دیوان الامام على: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (افزودن محتوا به کمک منبع جدی) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | {{خوب}} | |
| − | + | کتاب «دیوان امام علی علیه‌السلام» [[دیوان (شعر)|دیوان]] شعری منسوب به [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه‌السلام است. به گفته علامه [[علامه حسن زاده آملی|حسن زاده آملى]] بسیارى از اشعار این دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از حضرت امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند. | |
| − | + | ==دیدگاه‌های مختلف در مورد شعر امام== | |
| − | + | گروهى بیش از دو [[بیت (شعر)|بیت]] را براى [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] علیه السلام، ثابت نمى دانند و برخى دیگر، همه اشعار [[دیوان (شعر)|دیوان]] هاى موجود منسوب به امام علی را از ایشان مى دانند. در یک نگاه کلّى، دو دیدگاه در این باره به دست مى آید: | |
| − | + | الف. برخى تعداد اشعار امام علیه السلام را اندک و لقب «شاعر» دادن به آن حضرت را نادرست مى دانند؛ البته برخى از ایشان تصریح دارند که نسبت دادن این عنوان به امام علیه السلام بر مقام ایشان نمى افزاید و حتى شاید از آن بکاهد. یونس بن حبیب نحوى، ابوعثمان بکربن محمد مازنى، محمدبن عمران کاتب مرزبانى، [[جارالله زمخشری|زمخشرى]]، فیروزآبادى و [[سید علی خان مدنی|سید على خان کبیر]] از کسانى اند که صحّت نسبت بیش از دو بیت را به على علیه السلام نپذیرفته اند. [[یاقوت حموی|یاقوت حَمَوى]]، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است. مورّخانى چون یعقوبى، [[مسعودی|مسعودى]]، ابن قتیبه و طبرى در کتاب هاى خود به اشعار امام على علیه السلام اشاره نکرده اند و این، نشان از اندکىِ سروده ها دارد. | |
| − | + | ب. برخى امام را «شاعر» مى شناسند. شَعبى گفته است: [[ابوبکر|ابوبکر]]، [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]]، شعر مى گفتند و [[امام علی علیه السلام|على]] شاعرترین آنان بود. [[ابن عبد ربه|ابن عبد ربّه]]، مى گوید: ابوبکر و عمر، شاعر بودند و على شاعرترین آنان بود. قَلقَشندى از [[سعید بن مسیب|سعید بن مسیب]] آورده است که ابوبکر و عمر، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق)، [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزى]] (م ۶۵۴ ق) و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) در کتاب هاى خود، براى سخنان امام على علیه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسیارى به حضرت نسبت داده اند. همچنین قاضى قُضاعى بخشى از کتابش را به اشعار حضرت امیر علیه السلام اختصاص داده است. یکى از محقّقان در این باره چنین داورى مى کند: خلاصه کلام این که حضرت، محققا زیادتر از دو بیت شعر فرموده است و شاید عدد تقریبى ابیاتش همان دو صد بیتى باشد که آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نیشابورى در یک جا به نام «سَلْوة الشیعه» یا «تاج الأشعار» گرد آورده است. | |
| − | و | + | درباره این [[دیوان (شعر)|دیوان]] این پرسش نیز مطرح است که آیا [[ائمه اطهار|امامان]] معصوم، [[شعر]] مى سروده اند و آیا سرایندگى با مقام [[عصمت]] ناسازگارى ندارد؟ آیا ایشان چونان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ به گمان مى رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظرى در میان صاحب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه این است که منعى در سرایندگى امام معصوم نیست.<ref>رجوع شود به: دیوان الامام على، شرح و ضبط: الدکتور عمر فاروق الطباع، ص ۶ـ۱۰.</ref> |
| + | '''دیدگاه علامه حسن زاده درباره دیوان امام علی:''' | ||
| − | == دیوان امام در طول تاریخ == | + | استاد [[علامه حسن زاده آملی|حسن زاده آملى]] در مورد کتابی که به عنوان «دیوان امام علی علیه‌السلام» چاپ شده می فرماید: «این جانب، اکثر اشعار دیوان منسوب به [[امام علی علیه السلام|امیر]] علیه‌السلام را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی) (کتاب)|منهاج البراعة]]» (ج۱، ص۳۰۶ـ۳۱۵) آورده است. بسیارى از اشعار دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنى...» که [[سید اسماعیل حمیری|سید حمیرى]]، قول امیر علیه‌السلام به [[حارث همدانی|حارث همدانى]] را به نظم آورده است و اصل خبر را [[شیخ مفید]] در مجلس اوّل «[[الأمالى شیخ مفید (کتاب)|امالى]]» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السید الحمیرى...». و از آن جمله است اشعار بسیارى در دیوان که نصایح امام به فرزندانش [[امام حسن]] علیه‌السلام و [[امام حسین]] علیه‌السلام است که وصایاى آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه این که سبک اشعار از حیث [[بلاغت]] و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن بسیار متفاوت است و سست به نظر مى آید. ظاهراً باید گفت رجزهایى که از آن حضرت نقل شده است، [[سند حدیث|اسناد]] آنها به آن جناب، خالى از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود. بسیارى از اشعار «على بن ابى طالب قیروانى» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.» |
| + | ==دیوان منسوب به امام علی در طول تاریخ== | ||
| − | آن گونه | + | آن گونه که شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده از دیوان [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه‌السلام به شرح زیر است: |
| − | ''' | + | '''۱ـ اولین گردآورى را عبدالعزیز جلودى (م ۳۲۲ ق)''' به انجام رسانده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] در این باره مى گوید: له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، کتاب خطبه، کتاب شعره، کتاب قضاء على علیه‌السلام، کتاب رسائل على علیه‌السلام، کتاب مواعظه، کتاب الدعاء عنه.<ref>رجال النجاشى، ص۱۶۷.</ref> صاحب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهنترین دیوان نامیده است.<ref>الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج۹/۱، ص۱۰۱.</ref> از این دیوان، اثرى در دست نیست. |
| − | صاحب | + | '''۲ـ دومین گردآورى را على بن احمد بن محمد فنجگردى نیشابورى''' (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است. در این دیوان بنا به گفته کیدرى (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدرى بوده است.<ref>همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۳، ص۲۰۵.</ref> این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده اما [[نسخه خطی|نسخه هایى خطى]] از آن موجود است: الف. نسخه اى در کتابخانه مجلس به شماره ۴/۷۰۹۹.<ref>فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج۲۵، ص۱۰۸.</ref> ب. نسخه اى در کتابخانه مدرسه سپهسالار.<ref>فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج۲، ص۴۴۷.</ref> [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ]] نیز گویا نسخه سپهسالار را دیده و مى گوید ۱۳۸ بیت آن ضمن مجموعه اى در این کتابخانه موجود است.<ref>الذریعة، ج۱۲، ص۲۲۳.</ref> |
| − | از | + | '''۳ـ دیوان امیرالمؤمنین:''' گردآورده یکى از اعلام که بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق) صاحب کتاب «سیرة النبى» و برخى دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است.<ref> همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱.</ref> از این دیوان، بیش از این اطلاعى در دست نیست. |
| − | ''' | + | '''۴ـ دیوان أمیرالمؤمنین:''' گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (۴۵۰ـ ۵۴۳ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.<ref>همان، ص۳۱۶.</ref> |
| − | + | '''۵ـ الحدیقة الأنیقة:''' گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى نیشابورى (م ۵۴۸ق). کیدرى مى گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردى و دیوانى دیگر از [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه‌السلام در زمینه ادب و اندرز است. صاحب «الذریعة» حدس مى زند که نسخه تاریخ ۸۰۷ قمرى آن را در کتابخانه خوانسارى دیده است.<ref>همان، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱ و ج۶، ص۳۸۱.</ref> از این دیوان نیز نشانى بدست نیامده است. | |
| − | + | '''۶ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله''': این، دیوان مفصل کیدرى است که شعرها را به ترتیب الفبایى [[قافیه|قافیه]] ها گردآورده و مآخذ بسیارى از شعرها را از دیوانهاى سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است. آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پایان آن «هذا ما أکدى الیه کدىّ...» مى باشد. شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپى معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیارى از شعرها را از قلم انداخته اند.<ref>همان، ج۲، ص۴۳۱ـ۴۳۴.</ref> بر همین مطلب، دکتر امامى نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد.<ref>دیوان امام على علیه‌السلام، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامى، ص۳۲ـ۳۳.</ref> از این کتاب، نسخه هایى در دست است: | |
| − | + | الف. کتابخانه ملى، ش۱۶۲۹/۴، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۹۰۸ق، ۱۳۷ برگ با ترجمه فارسى زیرنویس.<ref>فهرست کتابخانه ملى، ج۱۰، ص۱۹۱.</ref> | |
| − | |||
| − | + | ب. کتابخانه فاضل خوانسارى، ش۱۶۰، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۸۰۷ق.<ref>فهرست کتابخانه خوانسار، ج۱، ص۱۲۰.</ref> | |
| − | + | ج. کتابخانه فیضیه، ش۲۰۵۶ به [[خط نسخ]]، کاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهمیرزادى، تاریخ کتابت: ۱۲۳۵ق، ۱۲۰ برگ.<ref> فهرست کتابخانه فیضیه، ج۱، ص۲۴.</ref> | |
| − | + | دکتر ابوالقاسم امامى نیز ترجمه کاملى از این دیوان را در سال ۱۳۷۳ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است. این دیوان که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است، داراى ۵۰۶ قطعه است و به ترتیب الفباى قافیه ها منظم شده است. | |
| − | از | + | '''۷ـ گردآورى ملا قاسم، پسر [[سید محمدتقی خوانساری|محمدتقى خوانسارى]]''': اشعار این دیوان از کتاب «[[تحفة الزائر (کتاب)|تحفة الزائر]]» [[علامه مجلسى]] نقل شده است.<ref>فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج۲، ص۱۱۹.</ref> |
| − | ''' | + | '''۸ـ گردآورى [[محمدعلی مدرس تبریزی|محمدعلى مدرس خیابانى]]''' (م ۱۳۷۳ق) نویسنده «[[ریحانة الادب (کتاب)|ریحانة الأدب]]»: این دیوان، ضمن مجموعه اى با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از [[امام سجاد علیه السلام|حضرت سجاد]] تا [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت صاحب]]) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر اکرم تا [[امام حسین]] علیه السلام) به چاپ نرسیده است. |
| − | + | '''۹ـ دیوان الامام على علیه‌السلام''': گردآورى [[سید محسن امین|سید محسن امین عاملى]]، نویسنده «[[اعیان الشیعه (کتاب)|أعیان الشیعة]]» (م ۱۳۳۰ش) که گلچینى از اشعار امام را گردآورده و در سال ۱۳۶۶ق، در ۱۴۹ صفحه در دمشق چاپ شده است. | |
| − | ''' | + | '''۱۰ـ دیوان الامام على بن أبى طالب''': تحقیق «مرکز البیان العلمى» قاهرة. در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظیم شده است. |
| − | + | ==پانویس== | |
| − | + | <references /> | |
| − | + | ==منابع== | |
| − | + | *مهدى مهریزی، کتابشناسی توصیفی کتب حدیثی شیعه: دیوان الامام علی، علوم حدیث، پاییز ۱۳۷۷ - شماره ۹. | |
| − | + | *دیوان امام على علیه السلام، [http://www.hadith.net/n145-e5585.html پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت]، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | {{شناختنامه امام علی (ع)}} | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
[[رده:آثار علمی امام علی علیه السلام]] | [[رده:آثار علمی امام علی علیه السلام]] | ||
| − | [[رده: | + | [[رده:دیوانهای شعر]] |
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۷:۳۰
کتاب «دیوان امام علی علیه‌السلام» دیوان شعری منسوب به امام علی علیه‌السلام است. به گفته علامه حسن زاده آملى بسیارى از اشعار این دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از حضرت امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند.
دیدگاه‌های مختلف در مورد شعر امام
گروهى بیش از دو بیت را براى حضرت علی علیه السلام، ثابت نمى دانند و برخى دیگر، همه اشعار دیوان هاى موجود منسوب به امام علی را از ایشان مى دانند. در یک نگاه کلّى، دو دیدگاه در این باره به دست مى آید:
الف. برخى تعداد اشعار امام علیه السلام را اندک و لقب «شاعر» دادن به آن حضرت را نادرست مى دانند؛ البته برخى از ایشان تصریح دارند که نسبت دادن این عنوان به امام علیه السلام بر مقام ایشان نمى افزاید و حتى شاید از آن بکاهد. یونس بن حبیب نحوى، ابوعثمان بکربن محمد مازنى، محمدبن عمران کاتب مرزبانى، زمخشرى، فیروزآبادى و سید على خان کبیر از کسانى اند که صحّت نسبت بیش از دو بیت را به على علیه السلام نپذیرفته اند. یاقوت حَمَوى، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است. مورّخانى چون یعقوبى، مسعودى، ابن قتیبه و طبرى در کتاب هاى خود به اشعار امام على علیه السلام اشاره نکرده اند و این، نشان از اندکىِ سروده ها دارد.
ب. برخى امام را «شاعر» مى شناسند. شَعبى گفته است: ابوبکر، عمر و عثمان، شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. ابن عبد ربّه، مى گوید: ابوبکر و عمر، شاعر بودند و على شاعرترین آنان بود. قَلقَشندى از سعید بن مسیب آورده است که ابوبکر و عمر، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق)، سبط ابن جوزى (م ۶۵۴ ق) و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) در کتاب هاى خود، براى سخنان امام على علیه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسیارى به حضرت نسبت داده اند. همچنین قاضى قُضاعى بخشى از کتابش را به اشعار حضرت امیر علیه السلام اختصاص داده است. یکى از محقّقان در این باره چنین داورى مى کند: خلاصه کلام این که حضرت، محققا زیادتر از دو بیت شعر فرموده است و شاید عدد تقریبى ابیاتش همان دو صد بیتى باشد که آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نیشابورى در یک جا به نام «سَلْوة الشیعه» یا «تاج الأشعار» گرد آورده است.
درباره این دیوان این پرسش نیز مطرح است که آیا امامان معصوم، شعر مى سروده اند و آیا سرایندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آیا ایشان چونان پیامبر صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ به گمان مى رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظرى در میان صاحب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه این است که منعى در سرایندگى امام معصوم نیست.[۱]
دیدگاه علامه حسن زاده درباره دیوان امام علی:
استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان «دیوان امام علی علیه‌السلام» چاپ شده می فرماید: «این جانب، اکثر اشعار دیوان منسوب به امیر علیه‌السلام را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة منهاج البراعة» (ج۱، ص۳۰۶ـ۳۱۵) آورده است. بسیارى از اشعار دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنى...» که سید حمیرى، قول امیر علیه‌السلام به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شیخ مفید در مجلس اوّل «امالى» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السید الحمیرى...». و از آن جمله است اشعار بسیارى در دیوان که نصایح امام به فرزندانش امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام است که وصایاى آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه این که سبک اشعار از حیث بلاغت و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن بسیار متفاوت است و سست به نظر مى آید. ظاهراً باید گفت رجزهایى که از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود. بسیارى از اشعار «على بن ابى طالب قیروانى» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.»
دیوان منسوب به امام علی در طول تاریخ
آن گونه که شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده از دیوان امام علی علیه‌السلام به شرح زیر است:
۱ـ اولین گردآورى را عبدالعزیز جلودى (م ۳۲۲ ق) به انجام رسانده است. نجاشى در این باره مى گوید: له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، کتاب خطبه، کتاب شعره، کتاب قضاء على علیه‌السلام، کتاب رسائل على علیه‌السلام، کتاب مواعظه، کتاب الدعاء عنه.[۲] صاحب «الذریعه» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهنترین دیوان نامیده است.[۳] از این دیوان، اثرى در دست نیست.
۲ـ دومین گردآورى را على بن احمد بن محمد فنجگردى نیشابورى (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است. در این دیوان بنا به گفته کیدرى (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدرى بوده است.[۴] این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده اما نسخه هایى خطى از آن موجود است: الف. نسخه اى در کتابخانه مجلس به شماره ۴/۷۰۹۹.[۵] ب. نسخه اى در کتابخانه مدرسه سپهسالار.[۶] شیخ آقا بزرگ نیز گویا نسخه سپهسالار را دیده و مى گوید ۱۳۸ بیت آن ضمن مجموعه اى در این کتابخانه موجود است.[۷]
۳ـ دیوان امیرالمؤمنین: گردآورده یکى از اعلام که بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق) صاحب کتاب «سیرة النبى» و برخى دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است.[۸] از این دیوان، بیش از این اطلاعى در دست نیست.
۴ـ دیوان أمیرالمؤمنین: گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (۴۵۰ـ ۵۴۳ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.[۹]
۵ـ الحدیقة الأنیقة: گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى نیشابورى (م ۵۴۸ق). کیدرى مى گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردى و دیوانى دیگر از امیرالمؤمنین علیه‌السلام در زمینه ادب و اندرز است. صاحب «الذریعة» حدس مى زند که نسخه تاریخ ۸۰۷ قمرى آن را در کتابخانه خوانسارى دیده است.[۱۰] از این دیوان نیز نشانى بدست نیامده است.
۶ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله: این، دیوان مفصل کیدرى است که شعرها را به ترتیب الفبایى قافیه ها گردآورده و مآخذ بسیارى از شعرها را از دیوانهاى سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است. آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پایان آن «هذا ما أکدى الیه کدىّ...» مى باشد. شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپى معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیارى از شعرها را از قلم انداخته اند.[۱۱] بر همین مطلب، دکتر امامى نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد.[۱۲] از این کتاب، نسخه هایى در دست است:
الف. کتابخانه ملى، ش۱۶۲۹/۴، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۹۰۸ق، ۱۳۷ برگ با ترجمه فارسى زیرنویس.[۱۳]
ب. کتابخانه فاضل خوانسارى، ش۱۶۰، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۸۰۷ق.[۱۴]
ج. کتابخانه فیضیه، ش۲۰۵۶ به خط نسخ، کاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهمیرزادى، تاریخ کتابت: ۱۲۳۵ق، ۱۲۰ برگ.[۱۵]
دکتر ابوالقاسم امامى نیز ترجمه کاملى از این دیوان را در سال ۱۳۷۳ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است. این دیوان که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است، داراى ۵۰۶ قطعه است و به ترتیب الفباى قافیه ها منظم شده است.
۷ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى: اشعار این دیوان از کتاب «تحفة الزائر» علامه مجلسى نقل شده است.[۱۶]
۸ـ گردآورى محمدعلى مدرس خیابانى (م ۱۳۷۳ق) نویسنده «ریحانة الأدب»: این دیوان، ضمن مجموعه اى با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر اکرم تا امام حسین علیه السلام) به چاپ نرسیده است.
۹ـ دیوان الامام على علیه‌السلام: گردآورى سید محسن امین عاملى، نویسنده «أعیان الشیعة» (م ۱۳۳۰ش) که گلچینى از اشعار امام را گردآورده و در سال ۱۳۶۶ق، در ۱۴۹ صفحه در دمشق چاپ شده است.
۱۰ـ دیوان الامام على بن أبى طالب: تحقیق «مرکز البیان العلمى» قاهرة. در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظیم شده است.
پانویس
- ↑ رجوع شود به: دیوان الامام على، شرح و ضبط: الدکتور عمر فاروق الطباع، ص ۶ـ۱۰.
- ↑ رجال النجاشى، ص۱۶۷.
- ↑ الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج۹/۱، ص۱۰۱.
- ↑ همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۳، ص۲۰۵.
- ↑ فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج۲۵، ص۱۰۸.
- ↑ فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ الذریعة، ج۱۲، ص۲۲۳.
- ↑ همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱.
- ↑ همان، ص۳۱۶.
- ↑ همان، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱ و ج۶، ص۳۸۱.
- ↑ همان، ج۲، ص۴۳۱ـ۴۳۴.
- ↑ دیوان امام على علیه‌السلام، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامى، ص۳۲ـ۳۳.
- ↑ فهرست کتابخانه ملى، ج۱۰، ص۱۹۱.
- ↑ فهرست کتابخانه خوانسار، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ فهرست کتابخانه فیضیه، ج۱، ص۲۴.
- ↑ فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج۲، ص۱۱۹.
منابع
- مهدى مهریزی، کتابشناسی توصیفی کتب حدیثی شیعه: دیوان الامام علی، علوم حدیث، پاییز ۱۳۷۷ - شماره ۹.
- دیوان امام على علیه السلام، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲.
