کنزالدقائق و بحرالغرائب (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
==مؤلف==
+
{{مشخصات کتاب
 +
 
 +
|عنوان=
 +
 
 +
|تصویر= [[پرونده:كنزالدقائق و بحر الغرائب.jpg|240px|وسط]]
 +
 
 +
|نویسنده= ميرزا محمد قمى مشهدى
 +
 
 +
|موضوع= تفاسیر شیعه
 +
 
 +
|زبان= عربی
 +
 
 +
|تعداد جلد= 14
 +
 
 +
|عنوان افزوده1= تحقيق‌
 +
 
 +
|افزوده1= حسين‌ درگاهی
  
میرزا محمد مشهدى قمى.(م 1125 ق)
+
|عنوان افزوده2=
  
==زندگی‌نامه و اظهارنظرها==
+
|افزوده2=
  
وى از علماى امامى قرن دوازدهم هجرى است كه در [[قم]] به دنیا آمد و تحصیلات خود را در قم و [[مشهد]] گذراند و تا پایان عمر نیز در مشهد ماندگار شد. صاحب روضات الجنات از وى به عنوان عالم فاضل و جامع، ادیب و محدث فقیه یاد كرده است.<ref> [[روضات الجنات]]، ج 7، ص 100.</ref>
+
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39198/تفسير-كنز-الدقائق-و-بحر-الغرائب  كنزالدقائق و بحر الغرائب]
 +
}}
  
میرزا محمد در زمینه ادبیات، علم بلاغت، ادعیه، فقه، زندگى ائمه معصوم علیهم السلام و شرح بر [[صحیفه سجادیه]] آثارى دارد، اما مشهورترین اثر او تفسیر كنزالدقائق است.
+
[[تفسیر قرآن|تفسیر]] '''«کنزالدقائق و بحرالغرائب»''' اثر [[ميرزا محمد قمى مشهدى|میرزا محمد مشهدى قمى]] (م ۱۱۲۵ ق) است که غالبا با نقل روایات به تفسیر [[آیه|آیات]] پرداخته است. در یک کلام مى توان گفت، این تفسیر چکیده مهمترین تفاسیر [[امامیه]] و عصاره اندیشه هاى قرآنى تا عصر مفسر قمى است. مفسر قمى در تفسیر خویش، [[حدیث|احادیث]] قرآنى را از [[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات بن ابراهیم]]، [[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر قمى]]، [[تفسیر عیاشی (کتاب)|عیاشى]] و [[التبیان (کتاب)|تبیان]] [[شیخ طوسی]] نقل مى کند. در مباحث تفسیرى از [[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان]]، تفسیر [[امام حسن عسکری]] علیه‌السلام، تفسیر [[ابن مسعود]] و [[ابن عباس]]، [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|کشاف]]، [[البرهان (کتاب)|برهان]]، [[انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)|بیضاوى]]، [[الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور (کتاب)|الدرالمنثور]] و دیگران بهره مى گیرد.  
  
علت شهرت وى به مشهدى آن است كه در جوار حضرت امام على بن موسى الرضا علیه السلام در شهر مقدس مشهد اقامت گزید. وى از محضر ملا محسن فیض كاشانى بهره برد و در تفسیر [[قرآن]] از راه و روش او پیروى كرد.
+
==مؤلف==
  
==تألیفات==
+
[[ميرزا محمد قمى مشهدى]] از علماى امامى قرن دوازدهم هجرى است که در [[قم]] به دنیا آمد و تحصیلات خود را در قم و [[مشهد]] گذراند و تا پایان عمر نیز در مشهد ماندگار شد. صاحب [[روضات الجنات (کتاب)|روضات الجنات]] از وى به عنوان عالم فاضل و جامع، ادیب و [[محدث]] فقیه یاد کرده است.<ref> روضات الجنات، ج ۷، ص ۱۰۰.</ref> علت شهرت وى به مشهدى آن است که در جوار حضرت [[امام رضا علیه السلام|امام على بن موسى الرضا]] علیه السلام در شهر مقدس مشهد اقامت گزید.
  
كنزالدقائق و بحرالغرائب فى تفسیرالقرآن، نجاح الطالب فى المعانى والبیان، حاشیه تفسیر كشاف،<ref> [[اعیان الشیعة]]، ج 9، ص 407؛ [[الذریعة]]، ج 18، ص 152.</ref> التحفة الحسینیه، سلّم درجات الجنة.
+
میرزا محمد در زمینه [[ادبیات عرب|ادبیات]]، علم [[بلاغت]]، [[دعا|ادعیه]]، [[فقه]]، تاریخ زندگى [[ائمه اطهار|ائمه معصوم]] علیهم السلام و شرح بر [[صحیفه سجادیه]] آثارى دارد، اما مشهورترین اثر او تفسیر کنزالدقائق است. وى از محضر [[فیض کاشانی|ملا محسن فیض کاشانى]] بهره برد و در تفسیر [[قرآن]] از راه و روش او پیروى کرد.
  
== روش تفسيرى كنز الدقائق  ==   
+
برخی تألیفات دیگر او عبارتند از: نجاح الطالب فى المعانى والبیان، حاشیه [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|تفسیر کشاف]]،<ref> اعیان الشیعة، ج ۹، ص ۴۰۷؛ الذریعة، ج ۱۸، ص ۱۵۲.</ref> التحفة الحسینیه، سلّم درجات الجنة.
جهت بيان روش مصنف ابتدا به ذكر اقوال بزرگان مى‌پردازيم:
 
علامه مجلسى« ره» در تقريظ خود بر تفسير كنز الدقائق مى‌فرمايد: آيات الهى را با آثار مروى از اهل بيت« عليهم السلام» تفسير نموده است، و تلاش خود را در استخراج روايات تفسيرى از بين اخبار بذل نموده و قرآن و سنت را در تفسير خود جمع كرده است.
 
مرحوم آغا جمال الدين خوانسارى نيز در تقريظ خود مى‌نويسند: اين كتاب را از تفاسير معتبر و كتب مشهور روايى جمع‌آورى نموده است.
 
  
صاحب روضات الجنات مى‌نويسد: كتابى است بزرگ در تفسير قرآن با احاديث اهل بيت عصمت« عليه السلام» كه هيچ مؤلفى قبل از او همانند آن را تأليف نكرده است. وى معتقد است: تفسير« كنز الدقائق» به جهت بيان سند روايات، ذكر تناسب آيات با همديگر، حل و فصل مشكلات الفاظ آيات، بيان وجوه مختلف اعراب، تبيين لغات و قرائت‌هاى مختلف بر تفسير نور الثقلين برترى دارد. و نيز تفسير نور الثقلين از كتاب« تأويل الآيات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة» و بعضى تفاسير ديگر نقل نمى‌كند، امّا كنز الدقائق از اين كتابها فراوان نقل كرده است.
+
== کنز الدقائق در نظر عالمان ==
 +
[[علامه مجلسى]] در تقریظ خود بر این [[تفسیر قرآن|تفسیر]] مى نویسد: خداوند جزاى خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتى که دقیق ترین معانى علمى را با فکر تیزبین خود بدست مى آورد و گوهرهاى حقیقت را با رأى صائب خود استخراج مى کند، عالم مطلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب [[اهل البیت|اهل بیت]]، مولانا میرزا محمد، مؤلف این تفسیر. انشاءاللّه پیوسته تحت تأییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، باکمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بینات [[قرآن]] را با روایات [[ائمه اطهار|ائمه]] طاهرین علیه‌السلام تفسیر نموده است. نکته هاى ناب معانى را از پوسته لفظ جدا نموده و [[سنت]] و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش بکار گرفته و آنچه از اخبار و [[احادیث]] لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانى لطیف و رازهاى ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده تر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهره مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وى بهره ور سازد و به او بهترین جزاى نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین محشور بگرداند. روز [[عید غدیر|عید غدیر]] مبارک ۱۱۰۲. محمدباقر بن محمدتقى.<ref>اعیان  الشیعه، ج ۹، ص ۴۰۸، با تلخیص.</ref>
  
صاحب الذريعه مى‌فرمايد: تفسيرى است بر مبناى روايات اهل بيت« عليهم السلام» نظير تفسير« نور الثقلين». ليكن بجهت ذكر اسانيد، بيان ارتباط آيات، ذكر اعراب و... بهتر از آن مى‌باشد، گو اينكه مقتبس از آن است با زياداتى. تمام آيات قرآن را به شيوه مزجى شرح مى‌دهد و سپس به نقل اخبار مى‌پردازد.
+
[[آقا جمال خوانساری|آقا جمال خوانسارى]]، زبده ترین استاد مجامع علمى شیعه در عصر صفوى و صاحب تألیفات گرانسنگ علمى و تحقیقى، در مورد میرزا محمد قمى و تفسیر وى مى نویسد: اما بعد، خداوند متعال با فضل کامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقى، داناى به علوم و حکمت هاى بشرى، عالم به اسرار وحیانى و معارف قرآنى... مولانا میرزا محمد - که خداوند در هر زمینه اى یاور او باشد - همچنان که خداوند به او توفیق تألیف چنین تفسیر ارزشمندى را عنایت کرده است. وى در تألیف و گردآورى تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین کتاب هاى حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نکات دقیق و دریاى گوهرهاى نایاب و ارزشمند است. هر خواننده اى که با دید حقیقت بین به آن نظرى بیفکند، با صدف هاى پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانش پژوهان و مشتاقان معارف قرآنى را از ثمرات و معارف آن بهره مند گرداند و این تفسیر گرانسنگ را براى مؤلف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد. جمال الدین محمد بن حسین الخوانسارى . [[محرم]] الحرام، سنه ۱۱۰۷.<ref>اعیان  الشیعه، ج ۹، ص ۴۰۸، با تلخیص.</ref>
  
مصنف نيز در بيان انگيزه خود مى‌فرمايد: در گذشته حاشيه‌اى بر تفسير زمخشرى و حاشيه‌اى بر حاشيه شيخ بهايى بر تفسير« انوار التنزيل» بيضاوى نگاشتم، پس از آن به فكر افتادم كه تفسيرى تأليف كنم كه هم شامل اسرار تنزيل باشد و هم شامل روايات منقول از ائمه اطهار« عليهم السلام».
+
صاحب [[روضات الجنات (کتاب)|روضات الجنات]] مى‌نویسد: کتابى است بزرگ در تفسیر قرآن با احادیث [[اهل البیت|اهل بیت]] عصمت «علیهم السلام» که هیچ مؤلفى قبل از او همانند آن را تألیف نکرده است. وى معتقد است: تفسیر «کنز الدقائق» به جهت بیان [[سند حدیث|سند]] روایات، ذکر تناسب آیات با همدیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائت‌هاى مختلف بر [[نور الثقلین (کتاب)|تفسیر نور الثقلین]] برترى دارد. و نیز تفسیر نور الثقلین از کتاب «[[تاویل الآیات الظاهرة (کتاب)|تأویل الآیات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة]]» و بعضى تفاسیر دیگر نقل نمى‌کند، امّا کنز الدقائق از این کتابها فراوان نقل کرده است.
  
آيت اللّه معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسين مى‌نويسد:« تفسير جامعى است كه شامل روايات اهل بيت« عليهم السلام» و سائر امورى است كه مرتبط با قرائت، تنزيل، اعراب، لغت و دقائق ادبى، مى‌باشد، در كنار مطالب فلسفى و عرفانى، كه دانش پژوهان مراكز علمى خصوصا طلاب و فضلا، براى بررسى آيات قرآنى از آن بى‌نياز نمى‌باشند.»
+
علامه شیخ [[آقا بزرگ تهرانى]]، کتابشناس مشهور اسلامى، در مورد تفسیر کنز الدقائق چنین مى گوید: این تفسیر همچون تفسیر [[نور الثقلین (کتاب)|نورالثقلین]] در پرتو معارف [[اهل بیت]] علیهم‌السلام آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ اما از جهات متعددى بر نورالثَقلین برترى دارد؛ از جمله این که:
« به حق تفسير جامع و كاملى است كه انسان را از مراجعه به بسيارى تفاسير معتبر، بى‌نياز مى‌كند.»
 
  
ايشان در« التفسير و المفسرون» ج 2 صفحه 338 مى‌فرمايد:« اين تفسير ما حصل تفاسير مهم اماميه است. حسن تعبير بيضاوى را اختيار نموده، كما اينكه استاد او فيض كاشانى نيز آن را برگزيده است. اسلوب شيخ طبرسى در مجمع را اختيار نموده است، و گزيده‌اى از كشّاف و حواشى شيخ بهايى را استفاده كرده است. اين تفسير جمع بين عقل و نقل نموده، روايات منسوب به اهل بيت« عليهم السلام» را نقل مى‌نمايد و مانند فيض مناسبتهاى ادبى، كلامى و عرفانى را بى‌بيان رها نكرده است.».
+
. اسناد روایات را بیان مى کند؛
  
آقاى سيد محمد على ايازى در« المفسرون حياتهم و منهجهم» صفحه 595 مى‌نويسد:« تفسيرى است كه شامل تمام آيات قرآن مى‌باشد، با حصل مهمترين تفاسير اماميه و اهل سنت است، آميخته‌اى است بين نقل و عقل، نقل احاديث اهل بيت« عليهم السلام» و كلام بيضاوى در تفسيرش، كما اينكه استاد ايشان ملا محسن فيض در صافى انجام داده است، با اين تفاوت كه( در جايى كه روايتى نبوده)
+
*۲. ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن مى نماید؛
فيض، برخى كلمات بيضاوى را گزيده است اما كنز، نفس كلمات و عبارات را آورده و كلمات اصحاب و مفسرين را اضافه مى‌كند.
 
  
از منظرى ديگر، اين تفسير، از تفاسير بلاغى و ادبى و شرح و حاشيه‌اى بر تفسير بيضاوى نيز محسوب مى‌گردد.»
+
*۳. نکات ادبى و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛
  
با بررسى اجمالى اين تفسير و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصيات كلى تفسير را مى‌توان اينچنين ترسيم كرد:
+
*۴. توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجى برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن مى پردازد؛
  
1- شامل همه آيات قرآن مى‌باشد.
+
. گاهى نکاتى را برخلاف نورالثقلین مطرح مى نماید.<ref>الذریعه الى تصانیف الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۵۲.</ref>
  
2- روائى است، سعى در جمع‌آورى روايات تفسيرى با ذكر اسناد آنها، نموده است.
+
آیت اللّه معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین مى‌نویسد: «تفسیر جامعى است که شامل روایات اهل بیت «علیهم السلام» و سائر امورى است که مرتبط با قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقائق ادبى، مى‌باشد، در کنار مطالب [[فلسفه|فلسفى]] و [[عرفان|عرفانى]]، که دانش پژوهان مراکز علمى خصوصا طلاب و فضلا، براى بررسى آیات قرآنى از آن بى‌نیاز نمى‌باشند.»
 +
به حق تفسیر جامع و کاملى است که انسان را از مراجعه به بسیارى تفاسیر معتبر، بى‌نیاز مى‌کند.
  
3- متعرض مباحث شأن نزول، قرائت، لغت، تجزيه و تركيب و نكات بلاغى، مى‌گردد.
+
ایشان در «التفسیر و المفسرون» ج ۲ صفحه ۳۳۸ مى‌فرماید: «این تفسیر ما حصل تفاسیر مهم امامیه است. حسن تعبیر بیضاوى را اختیار نموده، کما اینکه استاد او [[فیض کاشانی|فیض کاشانى]] نیز آن را برگزیده است. اسلوب [[شیخ طبرسی|شیخ طبرسى]] در [[مجمع البیان (کتاب)|مجمع]] را اختیار نموده است، و گزیده‌اى از [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|کشّاف]] و حواشى [[شیخ بهایی|شیخ بهایى]] را استفاده کرده است. این تفسیر جمع بین عقل و نقل نموده، روایات منسوب به اهل بیت «علیهم السلام» را نقل مى‌نماید و مانند فیض مناسبتهاى ادبى، [[علم کلام|کلامى]] و عرفانى را بى‌بیان رها نکرده است.».
  
4- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزيه و تحليل و نقد و تأييد مى‌نمايد و نظر خود را ابراز مى‌كند.
+
آقاى سید محمد على ایازى در  المفسرون حیاتهم و منهجهم» صفحه ۵۹۵ مى‌نویسد: «تفسیرى است که شامل تمام آیات قرآن مى‌باشد، ماحصل مهمترین تفاسیر [[امامیه|امامیه]] و [[اهل سنت]] است، آمیخته‌اى است بین نقل و عقل، نقل [[حدیث|احادیث]] اهل بیت «علیهم السلام» و کلام بیضاوى در تفسیرش، کما اینکه استاد ایشان ملا محسن فیض در صافى انجام داده است، با این تفاوت که (در جایى که روایتى نبوده)
 +
فیض، برخى کلمات بیضاوى را گزیده است اما صاحب کنز، نفس کلمات و عبارات را آورده و کلمات اصحاب و مفسرین را اضافه مى‌کند.
  
5- روايات خود را از تفسير نور الثقلين گرفته و از كتاب تفسير الآيات الظاهرة فى شأن العترة الطاهرة و بعض تفاسير روايى ديگر نقل مى‌كند.
+
==روش تفسیرى کنز الدقائق==   
 +
میرزا محمد قمى خود در آغاز تفسیر خویش، هدف از تألیف این اثر ارزشمند را چنین بیان مى کند: من در گذشته، تعلیقاتى بر تفسیر مشهور علامه [[جارالله زمخشری|زمخشرى]] نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسى نمودم. سپس حواشى علامه زبردست، [[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین عاملى]] را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن گاه به نظرم آمد که تفسیرى را که حاوى اسرار ناشناخته [[قرآن]] و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد [[تأویل]] آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهاى قرآنىِ [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام تألیف نمایم.
  
6- بيانات مختلف خود را از تفسير بيضاوى دارد، مقدارى از تفسير كشاف و مجمع نيز اضافه نموده است.
+
با بررسى اجمالى این تفسیر و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصیات کلى تفسیر را مى‌توان اینچنین ترسیم کرد:
  
7- شامل مباحث كلامى، فلسفى و عرفانى نيز مى‌باشد.
+
۱- شامل همه آیات قرآن مى‌باشد.
  
8- از شيوه مزجى استفاده مى‌نمايد.
+
۲- روائى است، سعى در جمع‌آورى روایات تفسیرى با ذکر اسناد آنها، نموده است.
  
9- تفسيرى است كه به تأويل بيانى و روائى پرداخته است.
+
۳- متعرض مباحث [[شأن نزول]]، قرائت، لغت، تجزیه و ترکیب و نکات بلاغى، مى‌گردد.
  
10- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مى‌نمايد.
+
۴- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزیه و تحلیل و نقد و تأیید مى‌نماید و نظر خود را ابراز مى‌کند.
  
== بيضاوى و كنز    ==
+
۵- روایات خود را از [[نور الثقلین (کتاب)|تفسیر نور الثقلین]] گرفته و از کتاب تفسیر «[[تاویل الآیات الظاهرة (کتاب)|تأویل الآیات الظاهرة فى شأن العترة الطاهرة]]» و بعض تفاسیر روایى دیگر نقل مى‌کند.
ميرزا محمد مشهدى به تفاسير كشاف و بيضاوى، علاقه خاصى داشته است، به گونه‌اى كه حاشيه‌اى بر كشاف و حاشيه‌اى بر حاشيه شيخ بهايى بر بيضاوى دارد، همين امر سبب شده است كه معظم تفسير بيضاوى را با عين عبارات آن در كنز الدقائق نقل نمايد، و بدليل وضوح اين مطلب كمتر مطالب را رسما به بيضاوى استناد مى‌دهد، فقط گاهى اوقات مى‌فرمايد:« قال البيضاوى». بدين جهت اكثر مطالب تفسيرى كنز الدقائق از تفسير بيضاوى است، غالب بحثهاى لغوى، معانى، بيانى، بحثهاى علوم قرآنى ابتداى سوره‌ها مانند، تعداد آيات، مكى، مدنى بودن، بحثهاى كلامى و نقل اقوال اشعريه، خوارج، معتزله. بحثهاى ادبى و نقل اقوال زجاج، خليل، ابن كيسان، اخفش، نقل قرائات از ابن كثير، نافع، ابى عمر، عاصم، كسائى، ابن عامر، يعقوب و گاهى ابن عباس، ابن مسعود و ديگران، حتى بخشى از« اقول» ها از تفسير بيضاوى است. گاهى نيز از تفسير كشاف و مجمع البيان، با ذكر و يا بى‌ذكر نام آنان، نقل مى‌نمايد.
 
  
البته اين بدان معنا نيست كه در اينگونه مطالب، مطلبى اضافه، يا كم نكند، بلكه، گاهى اوقات نظرات بيضاوى را نمى‌پذيرد و يا خود، بسط بيشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى ادبى راجع به ضمير فصل در جلد 1 ص 134- 135 ذيل آيه 5 سوره بقره، كه تفصيل مطلب از خود اوست.
+
۶- بیانات مختلف خود را از [[انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)|تفسیر بیضاوى]] دارد، مقدارى از [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|تفسیر کشاف]] و مجمع نیز اضافه نموده است.
  
البته در بحثهاى فقهى، بطور طبيعى با استفاده از روايات اهل بيت« ع» نظر مى‌دهد و گاهى اوقات نظرات بيضاوى را نقد مى‌كند. مانند نقد نظر بيضاوى راجع به نزول حرمت خمر جلد 2 ص 323 ذيل آيه 219 سوره بقره، يا ابراز نظرى، عام‌تر از نظر بيضاوى مانند ج 2 ص 355 ذيل آيه 234 بقره مى‌فرمايد: و الاحسن ان يقال:... و گاهى كلام بيضاوى كه غير اختلافى باشد، نقل مى‌كند و در موارد اختلافى نظر اماميه را بيان مى‌كند. مانند آيه 6 سوره مائده آيه وضوء ج 4 ص 45 به بعددر بحثهاى كلامى نيز، گاهى به كلام بيضاوى بسنده مى‌كند، مانند ج 1 صفحه 114 و 115 ذيل آيه 3 سوره بقره بحث ايمان و بحث فسق ج 1 ص 300 ذيل آيه 26 سوره بقره.
+
۷- شامل مباحث [[علم کلام|کلامى]]، [[فلسفه|فلسفى]] و [[عرفان|عرفانى]] نیز مى‌باشد.
  
گاهى همان كلام را بشكل مزجى مقدارى توضيح و بسط مى‌دهد، مانند بحث قدرت خداوند ذيل آيه 20 سوره بقره( إن اللّه على كل شي‌ء قدير) جلد اول صفحه 231- 232.و گاهى كلام بيضاوى را ناديده گرفته و نظر اماميه را فقط با نقل روايات بيان مى‌نمايد. مانند جلد 4 صفحه ذيل آيه 103 سوره انعام( و هو يدرك الابصار).
+
۸- از شیوه مزجى استفاده مى‌نماید.
  
در حروف مقطعه، كنز، نظراتى بيش از روايات منقول( و غالبا موجود در نور الثقلين) ابراز نداشته، و در بيان منقول از بيضاوى نيز وجوه رمز بودن آنها مطرح مى‌شود. همچنين بحثى راجع به اعراب و آيه بودن آنها نقل مى‌كند. جلد يك صفحه 102 ذيلى« الم».
+
۹- تفسیرى است که به [[تأویل]] بیانى و روائى پرداخته است.
  
== نسخه ‌هاى تفسير كنز الدقائق==     
+
۱۰- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مى‌نماید.
نسخه‌هاى متعددى از اين تفسير در دست است، از جمله‌
 
1- يك دوره از عصر مؤلف در كتابخانه شيخ عبد الحسين تهرانى كه به كتابخانه جعفريه مدرسه هندى كربلا منتقل گرديده است.
 
  
2- يك دوره كه دو مجلد آن خط مؤلف است، در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برعانى در كربلا مى‌باشد.
+
در تأثیر پذیری کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى باید افزود: میرزا محمد مشهدى به تفاسیر [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|کشاف]] و [[انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)|بیضاوى]]، علاقه خاصى داشته است، به گونه‌اى که حاشیه‌اى بر کشاف و حاشیه‌اى بر حاشیه [[شیخ بهایی|شیخ بهایى]] بر تفسیر بیضاوى دارد، همین امر سبب شده است که معظم تفسیر بیضاوى را با عین عبارات آن در کنز الدقائق نقل نماید، و بدلیل وضوح این مطلب کمتر مطالب را رسما به بیضاوى استناد مى‌دهد، فقط گاهى اوقات مى‌فرماید: «قال البیضاوى». بدین جهت اکثر مطالب تفسیرى کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى است، غالب بحثهاى لغوى، [[علم معانی|معانى]]، [[علم بیان|بیانى]]، بحثهاى [[علوم قرآنى]] ابتداى سوره‌ها مانند، تعداد آیات، [[سوره های مکی و مدنی|مکى و مدنى]] بودن، بحثهاى [[علم کلام|کلامى]] و نقل اقوال [[اشاعره|اشعریه]]، [[خوارج]]، [[معتزله]]. بحثهاى ادبى و نقل اقوال زجاج، [[خلیل بن احمد فراهیدی|خلیل]]، ابن کیسان، [[اخفش]]، نقل قرائات از ابن کثیر، نافع، ابى عمر، عاصم، کسائى، ابن عامر، یعقوب و گاهى [[ابن عباس]]، [[ابن مسعود]] و دیگران، حتى بخشى از «اقول» ها از تفسیر بیضاوى است. گاهى نیز از تفسیر کشاف و [[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان]]، با ذکر و یا بى‌ذکر نام آنان، نقل مى‌نماید.
  
3- سه مجلد در كتابخانه آستان قدس‌
+
البته این بدان معنا نیست که در اینگونه مطالب، مطلبى اضافه، یا کم نکند، بلکه، گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نمى‌پذیرد و یا خود، بسط بیشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى ادبى راجع به ضمیر فصل در جلد ۱ ص ۱۳۴- ۱۳۵ ذیل آیه ۵ [[سوره بقره]]، که تفصیل مطلب از خود اوست.
  
4 دو مجلد دركتابخانه مدرسه سپهسالار( شهيد مطهرى« ره»)
+
البته در بحثهاى [[فقه|فقهى]]، بطور طبیعى با استفاده از روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] «ع» نظر مى‌دهد و گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نقد مى‌کند. مانند نقد نظر بیضاوى راجع به نزول حرمت خمر جلد ۲ ص ۳۲۳ ذیل آیه ۲۱۹ سوره بقره، یا ابراز نظرى عام‌تر از نظر بیضاوى مانند ج ۲ ص ۳۵۵ ذیل آیه ۲۳۴ بقره مى‌فرماید: و الاحسن ان یقال:... و گاهى کلام بیضاوى که غیر اختلافى باشد، نقل مى‌کند و در موارد اختلافى نظر [[امامیه]] را بیان مى‌کند. مانند [[آیه وضو|آیه وضوء]] در آیه ۶ [[سوره مائده]]، ج ۴ ص ۴۵ به بعددر بحثهاى کلامى نیز، گاهى به کلام بیضاوى بسنده مى‌کند، مانند ج ۱ صفحه ۱۱۴ و ۱۱۵ ذیل آیه ۳ سوره بقره بحث [[ایمان|ایمان]] و بحث [[فسق]] ج ۱ ص ۳۰۰ ذیل آیه ۲۶ سوره بقره.
  
5- چند نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم‌
+
گاهى همان کلام را بشکل مزجى مقدارى توضیح و بسط مى‌دهد، مانند بحث قدرت [[خداوند]] ذیل آیه ۲۰ سوره بقره (إن اللّه على کل شی‌ء قدیر) جلد اول صفحه ۲۳۱- ۲۳۲. و گاهى کلام بیضاوى را نادیده گرفته و نظر امامیه را فقط با نقل روایات بیان مى‌نماید. مانند جلد ۴ صفحه ذیل آیه ۱۰۳ [[سوره انعام]] (و هو یدرک الابصار).
  
6- نسخه استاد شانه‌چى كه به كتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده است.
+
در [[حروف مقطعه]]، صاحب کنز، نظراتى بیش از روایات منقول (و غالبا موجود در [[نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]) ابراز نداشته، و در بیان منقول از بیضاوى نیز وجوه رمز بودن آنها مطرح مى‌شود. همچنین بحثى راجع به اعراب و آیه بودن آنها نقل مى‌کند (جلد یک صفحه ۱۰۲ ذیل «الم»).
  
7- نسخه موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران‌
+
==نسخه‌هاى کتاب==     
 +
نسخه‌هاى متعددى از این تفسیر در دست است، از جمله‌:
  
8- نسخه‌اى شامل ربع اول و دوم كه بر آنها تقريظهاى علامه مجلسى و محقق خوانسارى مى‌باشد، در كتابخانه مجلس موجود و تحت شماره 12073 نگهدارى می‌شود.  
+
۱- یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبد الحسین تهرانى که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندى کربلا منتقل گردیده است.
  
اين تفسير اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى در 14 جلد به قطع وزيرى و جلد گالينگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال 1366 شمسى به زيور طبع آراسته گرديد.
+
۲- یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است، در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برعانى در کربلا مى‌باشد.
  
محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه‌چى موجود در آستان قدس رضوى نسخه كتابخانه مدرسه شهيد مطهرى، نسخه كتابخانه مهم شيخ على نمازى شاهرودى، نسخه كتابخانه ملى، نسخه كتابخانه مرحوم سيد جلال الدين محدث ارموى، نسخه‌هاى كتابخانه آيت اللّه مرعشى و نسخه مجلس شوراى اسلامى به شيوه ذيل عمل كرده است.
+
۳- سه مجلد در کتابخانه [[آستان قدس رضوی|آستان قدس‌]]
  
1- سعى در ارائه متن اصح و اكمل، بر مبناى نسخ ياد شده.
+
۴ دو مجلد در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهرى فعلی)
  
2- استخراج روايات و مقابله آنها با متن و ذكر مصادر آنها در پاورقى.
+
۵- چند نسخه در کتابخانه [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|آیت اللّه مرعشى]] در قم‌
  
3- نشان دادن اختلاف‌هاى حايز اهميت بين نسخ و بين نسخ و مصادر.
+
۶- نسخه استاد شانه‌چى که به کتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده است.
  
4- استخراج اقوال و ذكر منابع آنها در پاورقى.
+
۷- نسخه موجود در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران‌
  
آدرس‌هاى داده شده در اين مقاله، بر اساس اين تحقيق می ‌باشد.
+
۸- نسخه‌اى شامل ربع اول و دوم که بر آنها [[تقریظ|تقریظهاى]] [[علامه مجلسى]] و [[آقا جمال خوانساری|محقق خوانسارى]] مى‌باشد، در کتابخانه مجلس موجود و تحت شماره ۱۲۰۷۳ نگهدارى می‌شود.
فهرستى از آيات تفسير شده نيز ابتداى هر جلد ارائه گرديده است.
 
  
چاپ ديگرى از اين تفسير از طرف انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم در 15 جلد با قطع وزيرى و جلد گالينگور در سال 1407 هجرى قمرى 1366 شمسى، با تحقيق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى« ره» و مقدمه آيت اللّه معرفت، به بازار كتاب عرضه شد.
+
این تفسیر اخیرا به تحقیق آقاى حسین درگاهى در ۱۴ جلد به قطع وزیرى و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال ۱۳۶۶ شمسى به زیور طبع آراسته گردید. محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه‌چى موجود در آستان قدس رضوى نسخه کتابخانه مدرسه شهید مطهرى، نسخه کتابخانه مهم شیخ على نمازى شاهرودى، نسخه کتابخانه ملى، نسخه کتابخانه مرحوم سید جلال الدین محدث ارموى، نسخه‌هاى کتابخانه آیت اللّه مرعشى و نسخه مجلس شوراى اسلامى به شیوه ذیل عمل کرده است.  
  
محقق احاديث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحيح كرده و با توضيح بعضى لغات مشكل، شرح پاره‌اى احاديث، توضيح برخى مطالب و ذكر مصادر روايات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران، آسان كرده است. در پايان برخى مجلدات نيز فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سوره‌هاى بحث شده، ارائه گرديده است.
+
چاپ دیگرى از این تفسیر از طرف انتشارات جامعه مدرسین [[حوزه علمیه قم]] در ۱۵ جلد با قطع وزیرى و جلد گالینگور در سال ۱۴۰۷ هجرى قمرى ۱۳۶۶ شمسى، با تحقیق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى« ره» و مقدمه آیت اللّه معرفت، به بازار کتاب عرضه شد. محقق احادیث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضى لغات مشکل، شرح پاره‌اى احادیث، توضیح برخى مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران، آسان کرده است. در پایان برخى مجلدات نیز فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سوره‌هاى بحث شده، ارائه گردیده است.
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
  
 
==منابع==
 
==منابع==
محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
+
 
 +
*محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
 +
*عبدالکریم پاک نیا، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۱۲.
 +
*مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، [[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر]] [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
 +
 
 +
==متن کتاب ==
 +
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38629/تفسير-كنز-الدقائق-و-بحر-الغرائب '''كنزالدقائق و بحر الغرائب''']
 +
 
 +
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39198/تفسير-كنز-الدقائق-و-بحر-الغرائب '''كنزالدقائق و بحر الغرائب''']
 +
{{تفسیر قرآن}}
  
 
[[رده:تفاسیر]]
 
[[رده:تفاسیر]]
 
[[رده:تفاسیر روایی]]
 
[[رده:تفاسیر روایی]]
{{تفسیر قرآن}}
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ سپتامبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۰:۵۱

كنزالدقائق و بحر الغرائب.jpg
نویسنده ميرزا محمد قمى مشهدى
موضوع تفاسیر شیعه
زبان عربی
تعداد جلد 14
تحقيق‌ حسين‌ درگاهی

كنزالدقائق و بحر الغرائب

تفسیر «کنزالدقائق و بحرالغرائب» اثر میرزا محمد مشهدى قمى (م ۱۱۲۵ ق) است که غالبا با نقل روایات به تفسیر آیات پرداخته است. در یک کلام مى توان گفت، این تفسیر چکیده مهمترین تفاسیر امامیه و عصاره اندیشه هاى قرآنى تا عصر مفسر قمى است. مفسر قمى در تفسیر خویش، احادیث قرآنى را از تفسیر فرات بن ابراهیم، تفسیر قمى، عیاشى و تبیان شیخ طوسی نقل مى کند. در مباحث تفسیرى از مجمع البیان، تفسیر امام حسن عسکری علیه‌السلام، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، کشاف، برهان، بیضاوى، الدرالمنثور و دیگران بهره مى گیرد.

مؤلف

ميرزا محمد قمى مشهدى از علماى امامى قرن دوازدهم هجرى است که در قم به دنیا آمد و تحصیلات خود را در قم و مشهد گذراند و تا پایان عمر نیز در مشهد ماندگار شد. صاحب روضات الجنات از وى به عنوان عالم فاضل و جامع، ادیب و محدث فقیه یاد کرده است.[۱] علت شهرت وى به مشهدى آن است که در جوار حضرت امام على بن موسى الرضا علیه السلام در شهر مقدس مشهد اقامت گزید.

میرزا محمد در زمینه ادبیات، علم بلاغت، ادعیه، فقه، تاریخ زندگى ائمه معصوم علیهم السلام و شرح بر صحیفه سجادیه آثارى دارد، اما مشهورترین اثر او تفسیر کنزالدقائق است. وى از محضر ملا محسن فیض کاشانى بهره برد و در تفسیر قرآن از راه و روش او پیروى کرد.

برخی تألیفات دیگر او عبارتند از: نجاح الطالب فى المعانى والبیان، حاشیه تفسیر کشاف،[۲] التحفة الحسینیه، سلّم درجات الجنة.

کنز الدقائق در نظر عالمان

علامه مجلسى در تقریظ خود بر این تفسیر مى نویسد: خداوند جزاى خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتى که دقیق ترین معانى علمى را با فکر تیزبین خود بدست مى آورد و گوهرهاى حقیقت را با رأى صائب خود استخراج مى کند، عالم مطلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد، مؤلف این تفسیر. انشاءاللّه پیوسته تحت تأییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، باکمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بینات قرآن را با روایات ائمه طاهرین علیه‌السلام تفسیر نموده است. نکته هاى ناب معانى را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش بکار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانى لطیف و رازهاى ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده تر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهره مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وى بهره ور سازد و به او بهترین جزاى نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین محشور بگرداند. روز عید غدیر مبارک ۱۱۰۲. محمدباقر بن محمدتقى.[۳]

آقا جمال خوانسارى، زبده ترین استاد مجامع علمى شیعه در عصر صفوى و صاحب تألیفات گرانسنگ علمى و تحقیقى، در مورد میرزا محمد قمى و تفسیر وى مى نویسد: اما بعد، خداوند متعال با فضل کامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقى، داناى به علوم و حکمت هاى بشرى، عالم به اسرار وحیانى و معارف قرآنى... مولانا میرزا محمد - که خداوند در هر زمینه اى یاور او باشد - همچنان که خداوند به او توفیق تألیف چنین تفسیر ارزشمندى را عنایت کرده است. وى در تألیف و گردآورى تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین کتاب هاى حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نکات دقیق و دریاى گوهرهاى نایاب و ارزشمند است. هر خواننده اى که با دید حقیقت بین به آن نظرى بیفکند، با صدف هاى پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانش پژوهان و مشتاقان معارف قرآنى را از ثمرات و معارف آن بهره مند گرداند و این تفسیر گرانسنگ را براى مؤلف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد. جمال الدین محمد بن حسین الخوانسارى . محرم الحرام، سنه ۱۱۰۷.[۴]

صاحب روضات الجنات مى‌نویسد: کتابى است بزرگ در تفسیر قرآن با احادیث اهل بیت عصمت «علیهم السلام» که هیچ مؤلفى قبل از او همانند آن را تألیف نکرده است. وى معتقد است: تفسیر «کنز الدقائق» به جهت بیان سند روایات، ذکر تناسب آیات با همدیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائت‌هاى مختلف بر تفسیر نور الثقلین برترى دارد. و نیز تفسیر نور الثقلین از کتاب «تأویل الآیات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة» و بعضى تفاسیر دیگر نقل نمى‌کند، امّا کنز الدقائق از این کتابها فراوان نقل کرده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى، کتابشناس مشهور اسلامى، در مورد تفسیر کنز الدقائق چنین مى گوید: این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل بیت علیهم‌السلام آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ اما از جهات متعددى بر نورالثَقلین برترى دارد؛ از جمله این که:

  • ۱. اسناد روایات را بیان مى کند؛
  • ۲. ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن مى نماید؛
  • ۳. نکات ادبى و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛
  • ۴. توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجى برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن مى پردازد؛
  • ۵. گاهى نکاتى را برخلاف نورالثقلین مطرح مى نماید.[۵]

آیت اللّه معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین مى‌نویسد: «تفسیر جامعى است که شامل روایات اهل بیت «علیهم السلام» و سائر امورى است که مرتبط با قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقائق ادبى، مى‌باشد، در کنار مطالب فلسفى و عرفانى، که دانش پژوهان مراکز علمى خصوصا طلاب و فضلا، براى بررسى آیات قرآنى از آن بى‌نیاز نمى‌باشند.» به حق تفسیر جامع و کاملى است که انسان را از مراجعه به بسیارى تفاسیر معتبر، بى‌نیاز مى‌کند.

ایشان در «التفسیر و المفسرون» ج ۲ صفحه ۳۳۸ مى‌فرماید: «این تفسیر ما حصل تفاسیر مهم امامیه است. حسن تعبیر بیضاوى را اختیار نموده، کما اینکه استاد او فیض کاشانى نیز آن را برگزیده است. اسلوب شیخ طبرسى در مجمع را اختیار نموده است، و گزیده‌اى از کشّاف و حواشى شیخ بهایى را استفاده کرده است. این تفسیر جمع بین عقل و نقل نموده، روایات منسوب به اهل بیت «علیهم السلام» را نقل مى‌نماید و مانند فیض مناسبتهاى ادبى، کلامى و عرفانى را بى‌بیان رها نکرده است.».

آقاى سید محمد على ایازى در المفسرون حیاتهم و منهجهم» صفحه ۵۹۵ مى‌نویسد: «تفسیرى است که شامل تمام آیات قرآن مى‌باشد، ماحصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیخته‌اى است بین نقل و عقل، نقل احادیث اهل بیت «علیهم السلام» و کلام بیضاوى در تفسیرش، کما اینکه استاد ایشان ملا محسن فیض در صافى انجام داده است، با این تفاوت که (در جایى که روایتى نبوده) فیض، برخى کلمات بیضاوى را گزیده است اما صاحب کنز، نفس کلمات و عبارات را آورده و کلمات اصحاب و مفسرین را اضافه مى‌کند.

روش تفسیرى کنز الدقائق

میرزا محمد قمى خود در آغاز تفسیر خویش، هدف از تألیف این اثر ارزشمند را چنین بیان مى کند: من در گذشته، تعلیقاتى بر تفسیر مشهور علامه زمخشرى نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسى نمودم. سپس حواشى علامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملى را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن گاه به نظرم آمد که تفسیرى را که حاوى اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد تأویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهاى قرآنىِ ائمه اطهار علیهم‌السلام تألیف نمایم.

با بررسى اجمالى این تفسیر و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصیات کلى تفسیر را مى‌توان اینچنین ترسیم کرد:

۱- شامل همه آیات قرآن مى‌باشد.

۲- روائى است، سعى در جمع‌آورى روایات تفسیرى با ذکر اسناد آنها، نموده است.

۳- متعرض مباحث شأن نزول، قرائت، لغت، تجزیه و ترکیب و نکات بلاغى، مى‌گردد.

۴- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزیه و تحلیل و نقد و تأیید مى‌نماید و نظر خود را ابراز مى‌کند.

۵- روایات خود را از تفسیر نور الثقلین گرفته و از کتاب تفسیر «تأویل الآیات الظاهرة فى شأن العترة الطاهرة» و بعض تفاسیر روایى دیگر نقل مى‌کند.

۶- بیانات مختلف خود را از تفسیر بیضاوى دارد، مقدارى از تفسیر کشاف و مجمع نیز اضافه نموده است.

۷- شامل مباحث کلامى، فلسفى و عرفانى نیز مى‌باشد.

۸- از شیوه مزجى استفاده مى‌نماید.

۹- تفسیرى است که به تأویل بیانى و روائى پرداخته است.

۱۰- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مى‌نماید.

در تأثیر پذیری کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى باید افزود: میرزا محمد مشهدى به تفاسیر کشاف و بیضاوى، علاقه خاصى داشته است، به گونه‌اى که حاشیه‌اى بر کشاف و حاشیه‌اى بر حاشیه شیخ بهایى بر تفسیر بیضاوى دارد، همین امر سبب شده است که معظم تفسیر بیضاوى را با عین عبارات آن در کنز الدقائق نقل نماید، و بدلیل وضوح این مطلب کمتر مطالب را رسما به بیضاوى استناد مى‌دهد، فقط گاهى اوقات مى‌فرماید: «قال البیضاوى». بدین جهت اکثر مطالب تفسیرى کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى است، غالب بحثهاى لغوى، معانى، بیانى، بحثهاى علوم قرآنى ابتداى سوره‌ها مانند، تعداد آیات، مکى و مدنى بودن، بحثهاى کلامى و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله. بحثهاى ادبى و نقل اقوال زجاج، خلیل، ابن کیسان، اخفش، نقل قرائات از ابن کثیر، نافع، ابى عمر، عاصم، کسائى، ابن عامر، یعقوب و گاهى ابن عباس، ابن مسعود و دیگران، حتى بخشى از «اقول» ها از تفسیر بیضاوى است. گاهى نیز از تفسیر کشاف و مجمع البیان، با ذکر و یا بى‌ذکر نام آنان، نقل مى‌نماید.

البته این بدان معنا نیست که در اینگونه مطالب، مطلبى اضافه، یا کم نکند، بلکه، گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نمى‌پذیرد و یا خود، بسط بیشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى ادبى راجع به ضمیر فصل در جلد ۱ ص ۱۳۴- ۱۳۵ ذیل آیه ۵ سوره بقره، که تفصیل مطلب از خود اوست.

البته در بحثهاى فقهى، بطور طبیعى با استفاده از روایات اهل بیت «ع» نظر مى‌دهد و گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نقد مى‌کند. مانند نقد نظر بیضاوى راجع به نزول حرمت خمر جلد ۲ ص ۳۲۳ ذیل آیه ۲۱۹ سوره بقره، یا ابراز نظرى عام‌تر از نظر بیضاوى مانند ج ۲ ص ۳۵۵ ذیل آیه ۲۳۴ بقره مى‌فرماید: و الاحسن ان یقال:... و گاهى کلام بیضاوى که غیر اختلافى باشد، نقل مى‌کند و در موارد اختلافى نظر امامیه را بیان مى‌کند. مانند آیه وضوء در آیه ۶ سوره مائده، ج ۴ ص ۴۵ به بعددر بحثهاى کلامى نیز، گاهى به کلام بیضاوى بسنده مى‌کند، مانند ج ۱ صفحه ۱۱۴ و ۱۱۵ ذیل آیه ۳ سوره بقره بحث ایمان و بحث فسق ج ۱ ص ۳۰۰ ذیل آیه ۲۶ سوره بقره.

گاهى همان کلام را بشکل مزجى مقدارى توضیح و بسط مى‌دهد، مانند بحث قدرت خداوند ذیل آیه ۲۰ سوره بقره (إن اللّه على کل شی‌ء قدیر) جلد اول صفحه ۲۳۱- ۲۳۲. و گاهى کلام بیضاوى را نادیده گرفته و نظر امامیه را فقط با نقل روایات بیان مى‌نماید. مانند جلد ۴ صفحه ذیل آیه ۱۰۳ سوره انعام (و هو یدرک الابصار).

در حروف مقطعه، صاحب کنز، نظراتى بیش از روایات منقول (و غالبا موجود در نور الثقلین) ابراز نداشته، و در بیان منقول از بیضاوى نیز وجوه رمز بودن آنها مطرح مى‌شود. همچنین بحثى راجع به اعراب و آیه بودن آنها نقل مى‌کند (جلد یک صفحه ۱۰۲ ذیل «الم»).

نسخه‌هاى کتاب

نسخه‌هاى متعددى از این تفسیر در دست است، از جمله‌:

۱- یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبد الحسین تهرانى که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندى کربلا منتقل گردیده است.

۲- یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است، در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برعانى در کربلا مى‌باشد.

۳- سه مجلد در کتابخانه آستان قدس‌

۴ دو مجلد در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهرى فعلی)

۵- چند نسخه در کتابخانه آیت اللّه مرعشى در قم‌

۶- نسخه استاد شانه‌چى که به کتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده است.

۷- نسخه موجود در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران‌

۸- نسخه‌اى شامل ربع اول و دوم که بر آنها تقریظهاى علامه مجلسى و محقق خوانسارى مى‌باشد، در کتابخانه مجلس موجود و تحت شماره ۱۲۰۷۳ نگهدارى می‌شود.

این تفسیر اخیرا به تحقیق آقاى حسین درگاهى در ۱۴ جلد به قطع وزیرى و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال ۱۳۶۶ شمسى به زیور طبع آراسته گردید. محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه‌چى موجود در آستان قدس رضوى نسخه کتابخانه مدرسه شهید مطهرى، نسخه کتابخانه مهم شیخ على نمازى شاهرودى، نسخه کتابخانه ملى، نسخه کتابخانه مرحوم سید جلال الدین محدث ارموى، نسخه‌هاى کتابخانه آیت اللّه مرعشى و نسخه مجلس شوراى اسلامى به شیوه ذیل عمل کرده است.

چاپ دیگرى از این تفسیر از طرف انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ۱۵ جلد با قطع وزیرى و جلد گالینگور در سال ۱۴۰۷ هجرى قمرى ۱۳۶۶ شمسى، با تحقیق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى« ره» و مقدمه آیت اللّه معرفت، به بازار کتاب عرضه شد. محقق احادیث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضى لغات مشکل، شرح پاره‌اى احادیث، توضیح برخى مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران، آسان کرده است. در پایان برخى مجلدات نیز فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سوره‌هاى بحث شده، ارائه گردیده است.

پانویس

  1. روضات الجنات، ج ۷، ص ۱۰۰.
  2. اعیان الشیعة، ج ۹، ص ۴۰۷؛ الذریعة، ج ۱۸، ص ۱۵۲.
  3. اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۴۰۸، با تلخیص.
  4. اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۴۰۸، با تلخیص.
  5. الذریعه الى تصانیف الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۵۲.

منابع

متن کتاب

كنزالدقائق و بحر الغرائب

كنزالدقائق و بحر الغرائب

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: