وصیت نامه حضرت علی علیه السلام: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| + | [[وصیت|وصیت‌های]] نقل شده از [[امام علی]] علیه‌السلام در [[نهج البلاغه]] را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود: وصایای آن حضرت پس از بازگشت از [[جنگ صفین]] و وصایای آن حضرت پس از ضربت خوردن قبل از [[شهادت امام علی علیه السلام|شهادت]]. | ||
| − | + | ==وصیت‌های امام علی علیه‌السلام پس از جنگ صفین== | |
| − | + | [[علامه حسن زاده آملی]] در تکمله [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی) (کتاب)|شرح نهج البلاغه]] میرزا حبیب الله خوئی در مورد وصایای [[امام علی]] علیه‌السلام می‌فرماید: بدان که تمامی وصیت‌های آن حضرت علیه السلام برای اولادش و در مورد دارایی‌هایش مطابق با استقصاء ما، بعد از بازگشت آن حضرت از [[صفین]] بوده است و این به خاطر این بود که می‌دانست شهادتش نزدیک است.<ref> شرح نهج البلاغه خوئی، شرح نامه 24 با عنوان "و من وصیة له علیه السلام بما یعمل فی امواله" این که حضرت قبل از جنگ صفین با وجود احتمال شهادت در جنگ علیرغم اهمیت وصیت در اسلام وصیت ننموده‌اند نشان می‌دهد که آن حضرت می‌دانستند در این جنگ به شهادت نخواهند رسید.</ref> | |
| − | |||
| − | + | در [[نهج البلاغه]] دو مورد وصیت آمده که حضرت آن‌ها را بلافاصله پس از بازگشت از [[جنگ صفین]] نگاشته‌اند: | |
| − | + | *الف. نامه 24 نهج البلاغه که وصیت آن حضرت درباره مال خود است و سرآغاز آن چنین است: «هذا ما امر به عبدالله [[امام علی علیه السلام|علی بن ابیطالب]] امیرالمومنین فی ماله»؛ مرحوم محمد دشتی در ترجمه نهج البلاغه می‌گوید این نامه را حضرت در 20 [[جمادی الاول]] سال 37 هجری نوشت. | |
| + | *ب. نامه به فرزندش [[امام حسن]] علیه السلام که در بازگشت از صفین در سرزمین "حاضرین" نوشت. | ||
| − | در | + | ===الف. وصیت امام علی در مورد اموال خود=== |
| − | + | اين وصيتي است که بنده خدا علي بن ابيطالب اميرالمؤمنين درباره دارايي خود بدان فرمان مي دهد، به جهت خشنودی خداوند تا او را به [[بهشت]] برد و در سرای امن خود فرود آورد. | |
| − | |||
| − | + | بخشي از اين وصيت چنین است: [[امام حسن علیه السلام|حسن بن علي]] به اين وصيت اقدام و براي خود از اين دارايي آن گونه که شايسته است هزينه مي کند و به نحوي که سزاوار است از آن [[انفاق]] مي کند. اگر براي حسن حادثه اي پيش آيد و [[امام حسین علیه السلام|حسين]] زنده باشد، او کار را بر عهده خواهد گرفت و همان نقش وي را ايفا مي کند. | |
| − | + | سهم دو پسر [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه]] از اموال علي همانند ديگر فرزندان علي است و اگر پسران فاطمه را براي اين کار تعيين کرده ام محض خشنودي خدا و تقرب به [[رسول خدا]] صلي الله عليه و آله و پاس حرمت و شرافت خويشاوندي با اوست. و با کسي که اين کار را بر عهده دارد شرط مي کنم که اصل مال را همان گونه که هست باقي گذارد و از درآمد آن به شيوه اي که بدان مامور و راهنمايي گشته انفاق کند و نهالهاي تازه روئيده ي اين قريه ها را نفروشد تا به قدري فراوان گردد که شناختن نخلستان‌ها براي کساني که آن‌ها را پيش از اين ديده اند دشوار گردد. و هر يک از کنيزانم که با آن‌ها بوده ام و از من فرزندي آورده يا باردار باشد به فرزندش واگذارند و از براي بهره ي ارث به شمار آرند و اگر فرزندش بميرد آزاد مي شود، زيرا کنيزي از او برداشته شده و حريت فرزند او را آزاد نموده است.<ref> نامه 24 نهج البلاغه، ترجمه فولادوند.</ref> | |
| − | + | ===ب. وصیت امام علی به امام حسن پس از صفین=== | |
| − | |||
| − | + | آن چه مي‌خوانيد وصيت [[امام علی]] علیه السلام به فرزندش [[امام حسن]] علیه السلام است كه پس از بازگشت از [[صفين]] در قريه "حاضرين" نوشت. وصيتي و سفارشي كه به همه فرزندان [[اسلام]] و عموم مومنان است: «فرزندم اين نامه از پدري است كه گرمي آفتاب زندگي اش به سردي و غروب مي‌نشيند. معترف به مصائب توانسوز روزگار است و سال و ماه و ساعات از او روي برتافته‌اند، و هر دم به مرگ نزديك مي‌شود. پدري كه به پيش آمدهاي اين جهان ناپايدار و بي‌‌مقدار، سر فرود آورده و در خانه مردگان سكني خواهد گزيد و فردا به عزم سفري جاودانه از اين گيتي كوچ خواهد كرد. چنين پدري به فرزند جوانش ـ كه آرزومند چيزي است كه آن را نمی‌يابد ـ سخن مي‌گويد فرزندي كه ـ به هر حال مانند تمام موجودات ـ هلاك خواهد شد و آماج تيرهاي بلا و هدف دردها و رنج‌ها و گروگان مصائب سخت روزگار غدار است. موجودي كه خدنگ‌هاي زهرآگين و تلخ را نشانه است و به اضط‌رار اسير چنين ناگواري‌هاي ناپايدار است. سوداگر سراي فريب و فساد و وام‌دار مرگ‌ها و نابودي‌‌ها، هم‌‌پيمان و آميخته با غم‌ها و قرين و جليس با محنت‌ها نشانه و هدف آفت‌ها و شهيد هوي و هوس ديگران و سرانجام... جانشين مردگان است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | آن چه مي‌خوانيد وصيت [[امام علی]] علیه السلام به فرزندش [[امام حسن]] علیه السلام است كه پس از بازگشت از صفين در قريه "حاضرين" نوشت. وصيتي و سفارشي كه به همه فرزندان [[اسلام]] و عموم مومنان است: «فرزندم اين نامه از | ||
اينك پس از ثنا و ستايش پاك آفريدگار و درود فراوان بر رسول خدا، پسرم تو بدان: من آن هنگام در چيزي كه برايم آشكار گرديده مي‌نگرم. چون مي‌بينم جهان از من روي مي‌گيرد و روزگار با من به سركشي مي‌گرايد و [[آخرت]] از من استقبال مي‌كند، احساس مي‌كنم كه هر چيز ديگر از يادم مي‌رود و جز به كار خويش به چيزي رغبت ندارم. اما لحظه‌‌اي كه فارغ از ديگران غم خويش مي‌خورم و هوس مرا آسوده مي‌گذارد حقيقت در برابرم رخ مي‌نمايد و جلوه‌‌گر مي‌شود. چنين كيفيتي است كه مرا به كوشش و تلاش وامي‌دارد، كه بي‌‌ترديد بازيچه نيست و از آميختگي به دروغ و ريا، فرسنگ‌ها به دور است. نيك كه مي‌نگرم تو را جزيي از خود ميابم ـ نه خطا گفتم ـ بلكه تو همه وجود مني و چنان آميخته با مني كه اگر چيزي به تو روي آورد، درست مانند آنست كه به من روي آورده است. از اين رو اگر [[مرگ]] تو را فراگيرد، چنان است كه مرا گرفته. بدين سبب كار تو مرا در اندوه افكنده، بدان گونه كه كار خودم مرا به غم و افسوس مي‌كشاند. بنابراين وصيت خويش را بر تو نوشتم در حالي كه خواه براي تو بمانم يا بميرم از اجراي آن بدست تو دل قوي دارم و مطمئن هستم. | اينك پس از ثنا و ستايش پاك آفريدگار و درود فراوان بر رسول خدا، پسرم تو بدان: من آن هنگام در چيزي كه برايم آشكار گرديده مي‌نگرم. چون مي‌بينم جهان از من روي مي‌گيرد و روزگار با من به سركشي مي‌گرايد و [[آخرت]] از من استقبال مي‌كند، احساس مي‌كنم كه هر چيز ديگر از يادم مي‌رود و جز به كار خويش به چيزي رغبت ندارم. اما لحظه‌‌اي كه فارغ از ديگران غم خويش مي‌خورم و هوس مرا آسوده مي‌گذارد حقيقت در برابرم رخ مي‌نمايد و جلوه‌‌گر مي‌شود. چنين كيفيتي است كه مرا به كوشش و تلاش وامي‌دارد، كه بي‌‌ترديد بازيچه نيست و از آميختگي به دروغ و ريا، فرسنگ‌ها به دور است. نيك كه مي‌نگرم تو را جزيي از خود ميابم ـ نه خطا گفتم ـ بلكه تو همه وجود مني و چنان آميخته با مني كه اگر چيزي به تو روي آورد، درست مانند آنست كه به من روي آورده است. از اين رو اگر [[مرگ]] تو را فراگيرد، چنان است كه مرا گرفته. بدين سبب كار تو مرا در اندوه افكنده، بدان گونه كه كار خودم مرا به غم و افسوس مي‌كشاند. بنابراين وصيت خويش را بر تو نوشتم در حالي كه خواه براي تو بمانم يا بميرم از اجراي آن بدست تو دل قوي دارم و مطمئن هستم. | ||
| − | پسرم تو را به [[تقوا|پرهيزکاري]] و ترس از عقوبت خدا و متابعت و فرمانبرداري از آفريدگار وصيت و سفارش مي‌كنم. ويرانه دل را به نور تابناكش آبادگردان، در رشته مهر با او به بندگي و دلسپاري چنگ بزن. زيرا هيچ رشته و پيوندي استوارتر از پيوستگي و همبستگي با ذات لايزال كردگار متعال نيست. دل به [[حكمت]] و موعظ‌ت شاد و پاك بگردان و با [[ | + | پسرم تو را به [[تقوا|پرهيزکاري]] و ترس از عقوبت خدا و متابعت و فرمانبرداري از آفريدگار وصيت و سفارش مي‌كنم. ويرانه دل را به نور تابناكش آبادگردان، در رشته مهر با او به بندگي و دلسپاري چنگ بزن. زيرا هيچ رشته و پيوندي استوارتر از پيوستگي و همبستگي با ذات لايزال كردگار متعال نيست. دل به [[حكمت]] و موعظ‌ت شاد و پاك بگردان و با ياد [[مرگ]] در [[زهد]] و پارسايي بكوش و نرم رفتار و نيك گفتار باش. پيوسته به يقين ايمان خويش را قوي كن و تقدير مرگ را به خود بقبولان و نفس خود را به اعتراف در ناپايداري دنيا وادارساز. آلام و آزار و مصائب سخت روزگار را به او بنمايان و زشتي دهر و ناملايمات روزها را نكته به نكته برايش برخوان و او را بترسان. |
| − | با دفتر زندگي گذشتگان او را | + | با دفتر زندگي گذشتگان او را آشنا ساز و حوادث و رويدادهايي را كه بر آن‌ها گذشته است براي او بازگو. نفس خويش را در بارگاه‌هاي ويران سفر ده و بگذار آثار آن همه قدرت و عظمت را نيك بنگرد و دريابد كه از كجا تا به كجا رسيده‌اند و چگونه از دوستان جدا شده‌اند و در سراهاي تنگ و تاريك مانده‌اند. در اين موقع به خويش فكر كن كه دير يا زود تو نيز همچون يكي از تنهاي تنهاي آن‌ها خواهي بود. |
پسر، خانه [[ایمان|ايمان]] و آرامگاه خويش سامان ده و جهان جاودان را به سراي ناپايدار مفروش. سخني كه نيك نمي‌داني مگو و پيرامون آن چه مربوط به تو نيست گفتگو مكن. در هر راهي كه گام مي‌نهي، مبادا به گمراهي برسي. زيرا در گمراهي و سرگرداني خويشتن‌داري بسي بهتر از انجام كاري است كه سرانجامش هراس است و نگون باري. | پسر، خانه [[ایمان|ايمان]] و آرامگاه خويش سامان ده و جهان جاودان را به سراي ناپايدار مفروش. سخني كه نيك نمي‌داني مگو و پيرامون آن چه مربوط به تو نيست گفتگو مكن. در هر راهي كه گام مي‌نهي، مبادا به گمراهي برسي. زيرا در گمراهي و سرگرداني خويشتن‌داري بسي بهتر از انجام كاري است كه سرانجامش هراس است و نگون باري. | ||
| − | + | مروّج نيكوكاري باش تا خود از نيكوكاران گردي. پيوسته با دست و زبان نيكان را به كارهاي پسنديده تشويق كن و از كردار نكوهيده بازدار، و هر چند كه مي‌تواني، با بدكاران و پليد فكران مياميز و از آن‌ها دوري گزين. در راه خدا جهاد كن چنان جنگ و جهادي كه شايسته قدر اوست. هر جا و در هر موقعيتي هر چند كه سختي كشي و به رنج افتي، براي حق و [[عدالت]] قيام كن. | |
در كار دين پيوسته دانشجو باش و خويشتن را به ناملايمات عادت ده. صبوربودن در راه حق، نيك خويي است. در همه كارها به كردگار خويش توكل كن زيرا تو به پناهگاهي استوار و نيرومند روي آورده‌اي. آن گاه كه دست نياز به سوي خداي آوري، با همه دل و جان نيازمند باش زيرا وجود و كرم تنها از خداست. در كارها بسيار از او طلب خير و نيكي كن، و در وصيت و سفارش من انديشه بكار بند و چيزي را از ياد مبر. زيرا نيكوترين گفتار سخني است كه شنونده را سودي سرشار و بهره‌اي بي‌شمار بخشد، سخن پاك و نيك آن نيست كه بهره‌اي نرساند و آموختن دانشي كه پسنديده نيست بي‌‌ترديد علم و عملش هم سودمند نخواهد بود. | در كار دين پيوسته دانشجو باش و خويشتن را به ناملايمات عادت ده. صبوربودن در راه حق، نيك خويي است. در همه كارها به كردگار خويش توكل كن زيرا تو به پناهگاهي استوار و نيرومند روي آورده‌اي. آن گاه كه دست نياز به سوي خداي آوري، با همه دل و جان نيازمند باش زيرا وجود و كرم تنها از خداست. در كارها بسيار از او طلب خير و نيكي كن، و در وصيت و سفارش من انديشه بكار بند و چيزي را از ياد مبر. زيرا نيكوترين گفتار سخني است كه شنونده را سودي سرشار و بهره‌اي بي‌شمار بخشد، سخن پاك و نيك آن نيست كه بهره‌اي نرساند و آموختن دانشي كه پسنديده نيست بي‌‌ترديد علم و عملش هم سودمند نخواهد بود. | ||
| − | فرزندم! به خود مي‌نگرم كه خردسالي و جواني به پيري و سالخوردگي رسانيده‌ام و سستي و ناتواني در وجودم خانه كرده، از اين رو در وصيت به تو شتافتم. ديدم در آن | + | فرزندم! به خود مي‌نگرم كه خردسالي و جواني به پيري و سالخوردگي رسانيده‌ام و سستي و ناتواني در وجودم خانه كرده، از اين رو در وصيت به تو شتافتم. ديدم در آن حكمت و عبرتي است. بيم داشتم كه مبادا مرگم فرارسد و آن چه در خاطرم مي‌گذرد به تو نرسانده باشم و يا همان گونه كه تنم را ضعف و سستي فرامي‌گيرد، انديشه‌ام نيز سستي پذيرد و سخنان بسياري ناگفته ماند. ترسيدم كه مبادا پيش از آن كه وصايايم را بشنوي هوس بر تو چيره گردد و فتنه و آشوب‌هاي دنيا همچون اشتري مست و سركش، تو را به عصيان كشد. دل جوان همچون زمين بكر و خاك پاك است. هر دانه‌‌اي كه در آن افتد نشو و نما يابد. از اين رو پيش از آن كه خاك دلت ناپاك و سخت شود و عقل و خردت اسير هوس گردد در تربيتت كوشيدم. |
من با دانش خويش به سوي تو شتافتم تا اين كه تو نيز در درك حقايق بشتابي و درست بدان سان كه آزمودگان و تجربه‌‌ديدگان، كيفيت كار خود را مي‌شناسند، تو نيز بكار خويش آگاه گردي. اگر چنين كني، بي‌‌نياز از رنج و معاف از آزمون و تجربه خواهي شد. آن چه ما از دانش و معرفت و ايمان كسب نموده‌ايم تو نيز همان‌ها را بدست آر چه بسيار چيزهايي كه بر ما پوشيده بود بر تو عيان گردد. | من با دانش خويش به سوي تو شتافتم تا اين كه تو نيز در درك حقايق بشتابي و درست بدان سان كه آزمودگان و تجربه‌‌ديدگان، كيفيت كار خود را مي‌شناسند، تو نيز بكار خويش آگاه گردي. اگر چنين كني، بي‌‌نياز از رنج و معاف از آزمون و تجربه خواهي شد. آن چه ما از دانش و معرفت و ايمان كسب نموده‌ايم تو نيز همان‌ها را بدست آر چه بسيار چيزهايي كه بر ما پوشيده بود بر تو عيان گردد. | ||
| سطر ۶۰: | سطر ۴۹: | ||
آن گاه پس از اين كه مطمئن شدي كه دلت صاف و پاك گشته و فروتن و فرمانبردار شده و تمركز فكر و انديشه يافته‌اي و مقصدت تنها در اين راهست در آن چه من به تو سفارش و توصيه مي‌كنم، به دقت انديشه كن. اما اگر آن چه را كه خواهاني، از تمركز فكر و پاكي دل از پليدي‌ها بدست نياوردي، بدان كه در اين حال به كور اشتري مي‌ماني كه در ورطه‌‌هاي وهمناك و دره‌هاي تنگ و تاريك فروافتاده است. چنين كسي كه به راه اشتباه رود و خطا كند، هرگز خواهان دين و آيين نيست و شبهات را با يقين مي‌آميزد. براي چنين كسي دست برداشتن و درنگ كردن در راه خود به صلاح نزديك‌‌تر است. | آن گاه پس از اين كه مطمئن شدي كه دلت صاف و پاك گشته و فروتن و فرمانبردار شده و تمركز فكر و انديشه يافته‌اي و مقصدت تنها در اين راهست در آن چه من به تو سفارش و توصيه مي‌كنم، به دقت انديشه كن. اما اگر آن چه را كه خواهاني، از تمركز فكر و پاكي دل از پليدي‌ها بدست نياوردي، بدان كه در اين حال به كور اشتري مي‌ماني كه در ورطه‌‌هاي وهمناك و دره‌هاي تنگ و تاريك فروافتاده است. چنين كسي كه به راه اشتباه رود و خطا كند، هرگز خواهان دين و آيين نيست و شبهات را با يقين مي‌آميزد. براي چنين كسي دست برداشتن و درنگ كردن در راه خود به صلاح نزديك‌‌تر است. | ||
| − | == | + | ==وصیت‌های امام علی علیه‌السلام پس از ضربت خوردن== |
| − | + | موارد وصیت‌های آن حضرت در نهج البلاغه در این مورد بدین شرح است: | |
| − | اما وصيت من به شما، هيچگونه [[شرک | + | *الف. وصایای آن حضرت پس از ضربت خوردن خطاب به عموم که در دو جای نهج البلاغه آمده: یکی خطبه 149 نهج البلاغه با عنوان "و من كلام له علیه السلام قبل موته" و دیگری نامه شماره 23 با عنوان "و من کلام له عليه السلام قاله قبل شهادته علي سبيل الوصية لمّا ضربه [[ابن ملجم]] لعنة الله عليه" که با عبارت "وَصِيَّتِي لَکُمْ: أَنْ لاَتُشْرِکُوا بِاللهِ شَيْئاً" آغاز شده و [[سید رضی]] پس از نقل آن می‌گوید: بعضی از این کلام در قسمت خطب آمد جز آن که در این جا زیاده‌ای است که موجب شد آن را تکرار کنیم. |
| + | *ب. نامه 47 با عنوان "و من وصية له عليه السلام للحسن والحسين عليهم السلام لما ضربه ابن ملجم لعنه الله" که خطاب به حسنین علیهم السلام بوده است. | ||
| + | *ج. وصایای امام علی درباره كيفيت غسل و كفن و دفن خود. | ||
| + | ===الف. وصایای امام علی به مردم پس از ضربت خوردن=== | ||
| + | |||
| + | اى مردم! هر كس چيزى را كه از آن مى گريزد، به هنگام فرار خواهد ديد. مدت عمر هر كس چونان ميدانى است كه در آن ميدان به سوى مرگش مى رانند. فرار از مرگ، گرفتار آمدن است به چنگ آن. چه روزگاران كه براى دانستن راز [[اجل]] كنجكاوي‌ها نمودم ولى مشيت خداى تعالى آن بود كه هر بار پوشيده ترش دارد، هيهات، دانشى است در خزانه اسرار. | ||
| + | |||
| + | اما وصيت من به شما، هيچگونه [[شرک]] به خدا مياوريد و [[سنت]] و شريعت [[پیامبر اسلام|محمد]] صلى الله عليه و آله را ضايع مگذاريد و اين دو ستون را همواره برپاى داريد و اين دو چراغ را همواره افروخته نگه داريد. تا زمانى كه دست در دست يكديگر داريد و پراكنده نشده ايد، كسى شما را نكوهش نخواهد كرد. هر كس از شما بايد به قدر طاقتش بكوشد و بر نادانان آسان گيرد. پروردگارى است بخشاينده و دينى است استوار و درست و پيشوايى است دانا. | ||
من ديروز يار و مصاحب شما بودم و امروز عبرت شما هستم و فردا در ميان شما نخواهم بود خدا مرا و شما را بيامرزد. اگر در اين لغزشگاه (دنيا) جاى پاى استوار باشد و زنده بمانم، كه مطلوب شماست و اگر پاى بلغزد و مرگ در رسد، نه عجب در سايه شاخه هاى درختان و در معرض بادهاى وزنده و در سايه ابرها، ابرهايى كه خود در فضا پراكنده مى شدند و از ميان مى رفتند و سايه شان نيز از روى زمين ناپديد مى گشت، بسر برديم. روزهايى همسايه شما بودم، تنم در جوار شما بود. بزودى از من جسدى خواهد ماند، بيجان. پس از آن همه تلاش و جنبش، ساكن و بى حركت و پس از آن همه سخنورى، ساكت و خاموش. آرام خفتن من، از حركت بازماندن ديدگانم و دستها و پاها و سر و گردنم، براى آنان كه پند مى پذيرند از هر بيان بليغ و سخن شنيدنى، اندرزدهنده تر است. وداع كردن من با شما، همانند وداع كردن كسى است كه منتظر ديدار ديگرى است. فردا به ياد روزهاى زندگى من مى افتيد و رازهاى درون من برايتان آشكار خواهد شد. آنگاه كه من از ميان شما بروم و ديگرى جاى مرا بگيرد، مرا خواهيد شناخت.<ref> خطبه 149، ترجمه آیتی.</ref> | من ديروز يار و مصاحب شما بودم و امروز عبرت شما هستم و فردا در ميان شما نخواهم بود خدا مرا و شما را بيامرزد. اگر در اين لغزشگاه (دنيا) جاى پاى استوار باشد و زنده بمانم، كه مطلوب شماست و اگر پاى بلغزد و مرگ در رسد، نه عجب در سايه شاخه هاى درختان و در معرض بادهاى وزنده و در سايه ابرها، ابرهايى كه خود در فضا پراكنده مى شدند و از ميان مى رفتند و سايه شان نيز از روى زمين ناپديد مى گشت، بسر برديم. روزهايى همسايه شما بودم، تنم در جوار شما بود. بزودى از من جسدى خواهد ماند، بيجان. پس از آن همه تلاش و جنبش، ساكن و بى حركت و پس از آن همه سخنورى، ساكت و خاموش. آرام خفتن من، از حركت بازماندن ديدگانم و دستها و پاها و سر و گردنم، براى آنان كه پند مى پذيرند از هر بيان بليغ و سخن شنيدنى، اندرزدهنده تر است. وداع كردن من با شما، همانند وداع كردن كسى است كه منتظر ديدار ديگرى است. فردا به ياد روزهاى زندگى من مى افتيد و رازهاى درون من برايتان آشكار خواهد شد. آنگاه كه من از ميان شما بروم و ديگرى جاى مرا بگيرد، مرا خواهيد شناخت.<ref> خطبه 149، ترجمه آیتی.</ref> | ||
| − | + | ===ب. وصاياى امام علی به امام حسن و امام حسین=== | |
| − | + | این وصیت در [[نهج البلاغه]] به عنوان نامه 47 آمده است: | |
| − | + | بسم اللَّه الرحمن الرحيم؛ اين آن چيزى است كه على بن ابى طالب وصيت مى كند. او به وحدانيت و يگانگى [[الله|خدا]] شهادت مى دهد، و اقرار مى كند كه محمد بنده و پيغمبر خداست، خدا او را فرستاد تا مردم را هدايت كند و [[دين]] خود را بر اديان ديگر غالب گرداند ولو كافران كراهت داشته باشند. همانا [[نماز]]، [[عبادت]]، حيات و ممات من از خدا و براى خداست، شريكى براى او نيست من به اين دستور امر شده ام و تسليم خداوند هستم. اى پسرم حسن! تو و همه فرزندان و اهل بيتم و هر كس را كه اين نامه به او برسد به امور زير توصيه و سفارش مى كنم: | |
| − | + | ||
| − | + | *هرگز [[تقوا|تقوای]] الهى را از ياد نبريد، كوشش كنيد تا دم [[مرگ]] بر دين خدا باقى بمانيد. | |
| − | + | *همه با هم به ريسمان خدا چنگ بزنيد و بر اساس ايمان به خدا متحد باشيد و از هم جدا نشويد، همانا از پيغمبر خدا شنيدم كه مى فرمود: اصلاحِ ميان مردم از [[نماز]] و [[روزه]] دائم افضل است و چيزى كه دين را محو و نابود مى كند فساد و اختلاف است، ولاحَولَ ولاقُوَّة إلّا بِاللَّهِ العليّ العظيم. | |
| − | + | *ارحام و خويشاوندان را از ياد نبريد، [[صله رحم]] كنيد كه صله رحم حساب انسان را نزد خدا آسان مى كند. | |
| − | + | *خدا را، خدا را! درباره «[[یتیم نوازی|يتيمان]]»، مبادا گرسنه و بى سرپرست بمانند.<ref> همچنین در نهج البلاغه آمده: «مراقب باشيد كه مبادا يتيمان در اثر رسيدگى نكردن شما از بين بروند؛ ولايضيعوا بحضرتكم».</ref> | |
| − | + | *خدا را، خدا را! درباره «همسايگان» خوش‌رفتارى كنيد، پيغمبر آن قدر در مورد همسايه سفارش كرد كه ما گمان كرديم مى خواهد آن‌ها را در ارث شريك كند. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «[[قرآن]]»، نكند ديگران در عمل به قرآن بر شما پيشى گيرند! | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «نماز» چرا كه نماز ستون دين شماست. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «[[كعبه]]» خانه پروردگارتان، مبادا [[حج]] تعطيل شود كه اگر كعبه خالى بماند و حج متروك شود مهلت داده نخواهيد شد و مغلوب دشمنان خواهيد شد. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره ماه «[[رمضان]]» كه روزه آن ماه سپرى است براى آتش جهنم. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «[[جهاد]] در راه خدا» از مال و جان خود در اين راه كوتاهى نكنيد. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «[[زكات]] مال» كه زكات، آتشِ خشمِ الهى را خاموش مى كند. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «امت پيامبرتان» مبادا مورد ستم قرار گيرند.<ref> در بعضى از نسخ: «اللَّه اللَّه في ذريّة نبيّكم» دارد.</ref> | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «[[صحابی|صحابه]] و ياران پيغمبرتان» زيرا رسول خدا درباره آنان سفارش كرده است. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «فقرا و تهيدستان» آن‌ها را در زندگى خود شريك كنيد. | |
| − | + | *از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «بردگان و كنيزان» كه آخرين سفارش [[پیامبر]] صلی الله علیه وآله درباره اين‌ها بود. على علیه السلام مجدداً سفارش نماز را كرد و فرمود: كارى كه رضاى خدا در آن است در انجام آن بكوشيد. | |
| − | + | *با مردم به خوشى و نيكى رفتار كنيد همان طورى كه قرآن دستور داده است و به ملامت مردم ترتيب اثر ندهيد. | |
| − | + | *[[امر به معروف و نهى از منكر]] را ترك نكنيد، نتيجه ترك آن اين است كه بدان و ناپاكان بر شما مسلط خواهند شد و به شما ستم خواهند كرد، آن گاه هر چه نيكان شما دعا كنند دعاى آن‌ها مستجاب نخواهد شد. | |
| − | + | *بر شما باد كه بر روابط دوستانه ميان خود بيافزاييد، به يكديگر نيكى كنيد از كناره‌‌گيرى از يكديگر و قطع ارتباط و تفرقه و تشتت بپرهيزيد. | |
| + | *كارهاى خير را به مدد يكديگر و اجتماعاً انجام دهيد و از همكارى در مورد گناهان و چيزهايى كه موجب كدورت و دشمنى مى شود بپرهيزيد: {{متن قرآن|«تعاونوا على البرّ والتقوى...»}}. | ||
| + | *از خدا بترسيد كه كيفر خدا شديد است: {{متن قرآن|«واتقوااللَّهَ إنّ اللَّهَ شَديدُالعِقاب»}}. | ||
خداوند نگهدار شما خاندان باشد و حقوق پيغمبرش را در حق شما حفظ فرمايد، اكنون با شما وداع مى كنم و شما را به خداى بزرگ مى سپارم و سلام و رحمتش را بر شما مى خوانم.<ref> ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، ص 24.</ref> | خداوند نگهدار شما خاندان باشد و حقوق پيغمبرش را در حق شما حفظ فرمايد، اكنون با شما وداع مى كنم و شما را به خداى بزرگ مى سپارم و سلام و رحمتش را بر شما مى خوانم.<ref> ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، ص 24.</ref> | ||
| − | در آخر اين وصيت در [[الکافی|كافى]] آمده است كه پس از پايان | + | در آخر اين وصيت در [[الکافی|كافى]] آمده است كه پس از پايان وصيت، آن حضرت پيوسته مى گفت: «لاإله إلاّاللَّه» تا وقتى كه روح مقدسش به ملكوت اعلى پيوست.<ref> همان.</ref> |
| − | در [[نهج البلاغه]] است كه در پايان وصيت، امام علیه السلام فرزندان خود را مخاطب ساخت و به آن‌ها فرمود: «يا بني | + | در [[نهج البلاغه]] آمده است كه در پايان وصيت، امام علی علیه السلام فرزندان خود را مخاطب ساخت و به آن‌ها فرمود: «يا بني عَبدالمطّلب لايَلفِينَّكُم تَخُوضونَ دِماءَ المُسلمينَ خُوضاً تَقولون قُتِلَ أميرُالمؤمنين! ألا لايَقْتُلُنَّ بي إلاّ قاتلي، اُنظروا إذا اَنا مُتُّ مِن ضَربَتِهِ هذهِ فَاضربوهُ ضَربَةً بِضربةٍ، لايُمثَّل بالرَّجُلِ فإنّي سَمِعتُ رَسولَ اللَّه صلی الله علیه و آله يَقول إيّاكُم والمُثلة ولو بِالكلْبِ العَقور؛ اى فرزندان [[عبدالمطلب]]! نيابم شما را كه در خون مسلمانان فرورويد و دست به كشتار بزنيد به بهانه اين كه بگوييد اميرالمؤمنين كشته شده و بدانيد كه در برابر من جز كشنده من كسى نبايد كشته شود، نگاه كنيد چون من از ضربت او از دنيا رفتم به او يك ضربت بزنيد و او را مُثله نكنيد كه من از رسول خدا شنيدم كه مى فرمود: "از مُثله‌كردن بپرهيزيد اگر چه به سگ گزنده و هار باشد"».<ref> نهج البلاغه، نامه 47.</ref> |
| − | ===وصيت امام | + | ===ج. وصيت امام علی درباره كيفيت غسل و كفن و دفن=== |
| − | [[محمد بن حنفیه|محمد بن حنفيه]] روايت كرده است: شب [[ | + | [[محمد بن حنفیه|محمد بن حنفيه]] روايت كرده است: شب بيست و يكم [[ماه رمضان]] رسيد و شب تاريك شد. على علیه السلام همه فرزندان و اهل بيت خود را جمع كرد و با آن‌ها وداع نمود، سپس به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: «خداوند اين مصيبت را بر شما نيكو گرداند، همانا من از ميان شما مى روم و همين امشب به ملاقات خدا خواهم رفت و به حبيبم [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله همان طورى كه وعده ام داده، ملحق خواهم شد. |
| − | اى پسرم! وقتى من از دنيا رفتم مرا [[غسل]] ده و كفن كن، و به بقيه حنوط جدت رسول خدا | + | اى پسرم! وقتى من از دنيا رفتم مرا [[غسل]] ده و [[كفن]] كن، و به بقيه حنوط جدت رسول خدا كه از كافور [[بهشت]] است و [[جبرئيل]] آن را آورده بود مرا حنوط كن، بعد مرا بر روى سرير گذاريد. جلوى [[تابوت]] را كسى حمل نكند، بلكه دنبال او را بگيريد، و به هر جانبى كه تابوت رفت شما هم برويد، و هر جا كه ايستاد بدانيد [[قبر]] من آن جاست، جنازه ام را آن جا زمين بگذاريد و تو اى پسرم بر جنازه ام نماز بگذار، هفت تكبير بگو، و بدان كه هفت تكبير به غير از من بر هيچ كس مشروع نيست جز بر فرزند برادرت حسين كه او [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|قائم آل محمد]] و مهدى اين امت است و او كجى هاى خلق را راست خواهد كرد. وقتى تو از نماز بر من فارغ شدى، جنازه را از آن محل بردار و خاك آن جا را حفر كن، قبر كنده و لحدى ساخته و تخت چوبى نوشته شده خواهى يافت كه مرا در آن جا دفن مى كنى، وقتى خواستى از قبر خارج شوى اندكى صبر كن آن گاه نگاه كن مى بينى كه من در قبر نيستم، زيرا به جدت رسول خدا ملحق خواهم شد، چون هر پيغمبرى را در مشرق به خاك سپارند و وصى او را در مغرب دفن كنند حق تعالى بين روح و جسد آن دو را جمع نمايد، و پس از زمانى از هم جدا خواهند شد و به قبرهاى خويش برمى گردند، سپس قبر مرا با خاك پر كن و آن محل را از مردم پنهان دار».<ref> بحارالانوار، ج 42، ص 290؛ مفيد، الارشاد، ص 26.</ref> |
| − | آن گاه على با فرزندان خود اندكى صحبت كرد و آنان را از آينده اى كه حسن و حسين دارند آگاه نمود و آن‌ها را به صبر و تقوى دعوت كرد، سپس | + | آن گاه حضرت على با فرزندان خود اندكى صحبت كرد و آنان را از آينده اى كه حسن و حسين دارند آگاه نمود و آن‌ها را به صبر و تقوى دعوت كرد، سپس کمى بي‌هوش شد چون به هوش آمد فرمود: اينك رسول خدا، و [[حضرت حمزه علیه السلام|حمزه]] عم بزرگوارم، و [[جعفر طیار|جعفر]] برادرم نزد من آمدند و گفتند: «زود بشتاب كه ما مشتاق و منتظر تو هستيم». پس نگاهى به اهل بيت خود كرد و فرمود: «همه شما را به خدا مى سپارم، خداوند همه را به راه راست هدايت و از شر دشمنان محافظت نمايد، خدا خليفه من است بر شما و شما را كافى است براى خلافت و نصرت» سپس به [[فرشتگان]] خدا سلام داد و گفت: {{متن قرآن|«لِمثلِ هذا فَلْيَعْمَلِ العامِلُون إنّ اللَّهَ مَعَ الّذينَ اتَقوَّا والَّذينَ هُم مُحسِنُون}}؛ از براى مثل اين مقام بايد عمل كنند عمل كنندگان، زيرا كه خداوند با پرهيزكاران و نيكوكاران است». |
| − | سپس عرق بر پيشانى مباركش جارى شد، چشم‌هاى مبارك را بر هم گذاشت، دست و پا به جانب قبله كشيد و گفت: «أشهدُ أن لاإله | + | سپس عرق بر پيشانى مباركش جارى شد، چشم‌هاى مبارك را بر هم گذاشت، دست و پا به جانب قبله كشيد و گفت: «أشهدُ أن لاإله الاّ اللَّه وَحدهُ لاشَريكَ لَه و أشهدُ أنَّ محمّداً عَبدهُ و رَسولُه» اين را گفت و مرغ روحش به ملكوت اعلى در كنار پيغمبران و اولياء خدا پرواز كرد، صلوات اللَّه و سلامه و سلام ملائكته و انبيائه و رسله عليه، ولعنة اللَّه على قاتله. و بدين ترتيب مشعل هدايت و كانون [[عدالت]] خاموش شد. اين واقعه در شب جمعه بيست ويكم ماه [[رمضان]] سال چهلم هجرى بود.<ref> بحارالانوار، ج 42، ص 292.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
| − | + | {{نهج البلاغه}} | |
{{شناختنامه امام علی (ع)}} | {{شناختنامه امام علی (ع)}} | ||
| + | [[Category:امام علی علیه السلام]] | ||
| + | [[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
| − | + | {{سنجش کیفی | |
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= متوسط | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۳ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۲۰
وصیت‌های نقل شده از امام علی علیه‌السلام در نهج البلاغه را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود: وصایای آن حضرت پس از بازگشت از جنگ صفین و وصایای آن حضرت پس از ضربت خوردن قبل از شهادت.
محتویات
وصیت‌های امام علی علیه‌السلام پس از جنگ صفین
علامه حسن زاده آملی در تکمله شرح نهج البلاغه میرزا حبیب الله خوئی در مورد وصایای امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: بدان که تمامی وصیت‌های آن حضرت علیه السلام برای اولادش و در مورد دارایی‌هایش مطابق با استقصاء ما، بعد از بازگشت آن حضرت از صفین بوده است و این به خاطر این بود که می‌دانست شهادتش نزدیک است.[۱]
در نهج البلاغه دو مورد وصیت آمده که حضرت آن‌ها را بلافاصله پس از بازگشت از جنگ صفین نگاشته‌اند:
- الف. نامه 24 نهج البلاغه که وصیت آن حضرت درباره مال خود است و سرآغاز آن چنین است: «هذا ما امر به عبدالله علی بن ابیطالب امیرالمومنین فی ماله»؛ مرحوم محمد دشتی در ترجمه نهج البلاغه می‌گوید این نامه را حضرت در 20 جمادی الاول سال 37 هجری نوشت.
- ب. نامه به فرزندش امام حسن علیه السلام که در بازگشت از صفین در سرزمین "حاضرین" نوشت.
الف. وصیت امام علی در مورد اموال خود
اين وصيتي است که بنده خدا علي بن ابيطالب اميرالمؤمنين درباره دارايي خود بدان فرمان مي دهد، به جهت خشنودی خداوند تا او را به بهشت برد و در سرای امن خود فرود آورد.
بخشي از اين وصيت چنین است: حسن بن علي به اين وصيت اقدام و براي خود از اين دارايي آن گونه که شايسته است هزينه مي کند و به نحوي که سزاوار است از آن انفاق مي کند. اگر براي حسن حادثه اي پيش آيد و حسين زنده باشد، او کار را بر عهده خواهد گرفت و همان نقش وي را ايفا مي کند.
سهم دو پسر فاطمه از اموال علي همانند ديگر فرزندان علي است و اگر پسران فاطمه را براي اين کار تعيين کرده ام محض خشنودي خدا و تقرب به رسول خدا صلي الله عليه و آله و پاس حرمت و شرافت خويشاوندي با اوست. و با کسي که اين کار را بر عهده دارد شرط مي کنم که اصل مال را همان گونه که هست باقي گذارد و از درآمد آن به شيوه اي که بدان مامور و راهنمايي گشته انفاق کند و نهالهاي تازه روئيده ي اين قريه ها را نفروشد تا به قدري فراوان گردد که شناختن نخلستان‌ها براي کساني که آن‌ها را پيش از اين ديده اند دشوار گردد. و هر يک از کنيزانم که با آن‌ها بوده ام و از من فرزندي آورده يا باردار باشد به فرزندش واگذارند و از براي بهره ي ارث به شمار آرند و اگر فرزندش بميرد آزاد مي شود، زيرا کنيزي از او برداشته شده و حريت فرزند او را آزاد نموده است.[۲]
ب. وصیت امام علی به امام حسن پس از صفین
آن چه مي‌خوانيد وصيت امام علی علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام است كه پس از بازگشت از صفين در قريه "حاضرين" نوشت. وصيتي و سفارشي كه به همه فرزندان اسلام و عموم مومنان است: «فرزندم اين نامه از پدري است كه گرمي آفتاب زندگي اش به سردي و غروب مي‌نشيند. معترف به مصائب توانسوز روزگار است و سال و ماه و ساعات از او روي برتافته‌اند، و هر دم به مرگ نزديك مي‌شود. پدري كه به پيش آمدهاي اين جهان ناپايدار و بي‌‌مقدار، سر فرود آورده و در خانه مردگان سكني خواهد گزيد و فردا به عزم سفري جاودانه از اين گيتي كوچ خواهد كرد. چنين پدري به فرزند جوانش ـ كه آرزومند چيزي است كه آن را نمی‌يابد ـ سخن مي‌گويد فرزندي كه ـ به هر حال مانند تمام موجودات ـ هلاك خواهد شد و آماج تيرهاي بلا و هدف دردها و رنج‌ها و گروگان مصائب سخت روزگار غدار است. موجودي كه خدنگ‌هاي زهرآگين و تلخ را نشانه است و به اضط‌رار اسير چنين ناگواري‌هاي ناپايدار است. سوداگر سراي فريب و فساد و وام‌دار مرگ‌ها و نابودي‌‌ها، هم‌‌پيمان و آميخته با غم‌ها و قرين و جليس با محنت‌ها نشانه و هدف آفت‌ها و شهيد هوي و هوس ديگران و سرانجام... جانشين مردگان است.
اينك پس از ثنا و ستايش پاك آفريدگار و درود فراوان بر رسول خدا، پسرم تو بدان: من آن هنگام در چيزي كه برايم آشكار گرديده مي‌نگرم. چون مي‌بينم جهان از من روي مي‌گيرد و روزگار با من به سركشي مي‌گرايد و آخرت از من استقبال مي‌كند، احساس مي‌كنم كه هر چيز ديگر از يادم مي‌رود و جز به كار خويش به چيزي رغبت ندارم. اما لحظه‌‌اي كه فارغ از ديگران غم خويش مي‌خورم و هوس مرا آسوده مي‌گذارد حقيقت در برابرم رخ مي‌نمايد و جلوه‌‌گر مي‌شود. چنين كيفيتي است كه مرا به كوشش و تلاش وامي‌دارد، كه بي‌‌ترديد بازيچه نيست و از آميختگي به دروغ و ريا، فرسنگ‌ها به دور است. نيك كه مي‌نگرم تو را جزيي از خود ميابم ـ نه خطا گفتم ـ بلكه تو همه وجود مني و چنان آميخته با مني كه اگر چيزي به تو روي آورد، درست مانند آنست كه به من روي آورده است. از اين رو اگر مرگ تو را فراگيرد، چنان است كه مرا گرفته. بدين سبب كار تو مرا در اندوه افكنده، بدان گونه كه كار خودم مرا به غم و افسوس مي‌كشاند. بنابراين وصيت خويش را بر تو نوشتم در حالي كه خواه براي تو بمانم يا بميرم از اجراي آن بدست تو دل قوي دارم و مطمئن هستم.
پسرم تو را به پرهيزکاري و ترس از عقوبت خدا و متابعت و فرمانبرداري از آفريدگار وصيت و سفارش مي‌كنم. ويرانه دل را به نور تابناكش آبادگردان، در رشته مهر با او به بندگي و دلسپاري چنگ بزن. زيرا هيچ رشته و پيوندي استوارتر از پيوستگي و همبستگي با ذات لايزال كردگار متعال نيست. دل به حكمت و موعظ‌ت شاد و پاك بگردان و با ياد مرگ در زهد و پارسايي بكوش و نرم رفتار و نيك گفتار باش. پيوسته به يقين ايمان خويش را قوي كن و تقدير مرگ را به خود بقبولان و نفس خود را به اعتراف در ناپايداري دنيا وادارساز. آلام و آزار و مصائب سخت روزگار را به او بنمايان و زشتي دهر و ناملايمات روزها را نكته به نكته برايش برخوان و او را بترسان.
با دفتر زندگي گذشتگان او را آشنا ساز و حوادث و رويدادهايي را كه بر آن‌ها گذشته است براي او بازگو. نفس خويش را در بارگاه‌هاي ويران سفر ده و بگذار آثار آن همه قدرت و عظمت را نيك بنگرد و دريابد كه از كجا تا به كجا رسيده‌اند و چگونه از دوستان جدا شده‌اند و در سراهاي تنگ و تاريك مانده‌اند. در اين موقع به خويش فكر كن كه دير يا زود تو نيز همچون يكي از تنهاي تنهاي آن‌ها خواهي بود.
پسر، خانه ايمان و آرامگاه خويش سامان ده و جهان جاودان را به سراي ناپايدار مفروش. سخني كه نيك نمي‌داني مگو و پيرامون آن چه مربوط به تو نيست گفتگو مكن. در هر راهي كه گام مي‌نهي، مبادا به گمراهي برسي. زيرا در گمراهي و سرگرداني خويشتن‌داري بسي بهتر از انجام كاري است كه سرانجامش هراس است و نگون باري.
مروّج نيكوكاري باش تا خود از نيكوكاران گردي. پيوسته با دست و زبان نيكان را به كارهاي پسنديده تشويق كن و از كردار نكوهيده بازدار، و هر چند كه مي‌تواني، با بدكاران و پليد فكران مياميز و از آن‌ها دوري گزين. در راه خدا جهاد كن چنان جنگ و جهادي كه شايسته قدر اوست. هر جا و در هر موقعيتي هر چند كه سختي كشي و به رنج افتي، براي حق و عدالت قيام كن.
در كار دين پيوسته دانشجو باش و خويشتن را به ناملايمات عادت ده. صبوربودن در راه حق، نيك خويي است. در همه كارها به كردگار خويش توكل كن زيرا تو به پناهگاهي استوار و نيرومند روي آورده‌اي. آن گاه كه دست نياز به سوي خداي آوري، با همه دل و جان نيازمند باش زيرا وجود و كرم تنها از خداست. در كارها بسيار از او طلب خير و نيكي كن، و در وصيت و سفارش من انديشه بكار بند و چيزي را از ياد مبر. زيرا نيكوترين گفتار سخني است كه شنونده را سودي سرشار و بهره‌اي بي‌شمار بخشد، سخن پاك و نيك آن نيست كه بهره‌اي نرساند و آموختن دانشي كه پسنديده نيست بي‌‌ترديد علم و عملش هم سودمند نخواهد بود.
فرزندم! به خود مي‌نگرم كه خردسالي و جواني به پيري و سالخوردگي رسانيده‌ام و سستي و ناتواني در وجودم خانه كرده، از اين رو در وصيت به تو شتافتم. ديدم در آن حكمت و عبرتي است. بيم داشتم كه مبادا مرگم فرارسد و آن چه در خاطرم مي‌گذرد به تو نرسانده باشم و يا همان گونه كه تنم را ضعف و سستي فرامي‌گيرد، انديشه‌ام نيز سستي پذيرد و سخنان بسياري ناگفته ماند. ترسيدم كه مبادا پيش از آن كه وصايايم را بشنوي هوس بر تو چيره گردد و فتنه و آشوب‌هاي دنيا همچون اشتري مست و سركش، تو را به عصيان كشد. دل جوان همچون زمين بكر و خاك پاك است. هر دانه‌‌اي كه در آن افتد نشو و نما يابد. از اين رو پيش از آن كه خاك دلت ناپاك و سخت شود و عقل و خردت اسير هوس گردد در تربيتت كوشيدم.
من با دانش خويش به سوي تو شتافتم تا اين كه تو نيز در درك حقايق بشتابي و درست بدان سان كه آزمودگان و تجربه‌‌ديدگان، كيفيت كار خود را مي‌شناسند، تو نيز بكار خويش آگاه گردي. اگر چنين كني، بي‌‌نياز از رنج و معاف از آزمون و تجربه خواهي شد. آن چه ما از دانش و معرفت و ايمان كسب نموده‌ايم تو نيز همان‌ها را بدست آر چه بسيار چيزهايي كه بر ما پوشيده بود بر تو عيان گردد.
فرزندم! اگر چه عمر من همچون كساني كه پيش از من بودند دراز نبود، اما با همان مهلت كوتاه، بديده كاوشگري در كارشان نگريستم و در چند و چون كار و اخبار و سرگذشت زندگيشان انديشه كردم و در احوال و اوضاع بازماندگانشان، مطالعه نمودم و چنان در اين بحر مستغرق بودم كه دريافتم خودم هم يكي از آن‌ها هستم بلكه ـ فراتر از اين ـ در سير تاريخ و چگونگي زندگيشان چنان با آن‌ها آميختم، كه احساس كردم با اولين و آخرين‌شان زندگي كرده‌ام! آن گاه پاكي دنيا را از ناپاكيش و سودش را از خسرانش بازشناختم.
اينك از هر كاري، نيك و پسنديده و گزيده‌اش را براي تو انتخاب نموده و مجهول و ناپسندش را از تو دور ساختم. آن چه پدري مشفق و مهربان در حق فرزندش روا و سزا مي‌داند، در حق تو كردم و گفتم. و در اين سخن اراده نمودم كه تو را حكمت و ادب آموزم، تا در اين عنفوان جواني و روزگار شادكامي، تربيت يافته و پند آموخته شوي و اراده‌ات به هر كاري، پاك و كردارت راست باشد. براي ادب آموزي و حكمت اندوزي، از كتاب خداوند مهربان، ابتداي سخن مي‌كنم. كتابي و شريعتي كه فرامين و احكام حلال و حرام را به ما آموخته و تجاوز و تخطي از آن‌ها را نكوهش فرموده و ناپسند دانسته است.
بيم از آن داشتم كه مبادا همان گونه كه مردم در عقايد و احكام، از هوس‌ها و انديشه‌هاي اشتباه خويش متابعت نمودند، تو نيز مانند آنان بلغزش و خطا افتي. از اين رو آگاه كردنت بر آن امور نزد من سزاوارتر از آن بود كه تو را در كار خويش رها كنم و دل از هلاك تو آسوده سازم. بر اين اميد كه آفريدگار منان تو را در انجام اين وظايف پاك و مقدس، توفيق دهد و بسوي مقصد نيك هدايت فرمايد.
اكنون سفارش و توصيه من با تو چنين است: فرزندم نيكوترين چيزي كه دوست دارم تو از وصيتم بجاي آوري، پرهيز و ترس از خداست. به آن چه آفريدگار بر تو لازم و واجب شمرده اكتفا كن و قدم به راهي گذار كه نيكان و گذشتگان و پدر و مادر و خانواده‌ات در آن ط‌ريق گام نهاده‌اند. زيرا آنان خويشتن‌دار و پرهيزكار و دانا بوده، و در اين راه چيزي را فروگذار ننموده‌اند. همان گونه كه تو مي‌‌انديشي و مي‌نگري آن‌ها نيز فكر كردند و ديدند، تا اين كه سرانجام اين دو كار اين بود كه به غايت خويشتن‌داري و نهايت انجام تكليف و وظيفه خود رسيدند. پس اگر نفس تو از ط‌ريق آنان سرباز زد و نخواست همان‌سان كه آنان انديشيدند و ديدند، بنگرد و بينديشد و در اين دو يقين كند، تو او را به متابعت مجبور كن و خواهان همين روش پسنديده باش. البته با تحصيل و تعليم و دانايي، آن را بطلب و در سخنان در هم و شبهه‌‌آميز خود را رها مساز، تا ناگزير به مشاجره و منازعه شوي و پيش از آن كه پا بر اين راه گذاري، از پروردگار ياري بخواه و براي كسب موفقيت و اجتناب از هر بدي و يا سخني كه به باط‌ل آميخته باشد و يا به ضلالت گمراهيت كشاند، تنها به خداوند مهربان پناه ببر و رو بسوي او آور.
آن گاه پس از اين كه مطمئن شدي كه دلت صاف و پاك گشته و فروتن و فرمانبردار شده و تمركز فكر و انديشه يافته‌اي و مقصدت تنها در اين راهست در آن چه من به تو سفارش و توصيه مي‌كنم، به دقت انديشه كن. اما اگر آن چه را كه خواهاني، از تمركز فكر و پاكي دل از پليدي‌ها بدست نياوردي، بدان كه در اين حال به كور اشتري مي‌ماني كه در ورطه‌‌هاي وهمناك و دره‌هاي تنگ و تاريك فروافتاده است. چنين كسي كه به راه اشتباه رود و خطا كند، هرگز خواهان دين و آيين نيست و شبهات را با يقين مي‌آميزد. براي چنين كسي دست برداشتن و درنگ كردن در راه خود به صلاح نزديك‌‌تر است.
وصیت‌های امام علی علیه‌السلام پس از ضربت خوردن
موارد وصیت‌های آن حضرت در نهج البلاغه در این مورد بدین شرح است:
- الف. وصایای آن حضرت پس از ضربت خوردن خطاب به عموم که در دو جای نهج البلاغه آمده: یکی خطبه 149 نهج البلاغه با عنوان "و من كلام له علیه السلام قبل موته" و دیگری نامه شماره 23 با عنوان "و من کلام له عليه السلام قاله قبل شهادته علي سبيل الوصية لمّا ضربه ابن ملجم لعنة الله عليه" که با عبارت "وَصِيَّتِي لَکُمْ: أَنْ لاَتُشْرِکُوا بِاللهِ شَيْئاً" آغاز شده و سید رضی پس از نقل آن می‌گوید: بعضی از این کلام در قسمت خطب آمد جز آن که در این جا زیاده‌ای است که موجب شد آن را تکرار کنیم.
- ب. نامه 47 با عنوان "و من وصية له عليه السلام للحسن والحسين عليهم السلام لما ضربه ابن ملجم لعنه الله" که خطاب به حسنین علیهم السلام بوده است.
- ج. وصایای امام علی درباره كيفيت غسل و كفن و دفن خود.
الف. وصایای امام علی به مردم پس از ضربت خوردن
اى مردم! هر كس چيزى را كه از آن مى گريزد، به هنگام فرار خواهد ديد. مدت عمر هر كس چونان ميدانى است كه در آن ميدان به سوى مرگش مى رانند. فرار از مرگ، گرفتار آمدن است به چنگ آن. چه روزگاران كه براى دانستن راز اجل كنجكاوي‌ها نمودم ولى مشيت خداى تعالى آن بود كه هر بار پوشيده ترش دارد، هيهات، دانشى است در خزانه اسرار.
اما وصيت من به شما، هيچگونه شرک به خدا مياوريد و سنت و شريعت محمد صلى الله عليه و آله را ضايع مگذاريد و اين دو ستون را همواره برپاى داريد و اين دو چراغ را همواره افروخته نگه داريد. تا زمانى كه دست در دست يكديگر داريد و پراكنده نشده ايد، كسى شما را نكوهش نخواهد كرد. هر كس از شما بايد به قدر طاقتش بكوشد و بر نادانان آسان گيرد. پروردگارى است بخشاينده و دينى است استوار و درست و پيشوايى است دانا.
من ديروز يار و مصاحب شما بودم و امروز عبرت شما هستم و فردا در ميان شما نخواهم بود خدا مرا و شما را بيامرزد. اگر در اين لغزشگاه (دنيا) جاى پاى استوار باشد و زنده بمانم، كه مطلوب شماست و اگر پاى بلغزد و مرگ در رسد، نه عجب در سايه شاخه هاى درختان و در معرض بادهاى وزنده و در سايه ابرها، ابرهايى كه خود در فضا پراكنده مى شدند و از ميان مى رفتند و سايه شان نيز از روى زمين ناپديد مى گشت، بسر برديم. روزهايى همسايه شما بودم، تنم در جوار شما بود. بزودى از من جسدى خواهد ماند، بيجان. پس از آن همه تلاش و جنبش، ساكن و بى حركت و پس از آن همه سخنورى، ساكت و خاموش. آرام خفتن من، از حركت بازماندن ديدگانم و دستها و پاها و سر و گردنم، براى آنان كه پند مى پذيرند از هر بيان بليغ و سخن شنيدنى، اندرزدهنده تر است. وداع كردن من با شما، همانند وداع كردن كسى است كه منتظر ديدار ديگرى است. فردا به ياد روزهاى زندگى من مى افتيد و رازهاى درون من برايتان آشكار خواهد شد. آنگاه كه من از ميان شما بروم و ديگرى جاى مرا بگيرد، مرا خواهيد شناخت.[۳]
ب. وصاياى امام علی به امام حسن و امام حسین
این وصیت در نهج البلاغه به عنوان نامه 47 آمده است:
بسم اللَّه الرحمن الرحيم؛ اين آن چيزى است كه على بن ابى طالب وصيت مى كند. او به وحدانيت و يگانگى خدا شهادت مى دهد، و اقرار مى كند كه محمد بنده و پيغمبر خداست، خدا او را فرستاد تا مردم را هدايت كند و دين خود را بر اديان ديگر غالب گرداند ولو كافران كراهت داشته باشند. همانا نماز، عبادت، حيات و ممات من از خدا و براى خداست، شريكى براى او نيست من به اين دستور امر شده ام و تسليم خداوند هستم. اى پسرم حسن! تو و همه فرزندان و اهل بيتم و هر كس را كه اين نامه به او برسد به امور زير توصيه و سفارش مى كنم:
- هرگز تقوای الهى را از ياد نبريد، كوشش كنيد تا دم مرگ بر دين خدا باقى بمانيد.
- همه با هم به ريسمان خدا چنگ بزنيد و بر اساس ايمان به خدا متحد باشيد و از هم جدا نشويد، همانا از پيغمبر خدا شنيدم كه مى فرمود: اصلاحِ ميان مردم از نماز و روزه دائم افضل است و چيزى كه دين را محو و نابود مى كند فساد و اختلاف است، ولاحَولَ ولاقُوَّة إلّا بِاللَّهِ العليّ العظيم.
- ارحام و خويشاوندان را از ياد نبريد، صله رحم كنيد كه صله رحم حساب انسان را نزد خدا آسان مى كند.
- خدا را، خدا را! درباره «يتيمان»، مبادا گرسنه و بى سرپرست بمانند.[۴]
- خدا را، خدا را! درباره «همسايگان» خوش‌رفتارى كنيد، پيغمبر آن قدر در مورد همسايه سفارش كرد كه ما گمان كرديم مى خواهد آن‌ها را در ارث شريك كند.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «قرآن»، نكند ديگران در عمل به قرآن بر شما پيشى گيرند!
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «نماز» چرا كه نماز ستون دين شماست.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «كعبه» خانه پروردگارتان، مبادا حج تعطيل شود كه اگر كعبه خالى بماند و حج متروك شود مهلت داده نخواهيد شد و مغلوب دشمنان خواهيد شد.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره ماه «رمضان» كه روزه آن ماه سپرى است براى آتش جهنم.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «جهاد در راه خدا» از مال و جان خود در اين راه كوتاهى نكنيد.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «زكات مال» كه زكات، آتشِ خشمِ الهى را خاموش مى كند.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «امت پيامبرتان» مبادا مورد ستم قرار گيرند.[۵]
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «صحابه و ياران پيغمبرتان» زيرا رسول خدا درباره آنان سفارش كرده است.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «فقرا و تهيدستان» آن‌ها را در زندگى خود شريك كنيد.
- از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! درباره «بردگان و كنيزان» كه آخرين سفارش پیامبر صلی الله علیه وآله درباره اين‌ها بود. على علیه السلام مجدداً سفارش نماز را كرد و فرمود: كارى كه رضاى خدا در آن است در انجام آن بكوشيد.
- با مردم به خوشى و نيكى رفتار كنيد همان طورى كه قرآن دستور داده است و به ملامت مردم ترتيب اثر ندهيد.
- امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد، نتيجه ترك آن اين است كه بدان و ناپاكان بر شما مسلط خواهند شد و به شما ستم خواهند كرد، آن گاه هر چه نيكان شما دعا كنند دعاى آن‌ها مستجاب نخواهد شد.
- بر شما باد كه بر روابط دوستانه ميان خود بيافزاييد، به يكديگر نيكى كنيد از كناره‌‌گيرى از يكديگر و قطع ارتباط و تفرقه و تشتت بپرهيزيد.
- كارهاى خير را به مدد يكديگر و اجتماعاً انجام دهيد و از همكارى در مورد گناهان و چيزهايى كه موجب كدورت و دشمنى مى شود بپرهيزيد: «تعاونوا على البرّ والتقوى...».
- از خدا بترسيد كه كيفر خدا شديد است: «واتقوااللَّهَ إنّ اللَّهَ شَديدُالعِقاب».
خداوند نگهدار شما خاندان باشد و حقوق پيغمبرش را در حق شما حفظ فرمايد، اكنون با شما وداع مى كنم و شما را به خداى بزرگ مى سپارم و سلام و رحمتش را بر شما مى خوانم.[۶]
در آخر اين وصيت در كافى آمده است كه پس از پايان وصيت، آن حضرت پيوسته مى گفت: «لاإله إلاّاللَّه» تا وقتى كه روح مقدسش به ملكوت اعلى پيوست.[۷]
در نهج البلاغه آمده است كه در پايان وصيت، امام علی علیه السلام فرزندان خود را مخاطب ساخت و به آن‌ها فرمود: «يا بني عَبدالمطّلب لايَلفِينَّكُم تَخُوضونَ دِماءَ المُسلمينَ خُوضاً تَقولون قُتِلَ أميرُالمؤمنين! ألا لايَقْتُلُنَّ بي إلاّ قاتلي، اُنظروا إذا اَنا مُتُّ مِن ضَربَتِهِ هذهِ فَاضربوهُ ضَربَةً بِضربةٍ، لايُمثَّل بالرَّجُلِ فإنّي سَمِعتُ رَسولَ اللَّه صلی الله علیه و آله يَقول إيّاكُم والمُثلة ولو بِالكلْبِ العَقور؛ اى فرزندان عبدالمطلب! نيابم شما را كه در خون مسلمانان فرورويد و دست به كشتار بزنيد به بهانه اين كه بگوييد اميرالمؤمنين كشته شده و بدانيد كه در برابر من جز كشنده من كسى نبايد كشته شود، نگاه كنيد چون من از ضربت او از دنيا رفتم به او يك ضربت بزنيد و او را مُثله نكنيد كه من از رسول خدا شنيدم كه مى فرمود: "از مُثله‌كردن بپرهيزيد اگر چه به سگ گزنده و هار باشد"».[۸]
ج. وصيت امام علی درباره كيفيت غسل و كفن و دفن
محمد بن حنفيه روايت كرده است: شب بيست و يكم ماه رمضان رسيد و شب تاريك شد. على علیه السلام همه فرزندان و اهل بيت خود را جمع كرد و با آن‌ها وداع نمود، سپس به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: «خداوند اين مصيبت را بر شما نيكو گرداند، همانا من از ميان شما مى روم و همين امشب به ملاقات خدا خواهم رفت و به حبيبم رسول خدا صلی الله علیه و آله همان طورى كه وعده ام داده، ملحق خواهم شد.
اى پسرم! وقتى من از دنيا رفتم مرا غسل ده و كفن كن، و به بقيه حنوط جدت رسول خدا كه از كافور بهشت است و جبرئيل آن را آورده بود مرا حنوط كن، بعد مرا بر روى سرير گذاريد. جلوى تابوت را كسى حمل نكند، بلكه دنبال او را بگيريد، و به هر جانبى كه تابوت رفت شما هم برويد، و هر جا كه ايستاد بدانيد قبر من آن جاست، جنازه ام را آن جا زمين بگذاريد و تو اى پسرم بر جنازه ام نماز بگذار، هفت تكبير بگو، و بدان كه هفت تكبير به غير از من بر هيچ كس مشروع نيست جز بر فرزند برادرت حسين كه او قائم آل محمد و مهدى اين امت است و او كجى هاى خلق را راست خواهد كرد. وقتى تو از نماز بر من فارغ شدى، جنازه را از آن محل بردار و خاك آن جا را حفر كن، قبر كنده و لحدى ساخته و تخت چوبى نوشته شده خواهى يافت كه مرا در آن جا دفن مى كنى، وقتى خواستى از قبر خارج شوى اندكى صبر كن آن گاه نگاه كن مى بينى كه من در قبر نيستم، زيرا به جدت رسول خدا ملحق خواهم شد، چون هر پيغمبرى را در مشرق به خاك سپارند و وصى او را در مغرب دفن كنند حق تعالى بين روح و جسد آن دو را جمع نمايد، و پس از زمانى از هم جدا خواهند شد و به قبرهاى خويش برمى گردند، سپس قبر مرا با خاك پر كن و آن محل را از مردم پنهان دار».[۹]
آن گاه حضرت على با فرزندان خود اندكى صحبت كرد و آنان را از آينده اى كه حسن و حسين دارند آگاه نمود و آن‌ها را به صبر و تقوى دعوت كرد، سپس کمى بي‌هوش شد چون به هوش آمد فرمود: اينك رسول خدا، و حمزه عم بزرگوارم، و جعفر برادرم نزد من آمدند و گفتند: «زود بشتاب كه ما مشتاق و منتظر تو هستيم». پس نگاهى به اهل بيت خود كرد و فرمود: «همه شما را به خدا مى سپارم، خداوند همه را به راه راست هدايت و از شر دشمنان محافظت نمايد، خدا خليفه من است بر شما و شما را كافى است براى خلافت و نصرت» سپس به فرشتگان خدا سلام داد و گفت: «لِمثلِ هذا فَلْيَعْمَلِ العامِلُون إنّ اللَّهَ مَعَ الّذينَ اتَقوَّا والَّذينَ هُم مُحسِنُون؛ از براى مثل اين مقام بايد عمل كنند عمل كنندگان، زيرا كه خداوند با پرهيزكاران و نيكوكاران است».
سپس عرق بر پيشانى مباركش جارى شد، چشم‌هاى مبارك را بر هم گذاشت، دست و پا به جانب قبله كشيد و گفت: «أشهدُ أن لاإله الاّ اللَّه وَحدهُ لاشَريكَ لَه و أشهدُ أنَّ محمّداً عَبدهُ و رَسولُه» اين را گفت و مرغ روحش به ملكوت اعلى در كنار پيغمبران و اولياء خدا پرواز كرد، صلوات اللَّه و سلامه و سلام ملائكته و انبيائه و رسله عليه، ولعنة اللَّه على قاتله. و بدين ترتيب مشعل هدايت و كانون عدالت خاموش شد. اين واقعه در شب جمعه بيست ويكم ماه رمضان سال چهلم هجرى بود.[۱۰]
پانویس
- ↑ شرح نهج البلاغه خوئی، شرح نامه 24 با عنوان "و من وصیة له علیه السلام بما یعمل فی امواله" این که حضرت قبل از جنگ صفین با وجود احتمال شهادت در جنگ علیرغم اهمیت وصیت در اسلام وصیت ننموده‌اند نشان می‌دهد که آن حضرت می‌دانستند در این جنگ به شهادت نخواهند رسید.
- ↑ نامه 24 نهج البلاغه، ترجمه فولادوند.
- ↑ خطبه 149، ترجمه آیتی.
- ↑ همچنین در نهج البلاغه آمده: «مراقب باشيد كه مبادا يتيمان در اثر رسيدگى نكردن شما از بين بروند؛ ولايضيعوا بحضرتكم».
- ↑ در بعضى از نسخ: «اللَّه اللَّه في ذريّة نبيّكم» دارد.
- ↑ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، ص 24.
- ↑ همان.
- ↑ نهج البلاغه، نامه 47.
- ↑ بحارالانوار، ج 42، ص 290؛ مفيد، الارشاد، ص 26.
- ↑ بحارالانوار، ج 42، ص 292.
