التمحیص (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۵: سطر ۵:
 
|تصویر= [[پرونده:التمحیص.jpg|240px|وسط]]
 
|تصویر= [[پرونده:التمحیص.jpg|240px|وسط]]
  
|نویسنده= ابن همام اسکافی
+
|نویسنده= محمد بن همام اسکافی
  
 
|موضوع= احاديث شیعه
 
|موضوع= احاديث شیعه
سطر ۱۱: سطر ۱۱:
 
|زبان= عربی  
 
|زبان= عربی  
  
|تعداد جلد= 1
+
|تعداد جلد= ۱
  
 
|عنوان افزوده1=
 
|عنوان افزوده1=
سطر ۲۳: سطر ۲۳:
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/38923/ التمحيص]
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/38923/ التمحيص]
  
}}
+
}}کتاب «[[التمحیص (کتاب)|التمحیص]]» از آثار منسوب به [[محمد بن همام اسکافی]] (م، ۳۳۶ ق)، شامل روایاتی درباره سبب و شیوه‌های [[امتحان الهی|امتحان‌]] و ابتلای مؤمنان از سوی [[خداوند]] برای پاک شدن [[گناهان]] آنان است. البته در مورد انتساب کتاب «التمحیص» به مؤلف آن میان عالمان اختلاف نظر وجود دارد.
==وجه تسمیه کتاب==
 
  
به نظر می رسد مولف نام کتاب را از آیه «ولیمحص الله الذین آمنوا و یمحق الکافرین»<ref> [[سوره آل عمران]]، آیه 141.</ref>؛ و تا خداوند مؤمنان را ناب و خالص گرداند و كافران را به نیستى كشاند.؛ گرفته باشد.
+
==مؤلف==
  
طریحی در مورد معنای این [[آیه]] گوید: اي يخلصهم من ذنوبهم و ينقيهم منها، يقال محص الحبل: إذا ذهب منه الوبر حتى يخلص.<ref> [[مجمع البحرین]]، ص 174 و 175.</ref>؛ یعنی آن ها را از گناهان خالص و پاک گرداند. گفته می شود محص الحبل (طناب) هنگامی که کرک و مویش برود و خالص و بدون کرک گردد.
+
[[محمد بن همام اسکافی|ابوعلى محمد بن همام اسکافی]] (۲۵۸-۳۳۶ ق)، از اصحاب نائبان خاص [[امام زمان]] علیه‌السلام و از [[محدثان]] موثق [[شیعه]] در عصر [[غیبت صغری]] بود. گفته شده او به دعای [[امام حسن عسکری]] علیه‌السلام به دنیا آمده است.<ref>رجال نجاشی، ۳۸۰.</ref>
  
معنای دیگر تمحیص که البته آن هم ریشه در همین معنا دارد امتحان است طریحی در این مورد گوید: و في الحديث «لابد للناس أن يمحصوا و يغربلوا» أي يبتلوا و يختبروا ليعرف جيدهم من رديهم. یعنی این که مبتلا و امتحان مبتلا شوند تا نیکویشان از ناپسندشان تمیز داده شود.<ref> مجمع البحرین، ص 175.</ref>
+
او از شاگردان [[احمد بن ادریس قمی]] و [[عبدالله بن جعفر حمیری]] و خود استاد بزرگانی چون [[محمد بن ابراهیم نعمانی]]، [[احمد بن محمد بن خالد برقى|احمد بن محمد برقی]]، [[جعفر بن محمد قولویه|جعفر بن محمد بن قولویه]] و [[علی بن ابراهیم قمی|علی بن ابراهیم]] بوده است.
  
==مولف==
+
ابن همام به عنوان یک عالم برجسته [[امامیه|امامی]] در بخش عمده‌ای از دوره غیبت صغری و در زمان [[نواب اربعه]] امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)، توانست در موقعیت‌های حساس به تبیین و تشریح مبانی اعتقادی و سیاسی [[امامیه]] بپردازد. برخى از دستورات و [[توقیعات امام زمان (عج)|توقیعات]] امام زمان از طریق اسکافى به دست ما رسیده است. علاوه بر «[[التمحیص (کتاب)|التمحیص]]»، کتاب «[[منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار (کتاب)|منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار]]» از تألیفات مهم اوست.
  
شيخ أبوعلى محمد بن أبى بكر همام بن سهيل كاتب اسکافی (258 ـ 336 ق)<ref> [[الذریعه]]، ج 4، ص 431.</ref>
+
==معرفی کتاب==
 +
مولف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات، بلاها را برای مؤمنان به عنوان [[کفاره]] و «تمحیص» گناهانشان برشمرده‌اند، من هم نام این مجموعه را «کتاب التمحیص» نهادم. ظاهرا مؤلف نام کتاب را از آیه «وَ لِیمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یمْحَقَ الْکافِرِینَ‌»<ref> [[سوره آل عمران]]، آیه ۱۴۱.</ref>؛ (تا خداوند مؤمنان را خالص گرداند و کافران را به نیستى کشاند)، گرفته است. «تمحیص» به معنی جداسازی خالص هر چیزی از ناخالص می باشد و مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان است.
  
جدش سهیل از [[مجوسیان]] بود و در سفر [[حج]] به دست عبدالرزاق بن همام صنعانی به [[اسلام]] و موالات [[اهل بیت]] علیهم السلام گروید. پدرش همام نیز از ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت بود. [[نجاشی]] می گوید: همام نامه ای برای [[امام حسن عسکری]] علیه السلام نوشت و از آن حضرت درخواست نمود که [[دعا]] نماید. خداوند به او فرزند ذکوری دهد که از موالیان اهل بیت علیهم السلام گردد. و محمد بن همام به دعای امام حسن عسکری علیه السلام به دنیا آمد.<ref>[[نجاشی]]، 380.</ref>
+
البته در مورد انتساب کتاب «التمحیص» میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد؛ برخی عالمان مانند [[شیخ حر عاملی]] و [[میرزا عبدالله افندی|افندی اصفهانی]]، «التمحیص» را به [[ابن شعبه حرانی]] نسبت داده‌اند. اما برخی دیگر مانند [[علامه مجلسی]]، [[سید محمدباقر موسوی خوانساری|محمدباقر خوانساری]] و [[محدث نوری]]، این کتاب را از آثار استادِ حرانی یعنی [[محمد بن همام اسکافی|ابوعلى محمد بن همام]] دانسته اند، زیرا حرانی این کتاب را از محمد بن همام روایت مى‌کند. علامه مجلسی در «[[بحارالانوار]]» این کتاب را به محمد بن همام نسبت می دهد و دلیل او، عبارت «حدّثنا ابوعلی محمد بن همام» در ابتدای روایات منقول در این کتاب است.»<ref>ریاض العلماء، افندی، ترجمه محمد باقر ساعدی، ج۱، ص۲۷۹.</ref> شیوه کتاب‌های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌اند و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق او یقینی است.
  
[[ابن همام]] در کتب رجالی به خوبی یاد شده است: نجاشی در وصف او گوید: شيخ أصحابنا و متقدمهم. له منزلة عظيمة كثير الحديث .<ref>و (9). [[نجاشی]]، 380.</ref> و [[شیخ طوسی]] در مورد او می گوید: جلیل القدر، ثقة له روایات کثیره.<ref> معجم رجال خوئی، ج 15، ص 245.</ref>
+
کتاب «التمحیص» توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی با نام «تکامل و طهارت روح» به فارسی ترجمه شده است.
  
از قرائن بدست می آید که اسکافی از اصحاب سفرای [[امام زمان]] عج الله تعالی فرجه شریف بوده چنان چه به هنگام مرگ محمد بن عثمان عمری، ابن همام و [[ابوسهل نوبختی]] و جمعی دیگر که در دو روایت با عنوان «وجوه و اکابر شیعه» معرفی شده‌اند، به عنوان شاهد بر نیابت [[حسین بن روح نوبختی]]، نزد عمری حضور داشته‌اند.<ref> التمحیص، مقدمه سيد محمدباقر موحد أبطحي، ص 16 و 17.</ref>
+
==محتوای کتاب==
  
شیخ ابی علی اسکافی همچنین تالیف دیگری داشته به نام كتاب [[الأنوار في تاريخ الأئمة]] عليهم السلام (9) که به دست ما نرسیده است.
+
[[حدیث|احادیث]] این کتاب از [[رسول خدا]] (صلی الله علیه وآله) و دیگر [[ائمه اطهار|ائمه]] تا [[امام رضا]] (علیه السلام) می‌باشد. در آغاز کتاب تمام [[سند حدیث|سند]] آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است. آنچنان که از توضیح در مورد عنوان کتاب معلوم شد این کتاب به نقل روایات در باب ابتلائات و [[امتحان الهی|امتحانات الهی]] که باعث آمرزش [[گناه]] مؤمنین می گردد می پردازد. مولف خود در مورد کتابش چنین می گوید: «و ذکرتُ فیه وجوه الاختبار من الله جل ثناؤه لعباده المؤمنین و تمحیصه عن أولیائه الموحدین و أضفت إلیه ما جانسه و ضممت إلیه ما شاکله من الصبر، والرضا، والزهد فیما یفنى»؛<ref> التمحیص، ص ۲۹.</ref> روایاتی که درباره انواع آزمایش و بلاء از سوی خداوند برای مؤمنان و موحدان است نقل کردم و نیز روایاتی درباره [[صبر]] و [[رضا]] و [[زهد]] که مرتبط با ابتلائات است را ضمیمه کردم تا نفعش بیشتر شود.
  
==موضوع و محتوا==
+
کتاب «التمحیص» دارای ۱۷۱۰ [[حدیث]] است و مؤلف آن را در ۹ باب زیر تنظیم نموده است:
  
آنچنان که از توضیح در مورد عنوان کتاب معلوم شد این کتاب به نقل روایات در باب ابتلاعات و [[امتحانات الهی]] که باعث آمرزش [[گناه]] مومنین می گردد می پردازد. مولف خود در مورد کتابش چنین می گوید: و ذكرت فيه وجوه الاختيار من الله جل ثناؤه لعباده المؤمنين، و تمحيصه عن أوليائه الموحدين. و أضفت إليه ما جانسه، و ضممت إليه ما شاكله من الصبر، والرضا، والزهد فيما يفنى.<ref> التمحیص، ص 29.</ref>
+
*باب سرعت بلا به سوی مؤمنین.
 
+
*باب تعجیل در خالص نمودن مؤمن.
مولف کتاب خود را در نه باب زیر تنظیم نموده است:
+
*باب پاک شدن [[گناهان]] مؤمن به وسیله بیماری.
 
+
*پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله غم و اندوه.
# باب سرعت بلا به سوی مومنین.
+
*پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله فقر.
# باب تعجیل در خالص نمودن [[مومن]].
+
*باب وجوب [[رزق|ارزاق]] و توصیه به طلب آن از راه درست.
# باب پاك شدن [[گناهان]] مؤمن به وسیله بیماری.
+
*باب حسن اختیار خدا برای مؤمنان و نظر داشتن او بر آنان در پیشامدها گرچه ناخوش دارند.
# پاك شدن گناهان مؤمن به وسیله غم و اندوه.
+
*باب مدح [[صبر]] و ترک شکایت و یقین و رضایت داشتن به بلا.
# پاك شدن گناهان مؤمن به وسیله فقر.
+
*بابی در [[اخلاق]] مؤمنین و نشانه های موحدین.
# باب وجوب ارزاق و توصیه به طلب آن از راه درست.
 
# باب حسن اختيار خدا برای مومنان و نظر داشتن او بر آنان در پیشامدها گرچه ناخوش دارند.
 
# باب مدح صبر و ترک شکوی و یقیقن و رضایت داشتن به بلا.
 
# بابی در [[اخلاق]] مومنین و نشانه های موحدین.
 
 
 
==وضعیت نشر==
 
 
 
این كتاب در یك جلد به زبان عربی از طرف انتشارات مدرسه [[امام مهدی]] علیه السلام، قم، در سال 1404 هـ.ق به همراه كتاب المؤمن مؤلف به چاپ رسیده است.
 
  
 +
روایت پایانی کتاب از [[پیامبر اسلام|رسول خدا]] (صلی الله علیه وآله) درباره صفات مؤمن است. در این روایت، پیامبر(ص) به درخواست [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] (علیه السلام)، ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از [[سعه صدر]] و [[تواضع]] فراوان زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن دیگران، [[غیبت (گناه)|غیبت]] نکردن، مهرورزی با یتیمان و...، پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است.
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
حافظ فرزانه - مرکز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه.
+
*حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه.
 
+
*تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مهدی احمدی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
== متن کتاب التمحيص==
+
*"التمحیص"، سایت اندیشه قم.  
* [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/38923/ التمحيص]
 
  
[[رده:منابع حدیثی]]
+
[[رده:منابع حدیثی]][[رده:منابع اخلاق اسلامی]][[رده:کتاب‌های اخلاق اسلامی]]
 
{{حدیث}}
 
{{حدیث}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۰۱

التمحیص.jpg
نویسنده محمد بن همام اسکافی
موضوع احاديث شیعه
زبان عربی
تعداد جلد ۱

التمحيص

کتاب «التمحیص» از آثار منسوب به محمد بن همام اسکافی (م، ۳۳۶ ق)، شامل روایاتی درباره سبب و شیوه‌های امتحان‌ و ابتلای مؤمنان از سوی خداوند برای پاک شدن گناهان آنان است. البته در مورد انتساب کتاب «التمحیص» به مؤلف آن میان عالمان اختلاف نظر وجود دارد.

مؤلف

ابوعلى محمد بن همام اسکافی (۲۵۸-۳۳۶ ق)، از اصحاب نائبان خاص امام زمان علیه‌السلام و از محدثان موثق شیعه در عصر غیبت صغری بود. گفته شده او به دعای امام حسن عسکری علیه‌السلام به دنیا آمده است.[۱]

او از شاگردان احمد بن ادریس قمی و عبدالله بن جعفر حمیری و خود استاد بزرگانی چون محمد بن ابراهیم نعمانی، احمد بن محمد برقی، جعفر بن محمد بن قولویه و علی بن ابراهیم بوده است.

ابن همام به عنوان یک عالم برجسته امامی در بخش عمده‌ای از دوره غیبت صغری و در زمان نواب اربعه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)، توانست در موقعیت‌های حساس به تبیین و تشریح مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد. برخى از دستورات و توقیعات امام زمان از طریق اسکافى به دست ما رسیده است. علاوه بر «التمحیص»، کتاب «منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار» از تألیفات مهم اوست.

معرفی کتاب

مولف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات، بلاها را برای مؤمنان به عنوان کفاره و «تمحیص» گناهانشان برشمرده‌اند، من هم نام این مجموعه را «کتاب التمحیص» نهادم. ظاهرا مؤلف نام کتاب را از آیه «وَ لِیمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یمْحَقَ الْکافِرِینَ‌»[۲]؛ (تا خداوند مؤمنان را خالص گرداند و کافران را به نیستى کشاند)، گرفته است. «تمحیص» به معنی جداسازی خالص هر چیزی از ناخالص می باشد و مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان است.

البته در مورد انتساب کتاب «التمحیص» میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد؛ برخی عالمان مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، «التمحیص» را به ابن شعبه حرانی نسبت داده‌اند. اما برخی دیگر مانند علامه مجلسی، محمدباقر خوانساری و محدث نوری، این کتاب را از آثار استادِ حرانی یعنی ابوعلى محمد بن همام دانسته اند، زیرا حرانی این کتاب را از محمد بن همام روایت مى‌کند. علامه مجلسی در «بحارالانوار» این کتاب را به محمد بن همام نسبت می دهد و دلیل او، عبارت «حدّثنا ابوعلی محمد بن همام» در ابتدای روایات منقول در این کتاب است.»[۳] شیوه کتاب‌های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌اند و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق او یقینی است.

کتاب «التمحیص» توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی با نام «تکامل و طهارت روح» به فارسی ترجمه شده است.

محتوای کتاب

احادیث این کتاب از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و دیگر ائمه تا امام رضا (علیه السلام) می‌باشد. در آغاز کتاب تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است. آنچنان که از توضیح در مورد عنوان کتاب معلوم شد این کتاب به نقل روایات در باب ابتلائات و امتحانات الهی که باعث آمرزش گناه مؤمنین می گردد می پردازد. مولف خود در مورد کتابش چنین می گوید: «و ذکرتُ فیه وجوه الاختبار من الله جل ثناؤه لعباده المؤمنین و تمحیصه عن أولیائه الموحدین و أضفت إلیه ما جانسه و ضممت إلیه ما شاکله من الصبر، والرضا، والزهد فیما یفنى»؛[۴] روایاتی که درباره انواع آزمایش و بلاء از سوی خداوند برای مؤمنان و موحدان است نقل کردم و نیز روایاتی درباره صبر و رضا و زهد که مرتبط با ابتلائات است را ضمیمه کردم تا نفعش بیشتر شود.

کتاب «التمحیص» دارای ۱۷۱۰ حدیث است و مؤلف آن را در ۹ باب زیر تنظیم نموده است:

  • باب سرعت بلا به سوی مؤمنین.
  • باب تعجیل در خالص نمودن مؤمن.
  • باب پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله بیماری.
  • پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله غم و اندوه.
  • پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله فقر.
  • باب وجوب ارزاق و توصیه به طلب آن از راه درست.
  • باب حسن اختیار خدا برای مؤمنان و نظر داشتن او بر آنان در پیشامدها گرچه ناخوش دارند.
  • باب مدح صبر و ترک شکایت و یقین و رضایت داشتن به بلا.
  • بابی در اخلاق مؤمنین و نشانه های موحدین.

روایت پایانی کتاب از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) درباره صفات مؤمن است. در این روایت، پیامبر(ص) به درخواست امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از سعه صدر و تواضع فراوان زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن دیگران، غیبت نکردن، مهرورزی با یتیمان و...، پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است.

پانویس

  1. رجال نجاشی، ۳۸۰.
  2. سوره آل عمران، آیه ۱۴۱.
  3. ریاض العلماء، افندی، ترجمه محمد باقر ساعدی، ج۱، ص۲۷۹.
  4. التمحیص، ص ۲۹.

منابع

  • حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه.
  • تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مهدی احمدی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
  • "التمحیص"، سایت اندیشه قم.