دیوان الامام على: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی 'منبع:كتابشناسي توصيفي كتب حديثي شيعه: ديوان الامام علي، علوم حديث، پاييز 1377 - شم...' ایجاد کرد)
 
(ویرایش)
 
(۱۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
منبع:كتابشناسي توصيفي كتب حديثي شيعه: ديوان الامام علي، علوم حديث، پاييز 1377 - شماره 9
+
{{خوب}}
 +
کتاب «دیوان امام علی علیه‌السلام» [[دیوان (شعر)|دیوان]] شعری منسوب به [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه‌السلام است. به گفته علامه [[علامه حسن زاده آملی|حسن زاده آملى]] بسیارى از اشعار این دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از حضرت امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند.
  
نویسنده :مهدى مهريزي
+
==دیدگاه‌های مختلف در مورد شعر امام==
  
يكى از متونى كه مى تواند به عنوان كتاب حديث، در مجموع كتابشناسى كتب حديث شيعه جايى را به خود اختصاص دهد، ديوان اميرالمؤمنين(ع) ـ يا ديوانهاى منسوب به آن حضرت ـ است.
+
گروهى بیش از دو [[بیت (شعر)|بیت]] را براى [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] علیه السلام، ثابت نمى دانند و برخى دیگر، همه اشعار [[دیوان (شعر)|دیوان]] هاى موجود منسوب به امام علی را از ایشان مى دانند. در یک نگاه کلّى، دو دیدگاه در این باره به دست مى آید:
  
اين ديوان كه بارها به طبع رسيده و داراى شروح و ترجمه هاى بسيارى است، چند گونه گردآورى شده؛ بگذريم از گردآورى هايى كه تنها نامى از آنها در مآخذ ثبت است يا گردآورى هاى در دست انجام.
+
الف. برخى تعداد اشعار امام علیه السلام را اندک و لقب «شاعر» دادن به آن حضرت را نادرست مى دانند؛ البته برخى از ایشان تصریح دارند که نسبت دادن این عنوان به امام علیه السلام بر مقام ایشان نمى افزاید و حتى شاید از آن بکاهد. یونس بن حبیب نحوى، ابوعثمان بکربن محمد مازنى، محمدبن عمران کاتب مرزبانى، [[جارالله زمخشری|زمخشرى]]، فیروزآبادى و [[سید علی خان مدنی|سید على خان کبیر]] از کسانى اند که صحّت نسبت بیش از دو بیت را به على علیه السلام نپذیرفته اند. [[یاقوت حموی|یاقوت حَمَوى]]، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است. مورّخانى چون یعقوبى، [[مسعودی|مسعودى]]، ابن قتیبه و طبرى در کتاب هاى خود به اشعار امام على علیه السلام اشاره نکرده اند و این، نشان از اندکىِ سروده ها دارد.  
  
درباره اين ديوانها دو گونه پرسش مطرح است: اولين پرسش كه جنبه كلامى دارد، به اين برمى گردد كه آيا امامان معصوم شعر مى سروده اند و آيا سرايندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آيا چونان پيامبر(ص) از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ و…
+
ب. برخى امام را «شاعر» مى شناسند. شَعبى گفته است: [[ابوبکر|ابوبکر]]، [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]]، شعر مى گفتند و [[امام علی علیه السلام|على]] شاعرترین آنان بود. [[ابن عبد ربه|ابن عبد ربّه]]، مى گوید: ابوبکر و عمر، شاعر بودند و على شاعرترین آنان بود. قَلقَشندى از [[سعید بن مسیب|سعید بن مسیب]] آورده است که ابوبکر و عمر، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق)، [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزى]] (م ۶۵۴ ق) و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) در کتاب هاى خود، براى سخنان امام على علیه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسیارى به حضرت نسبت داده اند. همچنین قاضى قُضاعى بخشى از کتابش را به اشعار حضرت امیر علیه السلام اختصاص داده است. یکى از محقّقان در این باره چنین داورى مى کند: خلاصه کلام این که حضرت، محققا زیادتر از دو بیت شعر فرموده است و شاید عدد تقریبى ابیاتش همان دو صد بیتى باشد که آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نیشابورى در یک جا به نام «سَلْوة الشیعه» یا «تاج الأشعار» گرد آورده است.
  
به گمان مى رسد كه در جواب اين پرسش، اتفاق نظرى در ميان صحاب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه اين است كه منعى در سرايندگى امام معصوم نيست.1
+
درباره این [[دیوان (شعر)|دیوان]] این پرسش نیز مطرح است که آیا [[ائمه اطهار|امامان]] معصوم، [[شعر]] مى سروده اند و آیا سرایندگى با مقام [[عصمت]] ناسازگارى ندارد؟ آیا ایشان چونان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ به گمان مى رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظرى در میان صاحب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه این است که منعى در سرایندگى امام معصوم نیست.<ref>رجوع شود به: دیوان الامام على، شرح و ضبط: الدکتور عمر فاروق الطباع، ص ۶ـ۱۰.</ref>
  
ما از اين بحث صرف نظر نموده، با فرض مثبت بودن جواب پرسش نخست، به پرسش ديگر كه بحث اصلى اين مقاله است، يعنى صحت انتساب، رو مى كنيم.
+
'''دیدگاه علامه حسن زاده درباره دیوان امام علی:'''
  
مطالب مربوط به صحت انتساب و معرفى ديوان، در چهار بخش ارائه مى گردد:
+
استاد [[علامه حسن زاده آملی|حسن زاده آملى]] در مورد کتابی که به عنوان «دیوان امام علی علیه‌السلام» چاپ شده می فرماید: «این جانب، اکثر اشعار دیوان منسوب به [[امام علی علیه السلام|امیر]] علیه‌السلام را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئی) (کتاب)|منهاج البراعة]]» (ج۱، ص۳۰۶ـ۳۱۵) آورده است. بسیارى از اشعار دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنى...» که [[سید اسماعیل حمیری|سید حمیرى]]، قول امیر علیه‌السلام به [[حارث همدانی|حارث همدانى]] را به نظم آورده است و اصل خبر را [[شیخ مفید]] در مجلس اوّل «[[الأمالى شیخ مفید (کتاب)|امالى]]» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السید الحمیرى...». و از آن جمله است اشعار بسیارى در دیوان که نصایح امام به فرزندانش [[امام حسن]] علیه‌السلام و [[امام حسین]] علیه‌السلام است که وصایاى آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه این که سبک اشعار از حیث [[بلاغت]] و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن بسیار متفاوت است و سست به نظر مى آید. ظاهراً باید گفت رجزهایى که از آن حضرت نقل شده است، [[سند حدیث|اسناد]] آنها به آن جناب، خالى از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود. بسیارى از اشعار «على بن ابى طالب قیروانى» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.»
 +
==دیوان منسوب به امام علی در طول تاریخ==
  
ترديدى نيست كه اين اشعار توسط امام على(ع) (بر فرض درستى انتساب) گردآورى نشده اند؛ بلكه ارادتمندان آن حضرت در دوره هاى بعد، دست به چنين كارى زده اند.
+
آن گونه که شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده از دیوان [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه‌السلام به شرح زیر است:
  
گرچه بسيارى از ديوانهاى موجود، نام گردآورنده را با خود همراه ندارد و چنين مى نماياند كه گرد آمده امام است (و ما نيز به همين لحاظ آن را اولين متن قرارداديم)؛ اما كنكاش و تحقيق، امرى ديگر را نشان مى دهد.
+
'''۱ـ اولین گردآورى را عبدالعزیز جلودى (م ۳۲۲ ق)''' به انجام رسانده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] در این باره مى گوید: له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، کتاب خطبه، کتاب شعره، کتاب قضاء على علیه‌السلام، کتاب رسائل على علیه‌السلام، کتاب مواعظه، کتاب الدعاء عنه.<ref>رجال النجاشى، ص۱۶۷.</ref> صاحب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهنترین دیوان نامیده است.<ref>الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج۹/۱، ص۱۰۱.</ref> از این دیوان، اثرى در دست نیست.
  
آن گونه كه شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده اين ديوان، به شرح زير است:
+
'''۲ـ دومین گردآورى را على بن احمد بن محمد فنجگردى نیشابورى''' (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است. در این دیوان بنا به گفته کیدرى (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدرى بوده است.<ref>همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۳، ص۲۰۵.</ref> این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده اما [[نسخه خطی|نسخه هایى خطى]] از آن موجود است: الف. نسخه اى در کتابخانه مجلس به شماره ۴/۷۰۹۹.<ref>فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج۲۵، ص۱۰۸.</ref> ب. نسخه اى در کتابخانه مدرسه سپهسالار.<ref>فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج۲، ص۴۴۷.</ref> [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ]] نیز گویا نسخه سپهسالار را دیده و مى گوید ۱۳۸ بیت آن ضمن مجموعه اى در این کتابخانه موجود است.<ref>الذریعة، ج۱۲، ص۲۲۳.</ref>
  
1ـ اولين گردآورى را عبدالعزيز جلودى (م322ق) به انجام رسانده است . نجاشى در اين باره مى گويد:
+
'''۳ـ دیوان امیرالمؤمنین:''' گردآورده یکى از اعلام که بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق) صاحب کتاب «سیرة النبى» و برخى دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است.<ref>  همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱.</ref> از این دیوان، بیش از این اطلاعى در دست نیست.
  
له كتب قد ذكرها الناس، منها كتاب مسند أميرالمؤمنين(ع)، كتاب خطبه(ع)، كتاب شعره، كتاب قضاء على(ع)، كتاب رسائل على(ع)، كتاب مواعظه(ع)، كتاب الدعاءعنه(ع).2
+
'''۴ـ دیوان أمیرالمؤمنین:''' گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (۴۵۰ـ ۵۴۳ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.<ref>همان، ص۳۱۶.</ref>
  
صاحب «الذريعه» نيز: بر اين، صحه گذارده و آن را كهن ترين ديوان ناميده است.3
+
'''۵ـ الحدیقة الأنیقة:''' گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى نیشابورى (م ۵۴۸ق). کیدرى مى گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردى و دیوانى دیگر از [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه‌السلام در زمینه ادب و اندرز است. صاحب «الذریعة» حدس مى زند که نسخه تاریخ ۸۰۷ قمرى آن را در کتابخانه خوانسارى دیده است.<ref>همان، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱ و ج۶، ص۳۸۱.</ref> از این دیوان نیز نشانى بدست نیامده است.
  
از اين ديوان، اثرى در دست نيست.
+
'''۶ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله''': این، دیوان مفصل کیدرى است که شعرها را به ترتیب الفبایى [[قافیه|قافیه]] ها گردآورده و مآخذ بسیارى از شعرها را از دیوانهاى سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است. آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پایان آن «هذا ما أکدى الیه کدىّ...» مى باشد. شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپى معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیارى از شعرها را از قلم انداخته اند.<ref>همان، ج۲، ص۴۳۱ـ۴۳۴.</ref> بر همین مطلب، دکتر امامى نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد.<ref>دیوان امام على علیه‌السلام، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامى، ص۳۲ـ۳۳.</ref> از این کتاب، نسخه هایى در دست است:
  
2ـ دومين گردآورى را ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى (م512 يا 513ق) به انجام رسانده است. نام ديوان او «تاج الأشعار» يا «سلوة الشيعة» است.
+
الف. کتابخانه ملى، ش۱۶۲۹/۴، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۹۰۸ق، ۱۳۷ برگ با ترجمه فارسى زیرنویس.<ref>فهرست کتابخانه ملى، ج۱۰، ص۱۹۱.</ref>
  
در اين ديوان، بنا به گفته كيدرى (صاحب «أنوار العقول») دويست بيت گرد آمده است. اين ديوان نخستين مأخذ «أنوار العقول» كيدرى بوده است.4
+
ب. کتابخانه فاضل خوانسارى، ش۱۶۰، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۸۰۷ق.<ref>فهرست کتابخانه خوانسار، ج۱، ص۱۲۰.</ref>
  
اين ديوان، گرچه تاكنون به طبع نرسيده، اما نسخه هايى خطى از آن موجود است:
+
ج. کتابخانه فیضیه، ش۲۰۵۶ به [[خط نسخ]]، کاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهمیرزادى، تاریخ کتابت: ۱۲۳۵ق، ۱۲۰ برگ.<ref> فهرست کتابخانه فیضیه، ج۱، ص۲۴.</ref>
  
الف. نسخه اى در كتابخانه مجلس به شماره 4/7099. 5
+
دکتر ابوالقاسم امامى نیز ترجمه کاملى از این دیوان را در سال ۱۳۷۳ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است. این دیوان که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است، داراى ۵۰۶ قطعه است و به ترتیب الفباى قافیه ها منظم شده است.
  
ب. نسخه اى در كتابخانه مدرسه سپه سالار.6
+
'''۷ـ گردآورى ملا قاسم، پسر [[سید محمدتقی خوانساری|محمدتقى خوانسارى]]''': اشعار این دیوان از کتاب «[[تحفة الزائر (کتاب)|تحفة الزائر]]» [[علامه مجلسى]] نقل شده است.<ref>فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج۲، ص۱۱۹.</ref>
  
شيخ آقا بزرگ نيز گويا نسخه سپه سالار را ديده و مى گويد 138بيت آن ضمن مجموعه اى در اين كتابخانه موجود است.7
+
'''۸ـ گردآورى [[محمدعلی مدرس تبریزی|محمدعلى مدرس خیابانى]]''' (م ۱۳۷۳ق) نویسنده «[[ریحانة الادب (کتاب)|ریحانة الأدب]]»: این دیوان، ضمن مجموعه اى با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از [[امام سجاد علیه السلام|حضرت سجاد]] تا [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت صاحب]]) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر اکرم تا [[امام حسین]] علیه السلام) به چاپ نرسیده است.
  
3ـ ديوان اميرالمؤمنين،
+
'''۹ـ دیوان الامام على علیه‌السلام''': گردآورى [[سید محسن امین|سید محسن امین عاملى]]، نویسنده «[[اعیان الشیعه (کتاب)|أعیان الشیعة]]» (م ۱۳۳۰ش) که گلچینى از اشعار امام را گردآورده و در سال ۱۳۶۶ق، در ۱۴۹ صفحه در دمشق چاپ شده است.
  
گردآورده يكى از اعلام ، كه بنا بر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م151ق) صاحب كتاب «سيرة النبى» و برخى ديگر از متون كتابها گردآمده است. اين ديوان، دومين مأخذ «أنوار العقول» است.8
+
'''۱۰ـ دیوان الامام على بن أبى طالب''': تحقیق «مرکز البیان العلمى» قاهرة. در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظیم شده است.
  
از اين ديوان، بيش از اين اطلاعى در دست نيست.
+
==پانویس==
 
 
4ـ ديوان أميرالمؤمنين،
 
 
 
گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (450ـ 543ق). اين ديوان، سومين مأخذ «أنوار العقول» است.9
 
 
 
5ـ الحديقة الأنيقة،
 
 
 
گردآورده محمد بن حسين بن حسن بيهقى كيدرى نيشابورى (م548ق). كيدرى مى گويد: اين ديوان، گزيده اشعار جمع آورده فنجگردى و ديوانى ديگر از اميرالمؤمنين(ع) در زمينه ادب و اندرز است.
 
 
 
صاحب «الذريعة» حدس مى زند كه نسخه تاريخ 807قمرى آن را در كتابخانه خوانسارى ديده است.10
 
 
 
از اين ديوان نيز نشانى به دست نيامده است.
 
 
 
6ـ أنوار العقول فى أشعار وصى الرسول(ص).
 
 
 
اين، ديوان مفصل كيدرى است كه شعرها را به ترتيب الفبايى قافيه ها گردآورده و مآخذ بسيارى از شعرها را از ديوانهاى سه گانه گذشته و ساير كتب، باز گفته است.
 
 
 
آغاز اين ديوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأكاسرة…» و پايان آن «هذا ما أكدى اليه كدىّ…» مى باشد.
 
 
 
شيخ آقا بزرگ معتقد است يك نسخه از آن را ديده است. چنانكه بر اين باور است كه ديوان چاپى معروف به نام ديوان اميرالمؤمنين، در ترتيب، به «أنوار العقول» نزديك است؛ فقط اسانيد و بسيارى از شعرها را از قلم انداخته اند.11 بر همين مطلب، دكتر امامى نيز در ترجمه «أنوار العقول» تأكيد دارد.12
 
 
 
از اين كتاب، نسخه هايى در دست است:
 
 
 
الف. كتابخانه ملى، ش1629/4، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 908ق، 137 برگ با ترجمه فارسى زير نويس.13
 
 
 
ب. كتابخانه فاضل خوانسارى، ش160، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 807ق.14
 
 
 
ج. كتابخانه فيضيه، ش2056، به خط نسخ، كاتب: محمد تقى بن ملا على بن آقا محمد شهميرزادى، تاريخ كتابت: 1235ق، 120 برگ.15
 
 
 
دكتر ابوالقاسم امامى نيز ترجمه كاملى از اين ديوان را در سال 1373ش، توسط انتشارات اسوه منتشر كرده است.
 
 
 
اين ديوان ـ كه كاملترين ديوان چاپ شده موجود است ـ داراى 506 قطعه است و به ترتيب الفباى قافيه ها منظم شده است.
 
 
 
7ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى. اشعار اين ديوان، از كتاب «تحفة الزائر» مجلسى نقل شده است.16
 
 
 
8ـ گردآورى شيخ محمد على مدرس خيابانى (م1373ق)نويسنده «ريحانة الأدب».
 
 
 
اين ديوان، ضمن مجموعه اى با نام «ديوان المعصومين» است كه جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پيامبر تا امام حسين) به چاپ نرسيده است.
 
 
 
9ـ ديوان الامام على(ع)،
 
 
 
گردآورى سيد محسن امين عاملى، نويسنده «أعيان الشيعة» (م1330ش) كه گلچينى از اشعار امام را گردآورده و در سال 1366ق، در 149صفحه در دمشق چاپ شده است.
 
 
 
10ـ ديوان الامام على بن أبى طالب،
 
 
 
تحقيق «مركز البيان العلمى» قاهرة.
 
 
 
در اين كتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة و الدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظيم شده است.
 
 
 
استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان دیوان امام علی 0ع) چاپ شده می فرماید:
 
 
 
اين جانب، اكثر اشعار ديوان، منسوب به امير(ع) را از ديگران يافته است و همه را با ذكر مآخذ و مصادر، در «تكلمة منهاج البراعة» (ج1،ص306ـ315) آورده است.
 
 
 
بسيارى ازاشعار ديوان بيان روايات مروى از آن جناب است كه ديگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امير(ع) است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابيات «يا حار همدان من يمت يرنى…» كه سيد حميرى، قول امير(ع) به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اوّل «امالى» خود نقل كرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جميل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السيد الحميرى…».
 
 
 
و از آن جمله است اشعار بسيارى در ديوان كه نصايح امام به فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسين(ع) است كه وصاياى آن جناب را به سبطين، به نظم درآوردند و از اين روى، اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه اينكه سبك اشعار از حيث بلاغت و فصاحت، نسبت به ديگر كلمات امير(ع) چون خطب و رسائل و حكم و نهج و غير آن، بسيار متفاوت است و سست به نظر مى آيد. ظاهرا بايد گفت رجزهايى كه از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نيست كه سيرت ابطال عرب در ميدان مبارزه اين بود.
 
 
 
بسيارى از اشعار «على بن ابى طالب قيروانى» نيز به آن جناب نسبت داده شده كه اشتراك در اسم، موجب اين اشتباه شده است.
 
 
 
==پانویس ==
 
 
<references />
 
<references />
1. رجوع شود به: ديوان الامام على، شرح و ضبط: الدكتور عمر فاروق الطباع، ص 6ـ10
+
==منابع==
 
+
*مهدى مهریزی، کتابشناسی توصیفی کتب حدیثی شیعه: دیوان الامام علی، علوم حدیث، پاییز ۱۳۷۷ - شماره ۹.
2. رجال النجاشى، ص167
+
*دیوان امام على علیه السلام، [http://www.hadith.net/n145-e5585.html پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت]، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲.
 
 
3. الذريعة الى تصانيف الشيعة، ج9/1، ص101
 
 
 
4. همان، ج2، ص432 و ج3، ص205
 
 
 
5. فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج25، ص108
 
 
 
6. فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج2، ص447
 
 
 
7. الذريعة، ج12، ص223
 
 
 
8. همان، ج2، ص432 و ج9/1، ص101
 
 
 
9. همان، ص316
 
 
 
10. همان، ص432 و ج9/1، ص101 و ج6، ص381
 
 
 
11. همان، ج2، ص431ـ434
 
 
 
12. ديوان امام على(ع)، تصحيح و ترجمه دكتر ابوالقاسم امامى، ص32ـ33
 
 
 
13. فهرست كتابخانه ملى، ج10، ص191
 
  
14. فهرست كتابخانه خوانسار، ج1، ص120
+
{{شناختنامه امام علی (ع)}}
  
15. فهرست كتابخانه فيضيه، ج1، ص24
+
[[رده:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
  
16. فهرست كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ج2، ص119
+
[[رده:دیوان‌های شعر]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۷:۳۰

کتاب «دیوان امام علی علیه‌السلام» دیوان شعری منسوب به امام علی علیه‌السلام است. به گفته علامه حسن زاده آملى بسیارى از اشعار این دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از حضرت امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند.

دیدگاه‌های مختلف در مورد شعر امام

گروهى بیش از دو بیت را براى حضرت علی علیه السلام، ثابت نمى دانند و برخى دیگر، همه اشعار دیوان هاى موجود منسوب به امام علی را از ایشان مى دانند. در یک نگاه کلّى، دو دیدگاه در این باره به دست مى آید:

الف. برخى تعداد اشعار امام علیه السلام را اندک و لقب «شاعر» دادن به آن حضرت را نادرست مى دانند؛ البته برخى از ایشان تصریح دارند که نسبت دادن این عنوان به امام علیه السلام بر مقام ایشان نمى افزاید و حتى شاید از آن بکاهد. یونس بن حبیب نحوى، ابوعثمان بکربن محمد مازنى، محمدبن عمران کاتب مرزبانى، زمخشرى، فیروزآبادى و سید على خان کبیر از کسانى اند که صحّت نسبت بیش از دو بیت را به على علیه السلام نپذیرفته اند. یاقوت حَمَوى، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است. مورّخانى چون یعقوبى، مسعودى، ابن قتیبه و طبرى در کتاب هاى خود به اشعار امام على علیه السلام اشاره نکرده اند و این، نشان از اندکىِ سروده ها دارد.

ب. برخى امام را «شاعر» مى شناسند. شَعبى گفته است: ابوبکر، عمر و عثمان، شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. ابن عبد ربّه، مى گوید: ابوبکر و عمر، شاعر بودند و على شاعرترین آنان بود. قَلقَشندى از سعید بن مسیب آورده است که ابوبکر و عمر، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق)، سبط ابن جوزى (م ۶۵۴ ق) و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) در کتاب هاى خود، براى سخنان امام على علیه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسیارى به حضرت نسبت داده اند. همچنین قاضى قُضاعى بخشى از کتابش را به اشعار حضرت امیر علیه السلام اختصاص داده است. یکى از محقّقان در این باره چنین داورى مى کند: خلاصه کلام این که حضرت، محققا زیادتر از دو بیت شعر فرموده است و شاید عدد تقریبى ابیاتش همان دو صد بیتى باشد که آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نیشابورى در یک جا به نام «سَلْوة الشیعه» یا «تاج الأشعار» گرد آورده است.

درباره این دیوان این پرسش نیز مطرح است که آیا امامان معصوم، شعر مى سروده اند و آیا سرایندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آیا ایشان چونان پیامبر صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ به گمان مى رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظرى در میان صاحب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه این است که منعى در سرایندگى امام معصوم نیست.[۱]

دیدگاه علامه حسن زاده درباره دیوان امام علی:

استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان «دیوان امام علی علیه‌السلام» چاپ شده می فرماید: «این جانب، اکثر اشعار دیوان منسوب به امیر علیه‌السلام را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة منهاج البراعة» (ج۱، ص۳۰۶ـ۳۱۵) آورده است. بسیارى از اشعار دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنى...» که سید حمیرى، قول امیر علیه‌السلام به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شیخ مفید در مجلس اوّل «امالى» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السید الحمیرى...». و از آن جمله است اشعار بسیارى در دیوان که نصایح امام به فرزندانش امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام است که وصایاى آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه این که سبک اشعار از حیث بلاغت و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن بسیار متفاوت است و سست به نظر مى آید. ظاهراً باید گفت رجزهایى که از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود. بسیارى از اشعار «على بن ابى طالب قیروانى» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.»

دیوان منسوب به امام علی در طول تاریخ

آن گونه که شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده از دیوان امام علی علیه‌السلام به شرح زیر است:

۱ـ اولین گردآورى را عبدالعزیز جلودى (م ۳۲۲ ق) به انجام رسانده است. نجاشى در این باره مى گوید: له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، کتاب خطبه، کتاب شعره، کتاب قضاء على علیه‌السلام، کتاب رسائل على علیه‌السلام، کتاب مواعظه، کتاب الدعاء عنه.[۲] صاحب «الذریعه» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهنترین دیوان نامیده است.[۳] از این دیوان، اثرى در دست نیست.

۲ـ دومین گردآورى را على بن احمد بن محمد فنجگردى نیشابورى (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است. در این دیوان بنا به گفته کیدرى (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدرى بوده است.[۴] این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده اما نسخه هایى خطى از آن موجود است: الف. نسخه اى در کتابخانه مجلس به شماره ۴/۷۰۹۹.[۵] ب. نسخه اى در کتابخانه مدرسه سپهسالار.[۶] شیخ آقا بزرگ نیز گویا نسخه سپهسالار را دیده و مى گوید ۱۳۸ بیت آن ضمن مجموعه اى در این کتابخانه موجود است.[۷]

۳ـ دیوان امیرالمؤمنین: گردآورده یکى از اعلام که بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق) صاحب کتاب «سیرة النبى» و برخى دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است.[۸] از این دیوان، بیش از این اطلاعى در دست نیست.

۴ـ دیوان أمیرالمؤمنین: گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (۴۵۰ـ ۵۴۳ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.[۹]

۵ـ الحدیقة الأنیقة: گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى نیشابورى (م ۵۴۸ق). کیدرى مى گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردى و دیوانى دیگر از امیرالمؤمنین علیه‌السلام در زمینه ادب و اندرز است. صاحب «الذریعة» حدس مى زند که نسخه تاریخ ۸۰۷ قمرى آن را در کتابخانه خوانسارى دیده است.[۱۰] از این دیوان نیز نشانى بدست نیامده است.

۶ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله: این، دیوان مفصل کیدرى است که شعرها را به ترتیب الفبایى قافیه ها گردآورده و مآخذ بسیارى از شعرها را از دیوانهاى سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است. آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پایان آن «هذا ما أکدى الیه کدىّ...» مى باشد. شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپى معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیارى از شعرها را از قلم انداخته اند.[۱۱] بر همین مطلب، دکتر امامى نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد.[۱۲] از این کتاب، نسخه هایى در دست است:

الف. کتابخانه ملى، ش۱۶۲۹/۴، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۹۰۸ق، ۱۳۷ برگ با ترجمه فارسى زیرنویس.[۱۳]

ب. کتابخانه فاضل خوانسارى، ش۱۶۰، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۸۰۷ق.[۱۴]

ج. کتابخانه فیضیه، ش۲۰۵۶ به خط نسخ، کاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهمیرزادى، تاریخ کتابت: ۱۲۳۵ق، ۱۲۰ برگ.[۱۵]

دکتر ابوالقاسم امامى نیز ترجمه کاملى از این دیوان را در سال ۱۳۷۳ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است. این دیوان که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است، داراى ۵۰۶ قطعه است و به ترتیب الفباى قافیه ها منظم شده است.

۷ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى: اشعار این دیوان از کتاب «تحفة الزائر» علامه مجلسى نقل شده است.[۱۶]

۸ـ گردآورى محمدعلى مدرس خیابانى (م ۱۳۷۳ق) نویسنده «ریحانة الأدب»: این دیوان، ضمن مجموعه اى با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر اکرم تا امام حسین علیه السلام) به چاپ نرسیده است.

۹ـ دیوان الامام على علیه‌السلام: گردآورى سید محسن امین عاملى، نویسنده «أعیان الشیعة» (م ۱۳۳۰ش) که گلچینى از اشعار امام را گردآورده و در سال ۱۳۶۶ق، در ۱۴۹ صفحه در دمشق چاپ شده است.

۱۰ـ دیوان الامام على بن أبى طالب: تحقیق «مرکز البیان العلمى» قاهرة. در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظیم شده است.

پانویس

  1. رجوع شود به: دیوان الامام على، شرح و ضبط: الدکتور عمر فاروق الطباع، ص ۶ـ۱۰.
  2. رجال النجاشى، ص۱۶۷.
  3. الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج۹/۱، ص۱۰۱.
  4. همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۳، ص۲۰۵.
  5. فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج۲۵، ص۱۰۸.
  6. فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج۲، ص۴۴۷.
  7. الذریعة، ج۱۲، ص۲۲۳.
  8. همان، ج۲، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱.
  9. همان، ص۳۱۶.
  10. همان، ص۴۳۲ و ج۹/۱، ص۱۰۱ و ج۶، ص۳۸۱.
  11. همان، ج۲، ص۴۳۱ـ۴۳۴.
  12. دیوان امام على علیه‌السلام، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامى، ص۳۲ـ۳۳.
  13. فهرست کتابخانه ملى، ج۱۰، ص۱۹۱.
  14. فهرست کتابخانه خوانسار، ج۱، ص۱۲۰.
  15. فهرست کتابخانه فیضیه، ج۱، ص۲۴.
  16. فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج۲، ص۱۱۹.

منابع