تلاوت قرآن: تفاوت بین نسخه‌ها
(←منابع) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | خواندن قرآن با آرامش همراه با تفکر و رعایت آداب ظاهری و باطنی آن | + | «تلاوت قرآن» به معنای قرائت و خواندن [[قرآن کریم]] با آرامش همراه با تفکر و رعایت آداب ظاهری و باطنی آن است. |
==معنای تلاوت== | ==معنای تلاوت== | ||
| − | + | «تلاوت» از ریشه «ت ـ ل ـ و» در لغت به معناى مُتابعت است<ref>ترتيب العين، ج 8، ص 134؛ مقاييس اللغه، ج 1، ص 351؛ مفردات، ص 167، «تلو».</ref>. متابعت گاهى جسمانى و گاهى با پیروى از مواعظ و حکمت ها و گاهى با قرائت و تدبّر در معناست<ref>مفردات، ص 167.</ref>؛ مانند: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ»}}؛<ref>سوره فاطر آیه 29</ref> كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنند و نماز را برپا مى دارند و از آنچه به آنان روزى داده ايم پنهان و آشكار [[انفاق]] مى كنند، تجارتى بى زيان و خالى از كساد را اميد دارند. | |
| − | به گفته | + | به گفته [[راغب اصفهانی]]، تلاوت ویژه پیروى از کتاب هاى آسمانى است؛ خواه با خواندن آن باشد که گویا قارى در پى کلمات و معانى مى رود و خواه با پیروى از اوامر و نواهى آن.<ref>مفردات، ص 167.</ref> از این رو باید قرآن را امام و پیشواى خود قرار داد و در پى آن حرکت کرد و این همان حقیقت تلاوت است.<ref>التحقيق، ج 1، ص 393 ـ 394، «تلو».</ref> |
| − | + | بنابراین، تلاوت همراه با احترام و قداست بوده، درباره کتاب هاى آسمانى به ویژه [[قرآن کریم]] به کار مى رود؛<ref>مفردات، ص 167.</ref> یعنی خواندن قرآن با [[ترتیل]] و آرامش همراه با طنین ویژه اى که ناشى از بزرگداشت و [[خشوع]] تلاوت کننده در برابر آن باشد.<ref>نك: بحارالانوار، ج 76، ص 206.</ref> واژه «تلاوت» و مشتقات آن بیش از 60 بار در قرآن کریم به کار رفته است. | |
| − | + | ==تلاوت قرآن یکی از اهداف بعثت پیامبر== | |
| − | |||
| − | |||
| − | ==تلاوت قرآن یکی از اهداف بعثت پیامبر | ||
از مهم ترین اهداف بعثت پیامبر صلى الله علیه وآله تلاوت آیات الهى بر مردم است: {{متن قرآن|«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَة...»}}. <ref>سوره آل عمران آیه 164</ref> خداى متعالى تلاوت قرآن را به پیامبر اکرم فرمان داد: {{متن قرآن|«اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ...»}}<ref>سوره عنکبوت آیه 45</ref>، چنان که خود آن حضرت از این مأموریت خبر داده است: {{متن قرآن|«...وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمينَ . وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدي لِنَفْسِهِ وَ...»}}<ref>سوره نمل آیات 91 ـ 92</ref> ، از این رو تبلیغ رسالت پیامبراکرم ( صلى الله علیه وآله ) با تلاوت قرآن آغاز شد.<ref>دائره المعارف قرآن کریم</ref> | از مهم ترین اهداف بعثت پیامبر صلى الله علیه وآله تلاوت آیات الهى بر مردم است: {{متن قرآن|«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَة...»}}. <ref>سوره آل عمران آیه 164</ref> خداى متعالى تلاوت قرآن را به پیامبر اکرم فرمان داد: {{متن قرآن|«اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ...»}}<ref>سوره عنکبوت آیه 45</ref>، چنان که خود آن حضرت از این مأموریت خبر داده است: {{متن قرآن|«...وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمينَ . وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدي لِنَفْسِهِ وَ...»}}<ref>سوره نمل آیات 91 ـ 92</ref> ، از این رو تبلیغ رسالت پیامبراکرم ( صلى الله علیه وآله ) با تلاوت قرآن آغاز شد.<ref>دائره المعارف قرآن کریم</ref> | ||
==آداب تلاوت قرآن== | ==آداب تلاوت قرآن== | ||
| − | آداب تلاوت قرآن | + | «[[آداب تلاوت قرآن]]» در دو دسته آداب ظاهرى و آداب باطنى قابل ذکر است: |
===آداب ظاهرى=== | ===آداب ظاهرى=== | ||
| − | مهم ترین آداب ظاهرى تلاوت که در روایات آمده عبارت اند از: | + | مهم ترین آداب ظاهرى تلاوت قرآن که در روایات آمده عبارت اند از: |
*'''طهارت و آراستگى''' | *'''طهارت و آراستگى''' | ||
| − | سزاوار است قارى با طهارت و وضو باشد<ref>وسائل الشيعه، ج 6، ص 196</ref> و مسواک بزند تا دهانش که مَعْبر قرآن است خوشبو شود<ref>كنزالعمال، ج 1، ص 611.</ref> لباس او نیز تمیز و مرتّب باشد و در کمال ادب و وقار و آرامش رو به قبله بنشیند؛ مانند شاگردى که در برابر استاد نشسته و بر چیزى تکیه ندهد.<ref>المحجة البيضاء، ج 2، ص 219.</ref> | + | سزاوار است قارى با [[طهارت]] و [[وضو]] باشد<ref>وسائل الشيعه، ج 6، ص 196</ref> و مسواک بزند تا دهانش که مَعْبر قرآن است خوشبو شود.<ref>كنزالعمال، ج 1، ص 611.</ref> لباس او نیز تمیز و مرتّب باشد و در کمال ادب و وقار و آرامش رو به [[قبله]] بنشیند؛ مانند شاگردى که در برابر استاد نشسته و بر چیزى تکیه ندهد.<ref>المحجة البيضاء، ج 2، ص 219.</ref> |
*'''مکان مناسب''' | *'''مکان مناسب''' | ||
| − | مکان تلاوت باید پاکیزه و مناسب باشد و خواندن قرآن در مسجد فضیلت بیشترى دارد،<ref>وسائل الشيعه، ج 5، ص 213</ref>گرچه نباید خواندن قرآن در خانه ترک شود، زیرا به گفته رسول خدا صلى الله علیه وآله تلاوت قرآن در خانه سبب برکت و نورانى شدن آن است.<ref>الكافى، ج 2، ص 610؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 219 ـ 220</ref> | + | مکان تلاوت باید پاکیزه و مناسب باشد و خواندن قرآن در [[مسجد]] فضیلت بیشترى دارد،<ref>وسائل الشيعه، ج 5، ص 213</ref> گرچه نباید خواندن قرآن در خانه ترک شود، زیرا به گفته [[رسول خدا]] صلى الله علیه وآله تلاوت قرآن در خانه سبب [[برکت]] و نورانى شدن آن است.<ref>الكافى، ج 2، ص 610؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 219 ـ 220</ref> |
| − | *''' | + | *'''دعای قبل و بعد از تلاوت''' |
| − | از امامان معصوم علیهم السلام دعاهاى فراوانى براى شروع و ختم تلاوت رسیده است.<ref>جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 100 ـ 108</ref> | + | از [[امامان معصوم]] علیهم السلام دعاهاى فراوانى براى شروع و [[ختم قرآن|ختم]] تلاوت رسیده است.<ref>جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 100 ـ 108</ref> |
*'''استعاذه و تسمیه''' | *'''استعاذه و تسمیه''' | ||
| − | خداوند متعال مى فرماید: هنگامى که خواستى قرآن بخوانى از شرّ شیطان رانده شده به خداوند پناه ببر<ref>سوره نحل آیه 98</ref> | + | خداوند متعال مى فرماید: هنگامى که خواستى قرآن بخوانى از شرّ [[شیطان]] رانده شده به خداوند پناه ببر<ref>سوره نحل آیه 98</ref> و نیز مى فرماید: بخوان به نام پروردگارت که انسان را آفرید.<ref>سوره علق آیه 1</ref> بسیارى از مفسران مراد از این آیه را خواندن قرآن مى دانند.<ref>مجمع البيان، ج 10، ص 781.</ref> بنا به نقلى [[امام کاظم]] علیه السلام، هنگام استشهاد به آیه اى از قرآن، نخست [[استعاذه]] مى کردند، سپس «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» مى گفتند؛ آن گاه آیه را تلاوت مى فرمودند.<ref>بحارالانوار، ج 89، ص 210؛ الاحتجاج، ج 2، ص 164.</ref> قُرّاء در گفتن استعاذه پیش از تلاوت اتفاق نظر دارند.<ref>التبيان، ج 1، ص 22.</ref> قرائت [[بسمله]] نیز در آغاز [[سوره]] سفارش شده است و چنانچه تلاوت از میان سوره آغاز گردد، گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» بسیار نیکو و پسندیده است.<ref>جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 99؛ مستدرك الوسايل، ج 4، ص 264 ـ 265.</ref> |
*'''صداى زیبا و حزین''' | *'''صداى زیبا و حزین''' | ||
| − | از دیگر آداب تلاوت قرآن خواندن آن با صداى بلند و نیکو و حزین و قرائت با لهجه عربى و رعایت [[ترتیل]] | + | از دیگر آداب تلاوت قرآن خواندن آن با صداى بلند و نیکو و حزین و قرائت با لهجه عربى و رعایت [[ترتیل]] در آن است.<ref>1. الصافى، ج 1، ص 71 ـ 72 ؛ بحار الانوار، ج 89، ص 190 ـ 194 ؛ كنز العمال، ج 1، ص 604 ـ 605.</ref> خواندن قرآن با صداى آهسته از [[ریا]] و خودنمایى دور بوده، در برخى روایات به [[صدقه]] پنهانى تشبیه شده؛<ref>المحجة البيضاء، ج 2، ص 229.</ref> ولى قرائت با صداى بلند بیشتر سفارش شده<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 506؛ كنز العمال، ج 1، ص 604.</ref> و در سیره عملى [[پیامبر]] صلى الله علیه وآله<ref>جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 85.</ref> و [[ائمه اطهار|امامان]] معصوم علیهم السلام<ref>جامع احادیث الشیعه، ص 83 ـ 85.</ref> گزارش شده است. |
براى تلاوت قرآن با صداى بلند آثارى چون افزایش نشاط، کم شدن کسالت، حضور قلب، ترویج فرهنگ قرآن در جامعه، تأثیر مثبت در تربیت افراد خانواده<ref>المحجة البيضاء، ج 2، ص 230.</ref> و بهره مندى قارى و مستمع از پاداش بیان شده است.<ref>جامع الاخبار، ص 44 ـ 47.</ref> | براى تلاوت قرآن با صداى بلند آثارى چون افزایش نشاط، کم شدن کسالت، حضور قلب، ترویج فرهنگ قرآن در جامعه، تأثیر مثبت در تربیت افراد خانواده<ref>المحجة البيضاء، ج 2، ص 230.</ref> و بهره مندى قارى و مستمع از پاداش بیان شده است.<ref>جامع الاخبار، ص 44 ـ 47.</ref> | ||
| سطر ۴۵: | سطر ۴۲: | ||
*'''استماع و انصات''' | *'''استماع و انصات''' | ||
| − | + | [[ادب]] شنیدن و سکوت، درباره شنوندگان کلام الهى است. خداوند متعال مى فرماید: و چون قرآن خوانده شود بدان گوش فرا دهید و متوجّه و ساکت باشید، تا مشمول رحمت خداوند گردید.<ref>سوره اعراف آیه 204</ref> در روایات نیز بر این ادب تأکید شده است.<ref>بحار الانوار، ج 89، ص 221؛ جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 200</ref> | |
| − | *''' | + | *'''قرائت از روى مصحف''' |
| − | پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله آن را سخت ترین حالت براى شیطان دانسته اند.<ref>بحار الانوار، ج 89، ص 201 ـ 202.</ref> امام صادق علیه السلام نیز آن را سبب بهره مندى چشم و سبک شدن بار گناه پدر و مادر دانسته است، هرچند کافر باشند.<ref>بحار الانوار، ج 89، ص 202.</ref> | + | پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله آن را سخت ترین حالت براى شیطان دانسته اند.<ref>بحار الانوار، ج 89، ص 201 ـ 202.</ref> [[امام صادق]] علیه السلام نیز آن را سبب بهره مندى چشم و سبک شدن بار گناه پدر و مادر دانسته است، هرچند کافر باشند.<ref>بحار الانوار، ج 89، ص 202.</ref> |
===آداب باطنى=== | ===آداب باطنى=== | ||
| − | آداب باطنى تلاوت بدین شرح | + | برخی از آداب باطنى تلاوت قرآن بدین شرح است: |
*'''توجه به عظمت کلام''' | *'''توجه به عظمت کلام''' | ||
| − | نخستین ادب باطنى تلاوت، توجه داشتن به عظمت و بلندى کلام خدا و نیز توجّه به لطف و فضل الهى به بندگانش در تنزل دادن آن از عرش جلال خویش تا فهم خلایق است<ref>جامع السعادات، ج 3، ص 368 ـ 370</ref> | + | نخستین ادب باطنى تلاوت، توجه داشتن به عظمت و بلندى کلام [[الله|خدا]] و نیز توجّه به لطف و فضل الهى به بندگانش در تنزل دادن آن از [[عرش]] جلال خویش تا فهم خلایق است.<ref>جامع السعادات، ج 3، ص 368 ـ 370</ref> |
*'''تعظیم متکلم''' | *'''تعظیم متکلم''' | ||
| سطر ۶۴: | سطر ۶۱: | ||
*'''حضور قلب''' | *'''حضور قلب''' | ||
| − | اهمیت این ادب تا بدان حد است که اهل ذکر و عبادت اگر سوره اى را بدون حضور قلب مى خواندند آن را تکرار مى کردند.<ref>جامع السعادات، ج 3، ص 370 ـ 372.</ref> حضور قلب با تعظیم متکلّم حاصل مى شود و از سوى دیگر همه اسباب حضور قلب و انس دل در قرآن موجود بوده و | + | اهمیت این ادب تا بدان حد است که اهل ذکر و عبادت اگر سوره اى را بدون حضور قلب مى خواندند آن را تکرار مى کردند.<ref>جامع السعادات، ج 3، ص 370 ـ 372.</ref> حضور قلب با تعظیم متکلّم حاصل مى شود و از سوى دیگر همه اسباب حضور قلب و انس دل در قرآن موجود بوده و چنانکه در روایات نیز آمده هیچ گاه قارى قرآن از قرائت کلام خداوند خسته نمى شود.<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 511 ـ 512؛ جامع السعادات، ج 3، ص 371.</ref> |
| − | *''' | + | *'''تدبّر''' |
| − | خداوند متعالى علت نزول قرآن را تدبر در آیاتش بیان کرده است.<ref>سوره ص آیه 29</ref> | + | خداوند متعالى علت نزول قرآن را [[تدبر در قرآن|تدبّر]] در آیاتش بیان کرده است.<ref>سوره ص آیه 29</ref> تدبّر، اندیشیدن در معانى و مفاهیم قرآن کریم و مرحله اى برتر از حضور قلب است، از این رو به [[ترتیل]] در قرائت قرآن سفارش شده تا زمینه هاى تدبّر در آن فراهم گردد.<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 512؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 237.</ref> به گفته [[امیرالمومنین|امیرمؤمنان]] (علیه السلام) در قرائت بى تدبر خیرى نیست.<ref>وسائل، ج 6، ص 173؛ جامع السعادات، ج 3، ص 372.</ref> |
| − | *''' | + | *'''تفهّم''' |
| − | + | «تفهّم» بدین معناست که قارى به تدبر در فهم معنا اکتفا نکند و از هر آیه آنچه سزاوار و شایسته است بفهمد و سعى کند حقیقت معنا بر او روشن شود و مقصود خداوند را از آن دریابد و به عظمت وى بیندیشد و بداند که جز خداوند همه چیز فانى است.<ref>جامع السعادات، ج 3، ص 372؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 238 ـ 239؛ احياء علوم الدين، ج 1، 513 ـ 515.</ref> | |
| − | *''' | + | *'''تخلّى''' |
| − | + | «تخلّى»، زدودن موانع فهم آیات مانند اصرار بر [[گناه]]، [[کبر]] و خودپسندى و حب دنیا است تا حجاب ها و پرده هاى مانع فهم عمیق اسرار قرآن کریم برطرف شوند.<ref>المحجة البيضاء، ج 2، ص 241؛ الصافى، ج 1، ص 73.</ref> | |
*'''تخصیص''' | *'''تخصیص''' | ||
| − | + | «تخصیص» آن است که قارى فرض کند مخاطبِ همه خطاب هاى قرآن است و اوامر و نواهى و وعد و وعید قرآن ناظر به اوست و گویى آیات الهى هم اکنون بر قلب او فرو فرستاده شده اند.<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 517؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 243؛ الصافى، ج 1، ص 73.</ref> | |
| − | *''' | + | *'''تأثّر''' |
| − | دگرگون شدن حال قارى هنگام تلاوت را | + | دگرگون شدن حال قارى هنگام تلاوت را «تأثّر» مى نامند. او بر حسب [[معرفت]] و مقام خود، هنگام قرائت حالت اندوه و ترس و امیدوارى به خود مى گیرد و هرچه شناخت وى بیشتر شود ترس و اندوه افزون ترى در تلاوت به وى دست مى دهد. در روایات آمده است که قرآن با حزن فرود آمده و شایسته است با صداى حزین نیز خوانده شود و نیز آمده است که هیچ بنده اى قرآن نخواند مگر آنکه حزن و اندوهش فزونى یابد و شادی اش کم گردد، گریه اش بسیار و خنده اش اندک شود. [[خضوع]] و خشوع در برابر جلال و جمال خداوند نتیجه تأثر هنگام خواندن قرآن است و بکاء و تباکى نیز محصول همین ادب باطنى قرائت است.<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 518 ـ 521؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 244 ـ 247.</ref> |
| − | *''' | + | *'''ترقّى''' |
| − | + | «ترقّى» آن است که قارى در حال پیشرفت باشد و تا آنجا پیش رود که کلام خداوند را از جانب خود او استماع کند نه از طرف خویش. نازل ترین درجه ترقّى آن است که قارى قرآن احساس کند که آیات قرآن را بر خداوند قرائت مى کند. احساس حضور در برابر خداوند نیز حالت هاى [[دعا]]، [[گریه]] و [[توبه]] را در وى پدید مى آورد. دومین مرتبه آن است که در قلب خود مشاهده کند که گویا خداوند عظیم به لطف و کرم خود به او خطاب مى کند و سخن مى گوید و امر و نهى مى کند. او در این هنگام در مقام هیبت و حیا و گوش دادن و شنیدن است. سومین و برترین حدّ ترقى آن است که قارى صفات خداوند را در کلام او بیابد و در این مرحله به خود و قرائت خود توجه نکند و همه همتش مصروف به خداوند و تفکّر در مقام و عظمت الهى شود.<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 522 ـ 523؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 247.</ref> [[امام صادق]] علیه السلام در این باره مى فرمایند: '''به خدا سوگند که خداوند در کلام خود براى بندگانش تجلّى کرده است؛ ولى آنان نمى بینند'''؛<ref>بحارالانوار، ج 89، ص 107.</ref> | |
| − | + | *'''تبرّى''' | |
| − | + | «تبرّى» بیزارى از خویشتن و نیز ننگریستن در خود به چشم رضایت و تزکیه است. در این حالت اگر آیاتى شامل مدح و ستایش نیکان و مؤمنان را بخواند، خود را از آنان ندانسته، اهل صدق و یقین را از آنان مى داند و آرزو مى کند تا خداوند وى را از آنان قرار دهد و چنانچه آیات نکوهش گناهکاران را قرائت کند خود را در آن مقام و مخاطب آن آیات دیده، مى کوشد از آنان نباشد.<ref>احياء علوم الدين، ج 1، ص 523؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 248 ـ 249.</ref> امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرمایند: '''پرهیزگاران چون به آیه اى مى رسند که در آن از عذاب خداوند سخن رفته گوش دل را بدان مى سپرند، چنانکه گویى صداى آتش جهنم در گوش آنان طنین انداز است'''.<ref>نهج البلاغه، خطبه 193 ؛ جامع السعادات، ج 3، ص 377 ـ 378.</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | بیزارى | ||
==مقدار تلاوت== | ==مقدار تلاوت== | ||
| − | + | مقدار تلاوت قرآن در یک شبانه روز با ملاحظه وضع قارى متفاوت است؛<ref>كنز العمال، ج 1، ص 613.</ref> برخى آن را در مدّت سه روز [[ختم قرآن|ختم]] مى کنند. به فرموده [[پیامبر اکرم]] صلى الله علیه وآله هرکس قرآن را کمتر از سه روز ختم کند در آن اندیشه عمیق نکرده است.<ref>كنز العمال، ج 1، ص 614</ref> امام صادق علیه السلام در پاسخ این پرسش که آیا قرآن را در یک شب ختم کنم، فرمودند: «دوست ندارم در کمتر از یک ماه ختم کنى. قرآن را نباید با شتاب خواند، بلکه باید آن را با ترتیل و تدبّر خواند»؛<ref>الكافى، ج 2، ص 617؛ شرح اصول كافى، ج 11، ص 53.</ref> همچنین فرمودند: «قرآن پیمان خدا با بندگان خویش است. سزاوار است هر مسلمان در این پیمان بنگرد و هر روز 50 آیه از آن را بخواند».<ref>وسائل الشيعه، ج 6، ص 198؛ الصافى، ج 1، ص 68.</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | مفسران در مقدار «قرائت آنچه میسّر است» که خداوند در آیه 20 [[سوره مزمل|سوره مزمّل]] به آن فرمان داده است: {{متن قرآن|« فَاقرَءوا ما تَیَسَّرَ مِنَ القُرءانِ »}} بر یک رأى نیستند؛ [[سعید بن جبیر]] آن را 50 آیه، [[ابن عباس]] 100 آیه، سُدّى 200 آیه و جُوَیْبِر ثلث قرآن دانسته است.<ref>مجمع البيان، ج 10، ص 575؛ مسالك الافهام، ج 1، ص 225 ـ 226.</ref> [[امام رضا]] علیه السلام «ما تَیَسَّرَ» را آن مقدار از قرآن دانسته اند که با [[خشوع]] قلب و صفاى درون خوانده شود.<ref>مجمع البيان، ج 10، ص 576.</ref> | ||
==آثار تلاوت قرآن== | ==آثار تلاوت قرآن== | ||
در قرآن کریم و روایات اسلامى براى تلاوت قرآن آثار فراوانى بیان شده است | در قرآن کریم و روایات اسلامى براى تلاوت قرآن آثار فراوانى بیان شده است | ||
| − | + | *'''جلا یافتن دل''': [[پيامبر خدا]] صلى الله عليه و آله فرمودند: «جِلاءُ هذِهِ القُلوبِ ذِكرُ اللّهِ وتِلاوَةُ القُرآنِ»؛<ref>مجموعة ورام، ج2، ص: 123</ref> جلاى اين دلها ذكر خدا و تلاوت قرآن است. | |
| − | *'''جلا یافتن دل''':پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: | + | *'''شکوفایی ایمان''': [[امام علی]] علیه السلام می فرمایند: «لِقاحُ الإيمانِ تِلاوَةُ القرآنِ»؛<ref>تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 113</ref> بارور شدن ايمان به تلاوت قرآن است. |
| − | *'''استجابت دعا:'''رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: | + | *'''استجابت دعا:''' رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنَّ لِصاحِبِ القُرآنِ عِندَ كُلِّ خَتمَةٍ دَعوَةً مُستَجابَةً»؛<ref>كنزالعمّال : ج 2 ص 102 ح 3340 .</ref> براى كسى كه قرآن تلاوت مى كند، در هنگام هر ختمى يك دعاىِ مستجاب شونده است. |
| − | *ب''' | + | *ب'''هره‌مندی از شفاعت قرآن در قیامت:''' رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «اِقرَؤُوا القُرآنَ، فَإِنَّهُ يَأتي شَفيعاً يَومَ القِيامَةِ...»؛<ref>مسند ابن حنبل : ج 8 ص 281 ح 22255 </ref> قرآن بخوانيد؛ زيرا در روز [[قيامت]]، تلاوت كننده خود را [[شفاعت]] مى كند. |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| سطر ۱۲۰: | سطر ۱۰۸: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | *تميمى آمدى، | + | *تميمى آمدى، تصنيف غررالحكم و دررالكلم، دفتر تبليغات - ايران؛ قم، چاپ: اول، 1366ش. |
| − | *ورام بن أبي فراس، | + | *ورام بن أبي فراس، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر، مكتبه فقيه - قم، چاپ: اول، 1410 ق. |
| − | *[https://quran.isca.ac.ir/fa/Qurantopic/239/351529 | + | *[https://quran.isca.ac.ir/fa/Qurantopic/239/351529 "تلاوت"، دائرةالمعارف قرآن کریم]. |
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
| − | |||
| − | |||
[[رده:آداب قرآن]] | [[رده:آداب قرآن]] | ||
[[رده:تلاوت قرآن]] | [[رده:تلاوت قرآن]] | ||
[[رده:مقاله های مهم]] | [[رده:مقاله های مهم]] | ||
| − | * {{سنجش کیفی | + | |
| + | *{{سنجش کیفی | ||
|سنجش=شده | |سنجش=شده | ||
|شناسه= خوب | |شناسه= خوب | ||
نسخهٔ ۲۶ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۴۵
«تلاوت قرآن» به معنای قرائت و خواندن قرآن کریم با آرامش همراه با تفکر و رعایت آداب ظاهری و باطنی آن است.
محتویات
معنای تلاوت
«تلاوت» از ریشه «ت ـ ل ـ و» در لغت به معناى مُتابعت است[۱]. متابعت گاهى جسمانى و گاهى با پیروى از مواعظ و حکمت ها و گاهى با قرائت و تدبّر در معناست[۲]؛ مانند: «إِنَّ الَّذينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ»؛[۳] كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنند و نماز را برپا مى دارند و از آنچه به آنان روزى داده ايم پنهان و آشكار انفاق مى كنند، تجارتى بى زيان و خالى از كساد را اميد دارند.
به گفته راغب اصفهانی، تلاوت ویژه پیروى از کتاب هاى آسمانى است؛ خواه با خواندن آن باشد که گویا قارى در پى کلمات و معانى مى رود و خواه با پیروى از اوامر و نواهى آن.[۴] از این رو باید قرآن را امام و پیشواى خود قرار داد و در پى آن حرکت کرد و این همان حقیقت تلاوت است.[۵]
بنابراین، تلاوت همراه با احترام و قداست بوده، درباره کتاب هاى آسمانى به ویژه قرآن کریم به کار مى رود؛[۶] یعنی خواندن قرآن با ترتیل و آرامش همراه با طنین ویژه اى که ناشى از بزرگداشت و خشوع تلاوت کننده در برابر آن باشد.[۷] واژه «تلاوت» و مشتقات آن بیش از 60 بار در قرآن کریم به کار رفته است.
تلاوت قرآن یکی از اهداف بعثت پیامبر
از مهم ترین اهداف بعثت پیامبر صلى الله علیه وآله تلاوت آیات الهى بر مردم است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَة...». [۸] خداى متعالى تلاوت قرآن را به پیامبر اکرم فرمان داد: «اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ...»[۹]، چنان که خود آن حضرت از این مأموریت خبر داده است: «...وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمينَ . وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدي لِنَفْسِهِ وَ...»[۱۰] ، از این رو تبلیغ رسالت پیامبراکرم ( صلى الله علیه وآله ) با تلاوت قرآن آغاز شد.[۱۱]
آداب تلاوت قرآن
«آداب تلاوت قرآن» در دو دسته آداب ظاهرى و آداب باطنى قابل ذکر است:
آداب ظاهرى
مهم ترین آداب ظاهرى تلاوت قرآن که در روایات آمده عبارت اند از:
- طهارت و آراستگى
سزاوار است قارى با طهارت و وضو باشد[۱۲] و مسواک بزند تا دهانش که مَعْبر قرآن است خوشبو شود.[۱۳] لباس او نیز تمیز و مرتّب باشد و در کمال ادب و وقار و آرامش رو به قبله بنشیند؛ مانند شاگردى که در برابر استاد نشسته و بر چیزى تکیه ندهد.[۱۴]
- مکان مناسب
مکان تلاوت باید پاکیزه و مناسب باشد و خواندن قرآن در مسجد فضیلت بیشترى دارد،[۱۵] گرچه نباید خواندن قرآن در خانه ترک شود، زیرا به گفته رسول خدا صلى الله علیه وآله تلاوت قرآن در خانه سبب برکت و نورانى شدن آن است.[۱۶]
- دعای قبل و بعد از تلاوت
از امامان معصوم علیهم السلام دعاهاى فراوانى براى شروع و ختم تلاوت رسیده است.[۱۷]
- استعاذه و تسمیه
خداوند متعال مى فرماید: هنگامى که خواستى قرآن بخوانى از شرّ شیطان رانده شده به خداوند پناه ببر[۱۸] و نیز مى فرماید: بخوان به نام پروردگارت که انسان را آفرید.[۱۹] بسیارى از مفسران مراد از این آیه را خواندن قرآن مى دانند.[۲۰] بنا به نقلى امام کاظم علیه السلام، هنگام استشهاد به آیه اى از قرآن، نخست استعاذه مى کردند، سپس «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» مى گفتند؛ آن گاه آیه را تلاوت مى فرمودند.[۲۱] قُرّاء در گفتن استعاذه پیش از تلاوت اتفاق نظر دارند.[۲۲] قرائت بسمله نیز در آغاز سوره سفارش شده است و چنانچه تلاوت از میان سوره آغاز گردد، گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» بسیار نیکو و پسندیده است.[۲۳]
- صداى زیبا و حزین
از دیگر آداب تلاوت قرآن خواندن آن با صداى بلند و نیکو و حزین و قرائت با لهجه عربى و رعایت ترتیل در آن است.[۲۴] خواندن قرآن با صداى آهسته از ریا و خودنمایى دور بوده، در برخى روایات به صدقه پنهانى تشبیه شده؛[۲۵] ولى قرائت با صداى بلند بیشتر سفارش شده[۲۶] و در سیره عملى پیامبر صلى الله علیه وآله[۲۷] و امامان معصوم علیهم السلام[۲۸] گزارش شده است.
براى تلاوت قرآن با صداى بلند آثارى چون افزایش نشاط، کم شدن کسالت، حضور قلب، ترویج فرهنگ قرآن در جامعه، تأثیر مثبت در تربیت افراد خانواده[۲۹] و بهره مندى قارى و مستمع از پاداش بیان شده است.[۳۰]
- استماع و انصات
ادب شنیدن و سکوت، درباره شنوندگان کلام الهى است. خداوند متعال مى فرماید: و چون قرآن خوانده شود بدان گوش فرا دهید و متوجّه و ساکت باشید، تا مشمول رحمت خداوند گردید.[۳۱] در روایات نیز بر این ادب تأکید شده است.[۳۲]
- قرائت از روى مصحف
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله آن را سخت ترین حالت براى شیطان دانسته اند.[۳۳] امام صادق علیه السلام نیز آن را سبب بهره مندى چشم و سبک شدن بار گناه پدر و مادر دانسته است، هرچند کافر باشند.[۳۴]
آداب باطنى
برخی از آداب باطنى تلاوت قرآن بدین شرح است:
- توجه به عظمت کلام
نخستین ادب باطنى تلاوت، توجه داشتن به عظمت و بلندى کلام خدا و نیز توجّه به لطف و فضل الهى به بندگانش در تنزل دادن آن از عرش جلال خویش تا فهم خلایق است.[۳۵]
- تعظیم متکلم
قارى باید عظمت متکلّم را در دل خویش حاضر بیابد و بداند آنچه مى خواند از سنخ کلام بشر نیست و در حدّ رتبه متکلّم به کلام وى توجّه کند. تعظیم کلام در پى تعظیم متکلّم حاصل مى شود.[۳۶]
- حضور قلب
اهمیت این ادب تا بدان حد است که اهل ذکر و عبادت اگر سوره اى را بدون حضور قلب مى خواندند آن را تکرار مى کردند.[۳۷] حضور قلب با تعظیم متکلّم حاصل مى شود و از سوى دیگر همه اسباب حضور قلب و انس دل در قرآن موجود بوده و چنانکه در روایات نیز آمده هیچ گاه قارى قرآن از قرائت کلام خداوند خسته نمى شود.[۳۸]
- تدبّر
خداوند متعالى علت نزول قرآن را تدبّر در آیاتش بیان کرده است.[۳۹] تدبّر، اندیشیدن در معانى و مفاهیم قرآن کریم و مرحله اى برتر از حضور قلب است، از این رو به ترتیل در قرائت قرآن سفارش شده تا زمینه هاى تدبّر در آن فراهم گردد.[۴۰] به گفته امیرمؤمنان (علیه السلام) در قرائت بى تدبر خیرى نیست.[۴۱]
- تفهّم
«تفهّم» بدین معناست که قارى به تدبر در فهم معنا اکتفا نکند و از هر آیه آنچه سزاوار و شایسته است بفهمد و سعى کند حقیقت معنا بر او روشن شود و مقصود خداوند را از آن دریابد و به عظمت وى بیندیشد و بداند که جز خداوند همه چیز فانى است.[۴۲]
- تخلّى
«تخلّى»، زدودن موانع فهم آیات مانند اصرار بر گناه، کبر و خودپسندى و حب دنیا است تا حجاب ها و پرده هاى مانع فهم عمیق اسرار قرآن کریم برطرف شوند.[۴۳]
- تخصیص
«تخصیص» آن است که قارى فرض کند مخاطبِ همه خطاب هاى قرآن است و اوامر و نواهى و وعد و وعید قرآن ناظر به اوست و گویى آیات الهى هم اکنون بر قلب او فرو فرستاده شده اند.[۴۴]
- تأثّر
دگرگون شدن حال قارى هنگام تلاوت را «تأثّر» مى نامند. او بر حسب معرفت و مقام خود، هنگام قرائت حالت اندوه و ترس و امیدوارى به خود مى گیرد و هرچه شناخت وى بیشتر شود ترس و اندوه افزون ترى در تلاوت به وى دست مى دهد. در روایات آمده است که قرآن با حزن فرود آمده و شایسته است با صداى حزین نیز خوانده شود و نیز آمده است که هیچ بنده اى قرآن نخواند مگر آنکه حزن و اندوهش فزونى یابد و شادی اش کم گردد، گریه اش بسیار و خنده اش اندک شود. خضوع و خشوع در برابر جلال و جمال خداوند نتیجه تأثر هنگام خواندن قرآن است و بکاء و تباکى نیز محصول همین ادب باطنى قرائت است.[۴۵]
- ترقّى
«ترقّى» آن است که قارى در حال پیشرفت باشد و تا آنجا پیش رود که کلام خداوند را از جانب خود او استماع کند نه از طرف خویش. نازل ترین درجه ترقّى آن است که قارى قرآن احساس کند که آیات قرآن را بر خداوند قرائت مى کند. احساس حضور در برابر خداوند نیز حالت هاى دعا، گریه و توبه را در وى پدید مى آورد. دومین مرتبه آن است که در قلب خود مشاهده کند که گویا خداوند عظیم به لطف و کرم خود به او خطاب مى کند و سخن مى گوید و امر و نهى مى کند. او در این هنگام در مقام هیبت و حیا و گوش دادن و شنیدن است. سومین و برترین حدّ ترقى آن است که قارى صفات خداوند را در کلام او بیابد و در این مرحله به خود و قرائت خود توجه نکند و همه همتش مصروف به خداوند و تفکّر در مقام و عظمت الهى شود.[۴۶] امام صادق علیه السلام در این باره مى فرمایند: به خدا سوگند که خداوند در کلام خود براى بندگانش تجلّى کرده است؛ ولى آنان نمى بینند؛[۴۷]
- تبرّى
«تبرّى» بیزارى از خویشتن و نیز ننگریستن در خود به چشم رضایت و تزکیه است. در این حالت اگر آیاتى شامل مدح و ستایش نیکان و مؤمنان را بخواند، خود را از آنان ندانسته، اهل صدق و یقین را از آنان مى داند و آرزو مى کند تا خداوند وى را از آنان قرار دهد و چنانچه آیات نکوهش گناهکاران را قرائت کند خود را در آن مقام و مخاطب آن آیات دیده، مى کوشد از آنان نباشد.[۴۸] امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرمایند: پرهیزگاران چون به آیه اى مى رسند که در آن از عذاب خداوند سخن رفته گوش دل را بدان مى سپرند، چنانکه گویى صداى آتش جهنم در گوش آنان طنین انداز است.[۴۹]
مقدار تلاوت
مقدار تلاوت قرآن در یک شبانه روز با ملاحظه وضع قارى متفاوت است؛[۵۰] برخى آن را در مدّت سه روز ختم مى کنند. به فرموده پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله هرکس قرآن را کمتر از سه روز ختم کند در آن اندیشه عمیق نکرده است.[۵۱] امام صادق علیه السلام در پاسخ این پرسش که آیا قرآن را در یک شب ختم کنم، فرمودند: «دوست ندارم در کمتر از یک ماه ختم کنى. قرآن را نباید با شتاب خواند، بلکه باید آن را با ترتیل و تدبّر خواند»؛[۵۲] همچنین فرمودند: «قرآن پیمان خدا با بندگان خویش است. سزاوار است هر مسلمان در این پیمان بنگرد و هر روز 50 آیه از آن را بخواند».[۵۳]
مفسران در مقدار «قرائت آنچه میسّر است» که خداوند در آیه 20 سوره مزمّل به آن فرمان داده است: « فَاقرَءوا ما تَیَسَّرَ مِنَ القُرءانِ » بر یک رأى نیستند؛ سعید بن جبیر آن را 50 آیه، ابن عباس 100 آیه، سُدّى 200 آیه و جُوَیْبِر ثلث قرآن دانسته است.[۵۴] امام رضا علیه السلام «ما تَیَسَّرَ» را آن مقدار از قرآن دانسته اند که با خشوع قلب و صفاى درون خوانده شود.[۵۵]
آثار تلاوت قرآن
در قرآن کریم و روایات اسلامى براى تلاوت قرآن آثار فراوانى بیان شده است
- جلا یافتن دل: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «جِلاءُ هذِهِ القُلوبِ ذِكرُ اللّهِ وتِلاوَةُ القُرآنِ»؛[۵۶] جلاى اين دلها ذكر خدا و تلاوت قرآن است.
- شکوفایی ایمان: امام علی علیه السلام می فرمایند: «لِقاحُ الإيمانِ تِلاوَةُ القرآنِ»؛[۵۷] بارور شدن ايمان به تلاوت قرآن است.
- استجابت دعا: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنَّ لِصاحِبِ القُرآنِ عِندَ كُلِّ خَتمَةٍ دَعوَةً مُستَجابَةً»؛[۵۸] براى كسى كه قرآن تلاوت مى كند، در هنگام هر ختمى يك دعاىِ مستجاب شونده است.
- بهره‌مندی از شفاعت قرآن در قیامت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «اِقرَؤُوا القُرآنَ، فَإِنَّهُ يَأتي شَفيعاً يَومَ القِيامَةِ...»؛[۵۹] قرآن بخوانيد؛ زيرا در روز قيامت، تلاوت كننده خود را شفاعت مى كند.
پانویس
- ↑ ترتيب العين، ج 8، ص 134؛ مقاييس اللغه، ج 1، ص 351؛ مفردات، ص 167، «تلو».
- ↑ مفردات، ص 167.
- ↑ سوره فاطر آیه 29
- ↑ مفردات، ص 167.
- ↑ التحقيق، ج 1، ص 393 ـ 394، «تلو».
- ↑ مفردات، ص 167.
- ↑ نك: بحارالانوار، ج 76، ص 206.
- ↑ سوره آل عمران آیه 164
- ↑ سوره عنکبوت آیه 45
- ↑ سوره نمل آیات 91 ـ 92
- ↑ دائره المعارف قرآن کریم
- ↑ وسائل الشيعه، ج 6، ص 196
- ↑ كنزالعمال، ج 1، ص 611.
- ↑ المحجة البيضاء، ج 2، ص 219.
- ↑ وسائل الشيعه، ج 5، ص 213
- ↑ الكافى، ج 2، ص 610؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 219 ـ 220
- ↑ جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 100 ـ 108
- ↑ سوره نحل آیه 98
- ↑ سوره علق آیه 1
- ↑ مجمع البيان، ج 10، ص 781.
- ↑ بحارالانوار، ج 89، ص 210؛ الاحتجاج، ج 2، ص 164.
- ↑ التبيان، ج 1، ص 22.
- ↑ جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 99؛ مستدرك الوسايل، ج 4، ص 264 ـ 265.
- ↑ 1. الصافى، ج 1، ص 71 ـ 72 ؛ بحار الانوار، ج 89، ص 190 ـ 194 ؛ كنز العمال، ج 1، ص 604 ـ 605.
- ↑ المحجة البيضاء، ج 2، ص 229.
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 506؛ كنز العمال، ج 1، ص 604.
- ↑ جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 85.
- ↑ جامع احادیث الشیعه، ص 83 ـ 85.
- ↑ المحجة البيضاء، ج 2، ص 230.
- ↑ جامع الاخبار، ص 44 ـ 47.
- ↑ سوره اعراف آیه 204
- ↑ بحار الانوار، ج 89، ص 221؛ جامع احاديث الشيعه، ج 19، ص 200
- ↑ بحار الانوار، ج 89، ص 201 ـ 202.
- ↑ بحار الانوار، ج 89، ص 202.
- ↑ جامع السعادات، ج 3، ص 368 ـ 370
- ↑ جامع السعادات، ج 3، ص 369 ـ 370
- ↑ جامع السعادات، ج 3، ص 370 ـ 372.
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 511 ـ 512؛ جامع السعادات، ج 3، ص 371.
- ↑ سوره ص آیه 29
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 512؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 237.
- ↑ وسائل، ج 6، ص 173؛ جامع السعادات، ج 3، ص 372.
- ↑ جامع السعادات، ج 3، ص 372؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 238 ـ 239؛ احياء علوم الدين، ج 1، 513 ـ 515.
- ↑ المحجة البيضاء، ج 2، ص 241؛ الصافى، ج 1، ص 73.
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 517؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 243؛ الصافى، ج 1، ص 73.
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 518 ـ 521؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 244 ـ 247.
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 522 ـ 523؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 247.
- ↑ بحارالانوار، ج 89، ص 107.
- ↑ احياء علوم الدين، ج 1، ص 523؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 248 ـ 249.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه 193 ؛ جامع السعادات، ج 3، ص 377 ـ 378.
- ↑ كنز العمال، ج 1، ص 613.
- ↑ كنز العمال، ج 1، ص 614
- ↑ الكافى، ج 2، ص 617؛ شرح اصول كافى، ج 11، ص 53.
- ↑ وسائل الشيعه، ج 6، ص 198؛ الصافى، ج 1، ص 68.
- ↑ مجمع البيان، ج 10، ص 575؛ مسالك الافهام، ج 1، ص 225 ـ 226.
- ↑ مجمع البيان، ج 10، ص 576.
- ↑ مجموعة ورام، ج2، ص: 123
- ↑ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 113
- ↑ كنزالعمّال : ج 2 ص 102 ح 3340 .
- ↑ مسند ابن حنبل : ج 8 ص 281 ح 22255
منابع
- تميمى آمدى، تصنيف غررالحكم و دررالكلم، دفتر تبليغات - ايران؛ قم، چاپ: اول، 1366ش.
- ورام بن أبي فراس، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر، مكتبه فقيه - قم، چاپ: اول، 1410 ق.
- "تلاوت"، دائرةالمعارف قرآن کریم.
