ابراهیم بن محمد ثقفی: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (صفحه‌ای جدید حاوی ' {{بخشی از یک کتاب}} '''منبع:''' کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، صفحه 302 - 303 '''نویسنده...' ایجاد کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
| − | ''' | + | '''«ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی»''' (م، ۲۸۳ ق)، مورخ، محدث، مفسر و فقیه [[شیعه]] در قرن سوم هجری است. ابراهیم ثقفی ابتدا [[زیدیه|زیدی]] مذهب بود، اما بعدها به مذهب [[امامیه]] درآمد و با تألیف کتب متعدد، در بیان فضایل [[اهل بیت]] علیهم‌السلام و نشر معارف آنان کوشید. کتاب «[[الغارات (کتاب)|الغارات]]» از معروفترین آثار اوست. |
| + | {{شناسنامه عالم | ||
| + | ||نام کامل = '''ابراهیم بن محمد ثقفی''' | ||
| + | ||تصویر= | ||
| + | ||زادروز = | ||
| + | |زادگاه = کوفه | ||
| + | |وفات = ۲۸۳ هجری | ||
| + | |مدفن = | ||
| + | |اساتید =هشام بن ابی هشام، [[فضل بن دکین|ابونعیم فضل بن دکین]]، [[ابان بن عثمان]]، یونس بن عبید،... | ||
| + | |شاگردان =[[ابراهیم بن هاشم قمی]]، احمد بن علویه اصفهانی، حسن بن علی زعفرانی اصفهانی، [[سعد بن عبدالله اشعری قمی]]، [[محمد بن حسن صفار|محمد بن حسن الصفار]]،... | ||
| + | |آثار = [[الغارات (کتاب)|الغارات]]، المعرفه فی المناقب والمثالب، معرفة فضل الافضل، رسائل و اخبار امیرالمومنین علیه‌السلام، اخبار مختار الثقفی، المغازی، السقیفه، الشوری،... | ||
| + | }} | ||
| + | ==زندگینامه== | ||
| + | ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی، در اوایل قرن سوم در شهر [[کوفه]] چشم به جهان گشود. نسب وی با چهار واسطه به سعد بن مسعود ثقفی، عموی [[مختار ثقفی]] می رسد. [[شیخ طوسی]] در این مورد می گوید: ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی رضی الله عنه اصالتاً اهل [[کوفه]] است و سعد بن مسعود جد اعلای او، برادر سعد بن مسعود یکی از یاران و کارگزاران باوفای [[امیرالمومنین]] علی علیه السلام و [[امام حسن]] علیه السلام محسوب می شود. | ||
| − | + | سعید بن هلال، پدربزرگ ابراهیم نیز از یاران [[امام صادق]] علیه السلام محسوب می شود. همچنان که [[شیخ طوسی]] وی را با عنوان سعید بن هلال ثقفی، در ردیف اصحاب پیشوای ششم علیه السلام ثبت کرده است.<ref>رجال الطوسی، باب اصحاب الصادق علیه السلام.</ref> | |
| − | + | ابراهیم بن هلال ثقفی در اوایل به مذهب [[زیدیه]] تمایل داشت، اما در اثر بررسی ها و تحقیقاتی که انجام داد، حقیقت را یافته و به مذهب [[امامیه]] روی آورد و یکی از [[شیعه|شیعیان]] خالص، پرتلاش و از عاشقان بی قرار و طرفدار غیرتمند [[اهل بیت]] علیهم السلام گردید. | |
| − | + | وی کتابی به نام «المعرفه» تألیف کرده و در آن، مناقب اهل بیت علیهم السلام و ستم ها و نیرنگ های دشمنان آنان را شرح داد. و در آن کتاب، عشق بی پایان خود به خاندان [[عصمت]] و طهارت و بیزاری از دشمنانشان را به طور واضح بیان نمود. برخی از دانشمندان مصلح اندیش، از انتشار آن کتاب در شهر [[کوفه]] ممانعت به عمل آورده و او را به مخفی کردن آن کتاب توصیه نمودند. اما چون ابن هلال از روی اعتقاد و [[اخلاص]]، آن کتاب را نوشته و به مطالب آن [[ایمان]] عمیق داشت، با خود عهد کرد که نه تنها آن اثر را منتشر می کنم بلکه قدمی هم فراتر گذاشته و آن را در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشتر باشد، به مخاطبین خود عرضه نماید. برای این منظور، وی شهر [[اصفهان]] را ـ که در آن زمان دورترین نقطه از عقاید شیعه و مخالف ترین مکان با آیین تشیع بود ـ انتخاب نمود و سپس به آن جا هجرت کرد. او در اصفهان کتاب «المعرفه» را نشر داده و [[احادیث]] آن را به مردم عرضه نمود.<ref>رجال نجاشی، ص ۱۶ و ۱۷.</ref> و تأثیر بسزایی در گرایش مردم اصفهان به سوی مکتب اهل بیت علیهم السلام به جا گذاشت. | |
| − | + | با انتشار خبر هجرت ابن هلال به اصفهان، علمای بزرگ [[قم]] شادمان شده و گروهی از آنان - از جمله [[احمد بن محمد بن خالد برقى|احمد بن محمد بن خالد برقی]]، صاحب کتاب [[المحاسن (کتاب)|المحاسن]] - به محضر وی شتافته و از او تقاضا کردند که به همراه آنان به قم برود تا از نزدیک، از حضور وی بهره مند شوند. اما این عالم وارسته که با خود عهد کرده بود در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشتر هستند، [[احادیث]] [[ائمه اطهار]] علیهم السلام را منتشر کند و علوم و اهل بیت را در مناطق نیازمند، تبلیغ نموده و در افزایش شیعیان اهل بیت علیهم السلام تلاش نمایند، از پذیرفتن تقاضای علمای قم خودداری نموده و همچنان تا آخر عمر در اصفهان اقامت گزید.<ref>معراج اهل الکمال الى معرفه الرجال،ج۱، ص: ۷۸</ref> | |
| − | + | این عالم پرتلاش و احیاگر معارف [[اهل بیت]] علیهم السلام در عصر خفقان، در شهر اصفهان رحلت نمود.<ref>الشیعه و فنون الاسلام، ص ۱۰۸.</ref> اکثر مورخان درگذشت ابراهیم بن محمد ثقفی را ۲۸۳ ه.ق نوشته اند، اما بعضی هم نوشته اند که او در سال ۲۸۰ ه.ق در اصفهان درگذشت. | |
| + | ==تحصیل و اساتید== | ||
| + | از قرائن تاریخی برمی آید که ابراهیم بن محمد ثقفی در سال های ۲۰۰ تا ۲۶۰ هجری (عصر [[امام جواد]] و [[امام هادی]] و [[امام حسن عسکری]] علیهم السلام) در [[کوفه]] و در [[اصفهان]] می زیسته؛ اما بنا به عللی نتوانسته است به حضور آن بزرگواران رسیده و از آنان مستقیماً بهره مند شود. با این وجود، او بر اثر اشتیاق به تحصیل [[علوم اسلامی]]، به حضور اساتید عصر خود شتافته، و از محضر آنان علم [[حدیث]] و [[تاریخ]] را فرا گرفت. عده ای از اساتید و [[مشایخ]] ابراهیم ثقفی که نام بیشتر از ۳۰ نفر از آنها در منابع تاریخی ثبت شده، عبارتند از: | ||
| − | + | #هشام بن ابی هشام | |
| + | #[[فضل بن دکین|ابونعیم فضل بن دکین]] | ||
| + | #[[ابان بن عثمان]] | ||
| + | #یونس بن عبید | ||
| + | #ابراهیم بن عباس بصری | ||
| + | #ابراهیم بن عمرو بن مبارک | ||
| + | #ابراهیم بن یحیی الدوری | ||
| + | #احمد بن عمران انصاری | ||
| + | #احمد بن معمر اسدی | ||
| + | #اسماعیل بن ابان ازدی | ||
| + | #بشیر بن خیثمه | ||
| + | #بکر بن بکار قیسی | ||
| + | #حکم بن سلیمان کندی | ||
| + | #عبدالله بن بلج بصری | ||
| + | #عبدالله بن محمد عبسی | ||
| + | #عبدالله بن محمد ثقفی | ||
| + | #عبید بن سلیمان نخعی | ||
| + | #علی بن قادم خزاعی | ||
| + | #علی بن هلال احمسی | ||
| + | #عمر بن حماد بن طلحه قناد | ||
| + | #مالک بن اسماعیل نهدی | ||
| + | #محمد بن سعید کوفی، ملقب به حمدان | ||
| + | #محمد بن هشام مرادی | ||
| + | #یحیی بن صالح حریری | ||
| + | #یوسف بن بهلول سعدی | ||
| + | #ابوالحسن مدائنی | ||
| + | #یوسف بن کلیب مسعودی.<ref>ابن هلال ثقفی در کتاب هایش از جمله «[[الغارات]]»، نام دیگر اساتیدش را بیان داشته است.</ref> | ||
| − | [[ | + | ==ویژگی‌های علمی== |
| + | این دانشمند پرتلاش، در عصر مظلومیت [[اهل بیت]] علیهم السلام و زمانی که [[شیعه|شیعیان]] از سوی زمامداران مستبد [[حکومت بنی عباس|عباسی]] در محدودیت شدیدی قرار گرفته بودند، پرچم معارف علوی علیه السلام را به دوش کشیده و با مخالفان فرهنگی [[عترت]] به مقابله برخاسته است. او با [[جهاد]] فرهنگی و انتشار افکار و اندیشه های [[شیعه]] توانسته است سخنان [[حق]] را به گوش حقیقت جویان تاریخ برساند. | ||
| − | + | در این جا به برخی از ویژگی های وی می پردازیم: | |
| + | ===محدث روشن‌بین=== | ||
| + | ابن هلال که عاشق جمع آوری، تدوین و نشر فرهنگ [[اهل بیت]] علیهم السلام ـ به ویژه تاریخ حکومت [[امیرالمومنین]] علیه السلام ـ بوده است، در این راه از هیچ کوششی فروگذاری نکرد و او نه تنها به منابع و شخصیت های شیعی برای یافتن مطالب و [[احادیث]] مورد نیاز خود رجوع می نمود، بلکه به محدثین و دانشمندان مورد اعتماد [[اهل سنت]] و سایر فرقه ها نیز توجه نموده و از حضور آنان کسب علم می کرد. علت مهم این امر، احتجاج بر مخالفین با دلایل قابل قبول آنان بوده است. | ||
| + | ===عالمی مورد اعتماد=== | ||
| + | [[سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خوئی]] قرار گرفتن ثقفی در اِسناد [[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر قمی]] و در طریق روایی [[جعفر بن محمد قولویه|جعفر بن قولویه]] را در دلالت بر وثاقت او کافی دانسته است.<ref>معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۲۸۲.</ref> [[ابن ندیم|ابن ندیم]] نیز ثقفی را از علمای موثق می‌داند. با این حال برخی از علمای [[اهل سنت|اهل سنّت]]، وی را به سبب [[شیعه|شیعی]] بودن، «[[جرح و تعدیل|جرح]]» و حدیثش را ترک کرده‌اند. اما نوشته ها و روایات ابراهیم بن هلال ثقفی، مورد اعتماد برجسته ترین عالمان و [[محدث|محدثین]] شیعه قرار گرفته است و آنان در کتاب های خود به طور گسترده از روایات وی استفاده کرده اند؛ همانند: [[احمد بن محمد بن خالد برقى|احمد بن خالد برقی]] در کتاب «[[المحاسن (کتاب)|المحاسن]]» [[محمد بن حسن صفار]] در «[[بصائر الدرجات]]»، [[شیخ کلینی|کلینی]] در «[[الکافی]]»، [[شیخ صدوق]] در «[[من لایحضره الفقیه]]»، [[شیخ مفید]] در «[[الأمالى شیخ مفید (کتاب)|امالی]]» [[شیخ طوسی]] در «[[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]]»، [[سید مرتضی]] در «الشافی»، [[علی بن ابراهیم قمی]] در «[[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر قمی]]»، [[ابن قولویه]] در «[[کامل الزیارات]]»، [[ابن شهر آشوب]] در «[[مناقب ابن شهر آشوب (کتاب)|المناقب]]»، [[طبرسی]] در «[[اعلام الوری]]»، [[سید بن طاووس|سید علی بن طاووس]] در «[[الیقین باختصاص مولانا علی بامرة المؤمنین (کتاب)|الیقین]]» و «[[اقبال الاعمال (کتاب)|اقبال الاعمال]]»، سید عبدالکریم بن طاووس در «[[فرحة الغری (کتاب)|فرحة الغری]]»، ابی جعفر طبری در «[[بشارة المصطفی لشیعة المرتضی (کتاب)|بشارة المصطفی]]»، [[قطب راوندی]] در «[[الخرائج والجرائح]]»، [[علامه مجلسی]] در «[[بحارالانوار]]»، [[شیخ حر عاملی]] در «[[وسائل الشیعه]]» و «[[اثبات الهداة (کتاب)|اثبات الهداة]]»، [[محدث قمی]] در «[[سفینه البحار]]»، و ... . | ||
| + | ===پرورش راویان و محدثان=== | ||
| + | ثقفی علاوه بر نشر آثار خود، حوزه درس تشکیل داده و افراد مستعد و علاقه مند را گرد آورد و عده ای از راویان و محدثان را تربیت نمود. بسیاری از چهره های درخشان و راویان بزرگ شیعه، در قرن سوم هجری، در [[کوفه]] و اصفهان از وی بهره برده و توشه ها اندوخته اند که در آثار و تألیفات آنان دیده می شود. نام عده ای از آنان عبارت است از: | ||
| − | [[ | + | #[[ابراهیم بن هاشم قمی]] |
| + | #احمد بن علویه اصفهانی؛ که دانشمندی زبان شناس، ادیب، نویسنده، شاعر اهل بیت علیهم السلام راوی [[حدیث]] و دارای تألیف متعدد می باشد.<ref>رجال الطوسی، باب «من لم یرو عن واحد من الأئمه» ص ۴۱۲ و معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۲۵۴ ـ ۲۵۸.</ref> | ||
| + | #حسن بن علی زعفرانی اصفهانی | ||
| + | #[[سعد بن عبدالله اشعری قمی]] | ||
| + | #سلمة بن خطاب | ||
| + | #عباس بن سری (السندی) | ||
| + | #عبدالرحمن بن ابراهیم المستعلی | ||
| + | #[[علی بن ابراهیم قمی]] | ||
| + | #علی بن عبدالله بن کوشید اصفهانی | ||
| + | #[[محمد بن حسن صفار|محمد بن حسن الصفار]] | ||
| + | #محمد بن زید الرطاب.<ref>الغارات، مقدمه.</ref> | ||
| − | + | ==آثار و تألیفات== | |
| + | تألیفات فراوان و آثار متعدد ابراهیم بن هلال ثقفی، نشانگر اطلاعات گسترده روایی و تاریخی و اراده خلل ناپذیر او در راه احیای معارف [[شیعه|شیعی]] و سیره علوی است. در اکثر منابع شیعه و [[سنی]] بیش از ۵۰ مورد از کتاب های وی یاد شده است؛ گرچه در زمان ما به غیر از کتاب «[[الغارات]]» آثار دیگر وی در دسترس نمی باشد و در اثر حوادث روزگار و تلاش دشمنان و سایر عوامل، بقیه تألیفات وی مفقود شده است. نام برخی از آثار او به شرح ذیل می باشد: | ||
| − | [[ | + | #[[الغارات (کتاب)|الغارات]]؛ این کتاب در برخی منابع، به نام «الاستنفار و الغارات» نیز ثبت شده است.<ref>الذریعه، ج ۲، ص ۳۵.</ref> گرچه غرض اصلی نگارنده از تألیف این کتاب، تشریخ غارت ها و چپاولگری های [[معاویه]] بوده، اما تألیف و نگارش، موجب شده تا لابه لای مطالب کتاب، گفتارهای بسیار ارزنده ای گنجانده شود. این کتاب یکی از بهترین منابع در زمینه حکومت و سیره کشورداری [[امام علی]] علیه السلام است که می تواند در این مورد پاسخگوی نیاز محققان و مؤلفان باشد. |
| + | #المعرفه فی المناقب والمثالب | ||
| + | #المبتداء | ||
| + | #السیره | ||
| + | #معرفة فضل الافضل | ||
| + | #اخبار [[مختار ثقفی|مختار ابی عبیده الثقفی]]<ref>الذریعه، ج ۱، ص ۳۴۸.</ref> | ||
| + | #المغازی | ||
| + | #السقیفه | ||
| + | #الردة | ||
| + | #مقتل عثمان | ||
| + | #الشوری | ||
| + | #بیعة امیرالمومنین علیه السلام | ||
| + | #الجمل | ||
| + | #الصفین | ||
| + | #الحکمین | ||
| + | #النهروان | ||
| + | #مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام | ||
| + | #رسائل و اخبار امیرالمومنین علیه السلام | ||
| + | #قیام الحسن بن علی علیه السلام | ||
| + | #مقتل الحسین علیه السلام | ||
| + | #التوابین و عین الورده | ||
| + | #فدک. | ||
| − | + | ==پانویس== | |
| + | <references /> | ||
| + | ==منابع== | ||
| − | * | + | *گلشن ابرار، زندگینامه "ابراهیم بن هلال ثقفی" از عبدالکریم پاک نیا، جلد ۴. |
| − | + | *[https://rch.ac.ir/article/Details?id=10126 "ثقفی ابواسحاق ابراهیم بن محمد"، دانشنامه جهان اسلام]، بازیابی: ۲۶ بهمن ۱۳۹۲. | |
| − | + | *محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی. | |
| + | *معراج اهل الکمال الى معرفة الرجال، سلیمان بن عبدالله ماحوزى. | ||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= متوسط | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده=دارد | ||
| + | }} | ||
| + | [[رده: علمای قرن سوم]] | ||
| + | [[رده: علماء شیعه]] | ||
| + | [[رده:محدثان]] | ||
| + | [[رده:تاریخ نویسان]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۶ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۴۲
«ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی» (م، ۲۸۳ ق)، مورخ، محدث، مفسر و فقیه شیعه در قرن سوم هجری است. ابراهیم ثقفی ابتدا زیدی مذهب بود، اما بعدها به مذهب امامیه درآمد و با تألیف کتب متعدد، در بیان فضایل اهل بیت علیهم‌السلام و نشر معارف آنان کوشید. کتاب «الغارات» از معروفترین آثار اوست.
| نام کامل | ابراهیم بن محمد ثقفی |
| زادگاه | کوفه |
| وفات | ۲۸۳ هجری |
|
| |
| اساتید |
هشام بن ابی هشام، ابونعیم فضل بن دکین، ابان بن عثمان، یونس بن عبید،... |
| شاگردان |
ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن علویه اصفهانی، حسن بن علی زعفرانی اصفهانی، سعد بن عبدالله اشعری قمی، محمد بن حسن الصفار،... |
| آثار |
الغارات، المعرفه فی المناقب والمثالب، معرفة فضل الافضل، رسائل و اخبار امیرالمومنین علیه‌السلام، اخبار مختار الثقفی، المغازی، السقیفه، الشوری،... |
محتویات
زندگینامه
ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی، در اوایل قرن سوم در شهر کوفه چشم به جهان گشود. نسب وی با چهار واسطه به سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار ثقفی می رسد. شیخ طوسی در این مورد می گوید: ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی رضی الله عنه اصالتاً اهل کوفه است و سعد بن مسعود جد اعلای او، برادر سعد بن مسعود یکی از یاران و کارگزاران باوفای امیرالمومنین علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام محسوب می شود.
سعید بن هلال، پدربزرگ ابراهیم نیز از یاران امام صادق علیه السلام محسوب می شود. همچنان که شیخ طوسی وی را با عنوان سعید بن هلال ثقفی، در ردیف اصحاب پیشوای ششم علیه السلام ثبت کرده است.[۱]
ابراهیم بن هلال ثقفی در اوایل به مذهب زیدیه تمایل داشت، اما در اثر بررسی ها و تحقیقاتی که انجام داد، حقیقت را یافته و به مذهب امامیه روی آورد و یکی از شیعیان خالص، پرتلاش و از عاشقان بی قرار و طرفدار غیرتمند اهل بیت علیهم السلام گردید.
وی کتابی به نام «المعرفه» تألیف کرده و در آن، مناقب اهل بیت علیهم السلام و ستم ها و نیرنگ های دشمنان آنان را شرح داد. و در آن کتاب، عشق بی پایان خود به خاندان عصمت و طهارت و بیزاری از دشمنانشان را به طور واضح بیان نمود. برخی از دانشمندان مصلح اندیش، از انتشار آن کتاب در شهر کوفه ممانعت به عمل آورده و او را به مخفی کردن آن کتاب توصیه نمودند. اما چون ابن هلال از روی اعتقاد و اخلاص، آن کتاب را نوشته و به مطالب آن ایمان عمیق داشت، با خود عهد کرد که نه تنها آن اثر را منتشر می کنم بلکه قدمی هم فراتر گذاشته و آن را در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشتر باشد، به مخاطبین خود عرضه نماید. برای این منظور، وی شهر اصفهان را ـ که در آن زمان دورترین نقطه از عقاید شیعه و مخالف ترین مکان با آیین تشیع بود ـ انتخاب نمود و سپس به آن جا هجرت کرد. او در اصفهان کتاب «المعرفه» را نشر داده و احادیث آن را به مردم عرضه نمود.[۲] و تأثیر بسزایی در گرایش مردم اصفهان به سوی مکتب اهل بیت علیهم السلام به جا گذاشت.
با انتشار خبر هجرت ابن هلال به اصفهان، علمای بزرگ قم شادمان شده و گروهی از آنان - از جمله احمد بن محمد بن خالد برقی، صاحب کتاب المحاسن - به محضر وی شتافته و از او تقاضا کردند که به همراه آنان به قم برود تا از نزدیک، از حضور وی بهره مند شوند. اما این عالم وارسته که با خود عهد کرده بود در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشتر هستند، احادیث ائمه اطهار علیهم السلام را منتشر کند و علوم و اهل بیت را در مناطق نیازمند، تبلیغ نموده و در افزایش شیعیان اهل بیت علیهم السلام تلاش نمایند، از پذیرفتن تقاضای علمای قم خودداری نموده و همچنان تا آخر عمر در اصفهان اقامت گزید.[۳]
این عالم پرتلاش و احیاگر معارف اهل بیت علیهم السلام در عصر خفقان، در شهر اصفهان رحلت نمود.[۴] اکثر مورخان درگذشت ابراهیم بن محمد ثقفی را ۲۸۳ ه.ق نوشته اند، اما بعضی هم نوشته اند که او در سال ۲۸۰ ه.ق در اصفهان درگذشت.
تحصیل و اساتید
از قرائن تاریخی برمی آید که ابراهیم بن محمد ثقفی در سال های ۲۰۰ تا ۲۶۰ هجری (عصر امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام) در کوفه و در اصفهان می زیسته؛ اما بنا به عللی نتوانسته است به حضور آن بزرگواران رسیده و از آنان مستقیماً بهره مند شود. با این وجود، او بر اثر اشتیاق به تحصیل علوم اسلامی، به حضور اساتید عصر خود شتافته، و از محضر آنان علم حدیث و تاریخ را فرا گرفت. عده ای از اساتید و مشایخ ابراهیم ثقفی که نام بیشتر از ۳۰ نفر از آنها در منابع تاریخی ثبت شده، عبارتند از:
- هشام بن ابی هشام
- ابونعیم فضل بن دکین
- ابان بن عثمان
- یونس بن عبید
- ابراهیم بن عباس بصری
- ابراهیم بن عمرو بن مبارک
- ابراهیم بن یحیی الدوری
- احمد بن عمران انصاری
- احمد بن معمر اسدی
- اسماعیل بن ابان ازدی
- بشیر بن خیثمه
- بکر بن بکار قیسی
- حکم بن سلیمان کندی
- عبدالله بن بلج بصری
- عبدالله بن محمد عبسی
- عبدالله بن محمد ثقفی
- عبید بن سلیمان نخعی
- علی بن قادم خزاعی
- علی بن هلال احمسی
- عمر بن حماد بن طلحه قناد
- مالک بن اسماعیل نهدی
- محمد بن سعید کوفی، ملقب به حمدان
- محمد بن هشام مرادی
- یحیی بن صالح حریری
- یوسف بن بهلول سعدی
- ابوالحسن مدائنی
- یوسف بن کلیب مسعودی.[۵]
ویژگی‌های علمی
این دانشمند پرتلاش، در عصر مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و زمانی که شیعیان از سوی زمامداران مستبد عباسی در محدودیت شدیدی قرار گرفته بودند، پرچم معارف علوی علیه السلام را به دوش کشیده و با مخالفان فرهنگی عترت به مقابله برخاسته است. او با جهاد فرهنگی و انتشار افکار و اندیشه های شیعه توانسته است سخنان حق را به گوش حقیقت جویان تاریخ برساند.
در این جا به برخی از ویژگی های وی می پردازیم:
محدث روشن‌بین
ابن هلال که عاشق جمع آوری، تدوین و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام ـ به ویژه تاریخ حکومت امیرالمومنین علیه السلام ـ بوده است، در این راه از هیچ کوششی فروگذاری نکرد و او نه تنها به منابع و شخصیت های شیعی برای یافتن مطالب و احادیث مورد نیاز خود رجوع می نمود، بلکه به محدثین و دانشمندان مورد اعتماد اهل سنت و سایر فرقه ها نیز توجه نموده و از حضور آنان کسب علم می کرد. علت مهم این امر، احتجاج بر مخالفین با دلایل قابل قبول آنان بوده است.
عالمی مورد اعتماد
آیت الله خوئی قرار گرفتن ثقفی در اِسناد تفسیر قمی و در طریق روایی جعفر بن قولویه را در دلالت بر وثاقت او کافی دانسته است.[۶] ابن ندیم نیز ثقفی را از علمای موثق می‌داند. با این حال برخی از علمای اهل سنّت، وی را به سبب شیعی بودن، «جرح» و حدیثش را ترک کرده‌اند. اما نوشته ها و روایات ابراهیم بن هلال ثقفی، مورد اعتماد برجسته ترین عالمان و محدثین شیعه قرار گرفته است و آنان در کتاب های خود به طور گسترده از روایات وی استفاده کرده اند؛ همانند: احمد بن خالد برقی در کتاب «المحاسن» محمد بن حسن صفار در «بصائر الدرجات»، کلینی در «الکافی»، شیخ صدوق در «من لایحضره الفقیه»، شیخ مفید در «امالی» شیخ طوسی در «تهذیب»، سید مرتضی در «الشافی»، علی بن ابراهیم قمی در «تفسیر قمی»، ابن قولویه در «کامل الزیارات»، ابن شهر آشوب در «المناقب»، طبرسی در «اعلام الوری»، سید علی بن طاووس در «الیقین» و «اقبال الاعمال»، سید عبدالکریم بن طاووس در «فرحة الغری»، ابی جعفر طبری در «بشارة المصطفی»، قطب راوندی در «الخرائج والجرائح»، علامه مجلسی در «بحارالانوار»، شیخ حر عاملی در «وسائل الشیعه» و «اثبات الهداة»، محدث قمی در «سفینه البحار»، و ... .
پرورش راویان و محدثان
ثقفی علاوه بر نشر آثار خود، حوزه درس تشکیل داده و افراد مستعد و علاقه مند را گرد آورد و عده ای از راویان و محدثان را تربیت نمود. بسیاری از چهره های درخشان و راویان بزرگ شیعه، در قرن سوم هجری، در کوفه و اصفهان از وی بهره برده و توشه ها اندوخته اند که در آثار و تألیفات آنان دیده می شود. نام عده ای از آنان عبارت است از:
- ابراهیم بن هاشم قمی
- احمد بن علویه اصفهانی؛ که دانشمندی زبان شناس، ادیب، نویسنده، شاعر اهل بیت علیهم السلام راوی حدیث و دارای تألیف متعدد می باشد.[۷]
- حسن بن علی زعفرانی اصفهانی
- سعد بن عبدالله اشعری قمی
- سلمة بن خطاب
- عباس بن سری (السندی)
- عبدالرحمن بن ابراهیم المستعلی
- علی بن ابراهیم قمی
- علی بن عبدالله بن کوشید اصفهانی
- محمد بن حسن الصفار
- محمد بن زید الرطاب.[۸]
آثار و تألیفات
تألیفات فراوان و آثار متعدد ابراهیم بن هلال ثقفی، نشانگر اطلاعات گسترده روایی و تاریخی و اراده خلل ناپذیر او در راه احیای معارف شیعی و سیره علوی است. در اکثر منابع شیعه و سنی بیش از ۵۰ مورد از کتاب های وی یاد شده است؛ گرچه در زمان ما به غیر از کتاب «الغارات» آثار دیگر وی در دسترس نمی باشد و در اثر حوادث روزگار و تلاش دشمنان و سایر عوامل، بقیه تألیفات وی مفقود شده است. نام برخی از آثار او به شرح ذیل می باشد:
- الغارات؛ این کتاب در برخی منابع، به نام «الاستنفار و الغارات» نیز ثبت شده است.[۹] گرچه غرض اصلی نگارنده از تألیف این کتاب، تشریخ غارت ها و چپاولگری های معاویه بوده، اما تألیف و نگارش، موجب شده تا لابه لای مطالب کتاب، گفتارهای بسیار ارزنده ای گنجانده شود. این کتاب یکی از بهترین منابع در زمینه حکومت و سیره کشورداری امام علی علیه السلام است که می تواند در این مورد پاسخگوی نیاز محققان و مؤلفان باشد.
- المعرفه فی المناقب والمثالب
- المبتداء
- السیره
- معرفة فضل الافضل
- اخبار مختار ابی عبیده الثقفی[۱۰]
- المغازی
- السقیفه
- الردة
- مقتل عثمان
- الشوری
- بیعة امیرالمومنین علیه السلام
- الجمل
- الصفین
- الحکمین
- النهروان
- مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام
- رسائل و اخبار امیرالمومنین علیه السلام
- قیام الحسن بن علی علیه السلام
- مقتل الحسین علیه السلام
- التوابین و عین الورده
- فدک.
پانویس
- ↑ رجال الطوسی، باب اصحاب الصادق علیه السلام.
- ↑ رجال نجاشی، ص ۱۶ و ۱۷.
- ↑ معراج اهل الکمال الى معرفه الرجال،ج۱، ص: ۷۸
- ↑ الشیعه و فنون الاسلام، ص ۱۰۸.
- ↑ ابن هلال ثقفی در کتاب هایش از جمله «الغارات»، نام دیگر اساتیدش را بیان داشته است.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۲۸۲.
- ↑ رجال الطوسی، باب «من لم یرو عن واحد من الأئمه» ص ۴۱۲ و معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۲۵۴ ـ ۲۵۸.
- ↑ الغارات، مقدمه.
- ↑ الذریعه، ج ۲، ص ۳۵.
- ↑ الذریعه، ج ۱، ص ۳۴۸.
منابع
- گلشن ابرار، زندگینامه "ابراهیم بن هلال ثقفی" از عبدالکریم پاک نیا، جلد ۴.
- "ثقفی ابواسحاق ابراهیم بن محمد"، دانشنامه جهان اسلام، بازیابی: ۲۶ بهمن ۱۳۹۲.
- محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
- معراج اهل الکمال الى معرفة الرجال، سلیمان بن عبدالله ماحوزى.
