۴] علاوه بر تأویل «کلمات» به پنج تن و تأویل «فَأتَمَّهُنَّ» به نُه امام از نسل امام حسین علیه السّلام، مناقب و فضایل عدیده ای در شأن آل عبا نقل شده است.[۵] همچنین در آیه «أَسْتَکبَرْتَ أَمْ کنْتَ مِنَ الْعَالِینَ» از «عالین» به خمسه طیبه تأویل شده است.[۶] آیات دیگری نیز مطابق بعضی روایات عامه و خاصه به مقام پنج تن اشاره دارد که از آن جمله است: سوره نساء: ۶۹؛ سوره ابراهیم: ۲۴؛ سوره نحل: ۴۳؛ سوره طه: ۱۳۲؛ سوره فرقان: ۷۴؛ سوره ذاریات: ۲۷؛ سوره طور: ۲۱؛ سوره حشر: ۹.[۷]
گذشته از آیات قرآن، در جوامع روایی شیعه و سنی، ابوابی در اختصاصات و مناقب پنج تن آمده است.[۸] در بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن خوانده شده است (جَبْریلُ سادِسُنا»).[۹] نیز برای فضیلت پنج تن، محبت به ایشان و تعابیری که درباره مقام دنیوی و اخروی ایشان بکار رفته است.[۱۰]
برتری و فضیلت پنج تن
احترام و افتخار به پنج تن در کلمات و احتجاجات و خطابه های اهل بیت علیهم السّلام نیز به چشم می خورد. در بسیاری از مناشدات و معرفی های افتخارگونه که از ائمه علیهم السّلام نقل کرده اند، تصریح به نامهای خمسه طیبه به منزله شاخص در اصالت و حسب و نسب اهل بیت وجود دارد.[۱۱]
برتری و فضیلت پنج تن در میان معصومین چهارده گانه به مدد قراین ثابت می شود. این قراین همان مناقب مشترک و اختصاصی خمسه طیّبه است. نیز شهادت امام حسین علیه السلام (۶۱ ق) که خاتم پنج تن بوده و در ادعیه و زیارات[۱۲] به «خامس اهل العباء» و «خامس اصحاب الکساء» موسوم است. این القاب برای امام علی علیه السلام نیز احتراماً بکار رفته است[۱۳] و به منزله وفات همه پنج تن و از این رو اعظم مصایب تلقی شده است.[۱۴] در میان پنج تن نیز ترتیب فضیلت و برتری به دلالت بعضی اخبار تا حدودی روشن است. آنچه مسلم است پیامبر اکرم بر سایر پنج تن و امیرالمؤمنین بر فاطمه و حسنین علیهم السلام برتری دارند[۱۵] و در افضلیت حضرت فاطمه بر حسنین یا بالعکس اختلاف است.[۱۶]
فضل و برتری ویژه پنج تن از میان چهارده معصوم علیهم السّلام در اعتقادات شیعی[۱۷] تا بدان پایه است که حتی به گزارش کتب ملل و نحل پیروان فردی به نام شَریعی از غلاة، معتقد به الوهیت پنج تن بوده اند.[۱۸] همچنین به نوشته کشّی،[۱۹] بشّار شعیری از پیروان امام صادق علیه السلام به الوهیت پنج تن معتقد بوده است و صاحبان چنین اعتقادی را «مخمّسه» نامیده اند.
پنج تن در عقاید و فرهنگ عامه
ترکیب «پنج تن» به لحاظ اهمیت و تقدس نسبی، جزء اول آن، «پنج» در آیین ها و ادیان مختلف درخور توجه است.[۲۰] و در مواردی از باورها و احکام اسلامی از قبیل پنج پیامبر اولواالعزم، پنج رکن ایمان و پنج وقت نمازهای یومیه نیز بکار رفته است. با وجود این، ادعای ارتباط میان اهمیت و تقدس عدد پنج و شأن والا و تقدس پنج تن در باورهای شیعی موجه نمی نماید.
در ادبیات شیعی، قدر و اهمیت پنج تن در مدایح و مناقب و نیز در قالب توسل به مقام و منزلت والای ایشان در اجابت دعا بازتاب یافته و غالباً از ایشان با عناوین آل رسول، بنی فاطمه، خمسة آل عبا، خمسة طیّبه یاد شده است.[۲۱] اما می توان به مدح سنایی[۲۲] و ناصرخسرو[۲۳] نیز اشاره کرد که به طور ویژه و با ذکر هر یک از این پنج تن به آنان نظر داشته اند.
از جمله اشعاری که در توسل به ایشان می توان نام برد شعر ابن داغر حلی و شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۹۰) است.[۲۴] همچنین از برخی علمای عامه اشعاری در توسل به پنج تن و ارجوزه هایی در گزارش حدیث کساء موجود است.[۲۵] در زبان اردو نیز در شرح مصائب پنج تن و موضوعات دیگر مربوط به ایشان آثاری نوشته شده است.[۲۶]
در برگزاری مراسم دینی و فرهنگ عامه شیعه جلوه های گوناگونی از حضور پنج تن و نمادهای آن یافت می شود. با توجه به روایات متعدد در شأن والای پنج تن، استمداد و توسل به ایشان در ابتدای دعا امری متداول است.[۲۷] در مجالس عزاداری و اطعام، پنج مشعل کوچک یا شمع به عنوان نماد و نشانه پنج تن افروخته می شود، همانگونه که دوازده یا چهارده شمع روشن تمثیلی از دوازده امام یا چهارده معصوم به شمار می رود.[۲۸] پنجه دست فلزی به عنوان نمادی از پنج تن آل عبا ـ که گاه اسم ایشان بر روی آن نوشته یا حک شده است ـ بر سر عَلَم و کُتَل، پرچمها و کاسه های آب در مراسم عزاداری بکار می رود.
قسم دادن به حق پنج تن و نگاشتن نام ایشان بر روی انگشتر برای مصونیت از آسیب های پیش بینی ناپذیر[۲۹] و نیز نصب الواحی با طرحهای گوناگون بر سر در اماکن عمومی و منازل رایج است. غالباً نام الله در بالا، و در پایین آن در دو طرف نام محمد و علی، در وسط فاطمه و پایینتر در دو طرف نامهای حسن و حسین علیهم السّلام نوشته می شود که به نوعی بر محوری بودن و مرکزیت حضرت فاطمه سلام الله علیها در میان پنج تن تأکید دارد.
پانویس
- ↑ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۲۷۴ـ۲۷۹، ج ۹، ص۱۰۷ـ۱۰۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۴، ص۹۷ـ۹۹، ج۳۷، ص۶۴، ۷۳، ۹۶؛ سیوطی، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ طبرسی، ذیل آیه.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۷۶ـ۸۰، ج۵، ص۱۱، ج۹، ص۱۰۲ـ۱۰۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۲۳ـ۳۲۸، ۳۳۳؛ حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج۱، ص۲۰۵؛ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۷، ص۳۰۰ـ۳۰۱؛ طبرسی؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۵، ص۹، ۱۴ـ۱۵، ج۲۵، ص۶، ج۲۶، ص۳۲۷ـ۳۲۸، ج۳۷، ص۴۷، ۶۲ـ۶۳؛ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۲، ص۳۰۰ـ۳۰۱.
- ↑ سوره بقره: ۱۲۴
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن؛ طبرسی، ذیل آیه مذکور؛ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۷۹، ج۵، ص۲۶۲ـ۲۶۵، ج۷، ص۱۸۰ـ۱۸۳، ج۱۸، ص۳۴۴ـ۳۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲ـ۳، ۶، ۱۶ـ۱۷، ج۲۶، ص۲۷۳، ۳۱۱ـ۳۱۲، ۳۲۳ـ۳۲۷، ۳۴۳؛ حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج۱، ص۲۰۷؛ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۲، ص۳۰۰ـ۳۰۱؛ قندوزی، ینابیع الموَدَّةِ لِذَویِ القُربی، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲، ج۲۶، ص۳۴۶ـ۳۴۷.
- ↑ رجوع کنید به شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج ۳، ص۴۸۲ـ۴۸۳، ۵۴۲، ۵۶۰، ج۱۴، ص۳۷۵، ۳۸۹ـ۳۹۱، ۵۴۲، ۵۵۰، ۵۹۱ـ۵۹۳، ۶۳۷، ۶۸۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۶، ۳۰، ۲۲۰، ۲۴۱، ج۳۷، ص۸۳.
- ↑ رجوع کنید به حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج۱، ص۲۶۴ـ۳۱۱؛ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۳ـ۴، ۱۱ـ۲۲، ۴۵ـ۴۶، ج۱۸، ص۳۸۴ به بعد؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۵ـ۱۰۷.
- ↑ قندوزی، ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی، ج۱، ص۳۲۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۲، ص۶۳، ج۴۳، ص۴۹.
- ↑ رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۶ـ۳۷، ۴۷، ۶۴ـ۶۵، ۷۵، ۷۸، ۸۴ـ۸۵؛ حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة،، ج۱، ص۳۰۰، ج۲، ص۷۸، ج۳، ص۱۳۳، ۱۳۹ـ۱۴۱؛ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۲، ص۳۰۰ـ۳۰۱؛ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۲۰، ۵۳، ۹۰، ج۱۸، ص۳۴۸ـ۳۵۵؛ تفسیر آیة مودّت در زمخشری؛ قندوزی، ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی، ج۲، ص۶۸، ۲۹۷.
- ↑ رجوع کنید به شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۲۸ـ۲۹، ۳۱ـ۳۲، ۳۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۳، ص۱۸۴، ج۳۷، ص۴۸، ۶۶، ج۴۵، ص۱۳۸؛ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱، ص۱۶۰، ۲۰۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۲۵۰، ج۹۸، ص۱۷۹، ۱۹۶، ۲۳۵، ۳۱۳، ۳۱۸، ۳۶۰.
- ↑ رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ج۶۵، ص۱۳۰، ج۹۷، ص۲۰۵، ۳۰۲، ۳۷۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۲۶۹ـ۲۷۰، ج۴۵، ص۲، ۸۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۷۲، ج۳۷، ص۷۵، ۸۷، ج۳۹، ص۹۰ـ۹۲.
- ↑ رجوع کنید به آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۳۵۹؛ میرزای قمی، ج۲، ص۷۸۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۶۴، ج۴۵، ص۳.
- ↑ رجوع کنید به همین مقاله، قسمت پیشین.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص۱۴؛ بغدادی،الفرق بین الفرق، ص۲۵۲، ۲۵۵ـ۲۵۶
- ↑ کشّی،اختیار معرفة الرجال، ص۳۹۹ـ۴۰۰.
- ↑ رجوع کنید به دایرة المعارف دین ذیل "numbers"؛ فرهنگ باورها و ادیان، ذیل five.
- ↑ به عنوان نمونه رجوع کنید به سعدی، بوستان سعدی، ص۳۶.
- ↑ سنایی، دیوان، ص۶۴۵.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان، ص۱۲۹.
- ↑ امینی ، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۷، ص۲۹ـ۳۰، ج۱۱، ص۳۳۲ـ۳۳۴.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۲، ص۵۱۳ـ۵۱۴، ۵۱۸، ۵۵۸ـ۵۶۲، ج۹، ص۶۹۵، ج۱۴، ص۵۷.
- ↑ رجوع کنید به نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۲۱۰، ۴۵۸، ۴۹۸؛ خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا، ص۵۸.
- ↑ برای نمونه روایات رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۳۲۸ـ۳۳۹، ج۱۳، ص۳۰۱، ج۲۶، ص۳۱۹ به بعد، باب «اَنّ دعاءالانبیاء استجیب بالتوسل والاستشفاع بهم صلوات الله علیهم اجمعین»، حدیث ۳ـ۶، ۸ـ۱۰، ۱۴ـ۱۵، ج۴۴، ص۲۳۰، ج۹۵، ص۱۳۷؛ قندوزی، ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ص۴۹.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، ص۷۹۵، ۱۰۲۶.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "پنج تن"، محمدهانی ملازاده و لیلا هوشنگی، جلد ۵.
