غنیة النزوع إلی علمی الاصول و الفروع (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن زهره |
| موضوع | اصول و فروع دین |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| تحقيق | ابراهيم بهادری |
|
| |
«غُنیة النُزوع إلی عِلمَی الأصول و الفروع» یا «غنية النزوع في الأصولين و الفروع» تألیف حمزة بن علی بن زهره حلبی (م ۵۸۵ ق)، کتابی ارزشمند مشتمل بر مباحثی در اصول دین و فروع دین است. فراوانی استناد به آيات قرآن كريم و احادیث و اجماع، از ويژگىهاى بارز اين كتاب مىباشد.
مؤلف
ابوالمكارم عزّالدین حمزة بن علی بن زهره حلبی معروف به ابن زهره (۵۱۱-۵۸۵ ق)، فقیه، اصولی، متكلم و نحوی، یكی از علمای بزرگ شیعه در قرن ششم هجری قمری است.
تذکرهنویسان، همگی ابن زهره را عالمی بزرگ و از فقیهان نامور شمرده و کتابهایش را معتبر و مشهور دانستهاند. علامه مجلسی در مورد او و کتابش «غنیة النزوع» می گوید: «کتاب الغنیه، نویسنده آن «ابن زهره» بی نیاز از توصیف می باشد. او از فقهای بزرگوار و جلیل القدری است. کتابهای او از اعتبار و اشتهار برخوردار می باشند به ویژه کتاب نامبرده فوق...».
از آثار ابن زهره می توان به «غنیة النزوع الی علمی الاصول والفروع»، «قبس الانوار فی نصرة العترة الاخیار»، «الاعتراض علی الکلام الوارد من حمص»، «الجواب عما ذکره مطران» و «مسألة فی کونه تعالى جباراً» اشاره کرد.
معرفی کتاب
گرچه ابن زهره، كتابهاى فقهى ديگرى نظير قبس الأنوار في نصرة العترة الأخيار، رسالة في تحريم الفقاع، مسألة فی الرد على المنجمين، مسألة فی إباحة نكاح المتعة را تأليف نموده است، اما هيچ كدام جايگاه و شهرت كتاب «غنية النزوع» را نيافتهاند.
اين كتاب به دليل طرح نظريات فقهاى اماميه و اهل تسنن و بيان روايات نبوى و ابتكارات و نظريات جديد مؤلف، از زمان نگارش، مورد توجه علما و فقهاى عظام واقع شده و به عنوان يكى از منابع معتبر مورد استفاده و استناد قرار گرفته است. ابن زهره با تسلط کامل و گسترده ای که بر فقه اهل سنت و شیعه داشته، توانسته است کتاب فقهی جامعی تدوین کند و خلأ موجود در آن زمان را پر نماید.
كتاب «غنية النزوع»، در اواخر عمر شريف ابن زهره حلبی -حدود سالهاى ۵۷۰ تا ۵۸۵ قمری- نوشته شده است.
اگرچه این كتاب شامل سه علم، يعنى عقاید و كلام، اصول فقه، و احكام شرعى (فقه) مىباشد، امّا قسمت فقه آن -همچنان كه در مقدمۀ ناشر آمده است- به دليل نياز زياد و استفاده در مباحث فقهى، زودتر از دو قسمت قبل منتشر شده است.
در «الذريعة» به دو كتاب به نامهاى «معتقد الإمامية» و «منتخب غنية النزوع»، به عنوان خلاصه «الغنية» اشاره نموده است. همچنین، ترجمۀ كامل این کتاب به قلم استاد سيد محمد مشكاة بيرجندى و ترجمۀ قسمت فقه آن به قلم دكتر سيد مهدى صانعى موجود مىباشد.
محقق و مصحح كتاب حاضر، شيخ ابراهيم بهادرى مىباشد و تكميل و تصحيح و تحقيق آن در مؤسسۀ امام صادق(ع) با اشراف و نظارت آیت الله جعفر سبحانی همراه با مقدمه ایشان صورت پذيرفته است.
محتوای کتاب
علوم سهگانۀ كلام، اصول فقه و فقه، محتواى كتاب «غنية النزوع» را تشكيل مىدهد.
- اصول دین (مهمترین مسائل کلامی و اعتقادی) با سربندهای «ما یجب اعتقاده»).
- اصول فقه (مشتمل بر قواعد اصولیه که احکام شرعی از آن استنباط می شود).
- فروع دین و احکام شرعی (مشتمل بر یک دوره فقه استدلالی مختصر از «کتاب الطهارة» تا «کتاب القضاء»، که در آن به کتاب و سنت نبوی و احادیث اهل بیت علیهم السلام استدلال شده است).
سبک نگارش كتاب گاهى به صورت فقه استدلالى موجز و مختصر است كه در آن به نظريات جمهور (اهل سنت) اشاره شده است و گاهى به صورت فقه مقارنهاى است كه در آن به صورت مختصر به نظريات شيعه تعرض شده است.
در بین دانشهای اسلامی، بحث فقه اکبر (اصول دین و مسائل کلامی از توحید تا معاد) از اهمیت خاصی برخوردار است، که در این کتاب مطرح شده است. در بین مباحث کلامی ای که در این کتاب شریف آمده، شاید بتوان گفت یکی از شیرین ترین بحث ها که نسبتاً به تفصیل هم آورده شده، بحث امامت است. در این بحث، مطالب و مباحث ارزشمندی همراه با استدلال به آیات شریفه قرآن و احادیث نبوی در مورد ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و رد کسانی که برایشان مقدم شده اند آمده که بسیار حائز اهمیت بوده و شایسته است که با دقت مورد مطالعه قرار گیرد تا بهره لازم از آن بدست آید.
ویژگیهای کتاب
کتاب «غنية النزوع» دارای امتیازات ویژه ای است، از جمله:
- فراوانی استناد به آيات قرآن كريم از ويژگىهاى بارز اين كتاب مىباشد. در استدلال ها از آیات قرآن استفاده نموده و تقریباً به دویست و پنجاه آیه از قرآن شریف در موارد مختلف استدلال کرده است.
- اعتماد در استدلال بر احادیث پیامبر صلی الله علیه وآله به صورت دلیل بر مطلوب یا احتجاج بر مخالف. در بحث اصول فقه هم بحث مفیدی در مسأله قیاس، انجام داده و بررسی دلایل قائلین به قیاس و مخالفان آنها را به طور کامل آورده است.
- استدلال به قواعد اصولى: از ديگر ويژگىهاى كتاب، استدلال به قواعد اصولى است كه تفصيل آنان در كتب مفصل اصولى ديده مىشود، به عنوان نمونه: استناد به اصل برائت، استعمال حقيقى و مجازى، نفى حجيت خبر واحد، استناد به حقايق عرفى شرعى، نفى قياس، شرط قدرت در انجام تكاليف.
- آزادانديشى: انقياد مؤلف در برابر ادلۀ شرعى، در كنار آزادانديشى وى، كتاب «غنية النزوع» را از ساير كتب فقهى آن زمان ممتاز كرده است. وى با دقت كم نظيرى به بررسى اقوال و نظريات شيخ طوسى و سيد مرتضى پرداخته است و در بسيارى از موارد بر خلاف نظريات آنان، نظرياتى را انتخاب و بر صحت آنها استدلال نموده است.
- احاطه بر نظريات جمهور: به دليل احاطۀ مؤلف بر نظريات مذاهب اهل تسنن، در موارد متعددى به روايات آنان -كه در نزد آنان معتبر است- استناد نموده و نظريات آنان را رد مىنمايد. علاوه بر احاطۀ مؤلف به روايات آنان، وى بر مباحث رجالى عامه نيز احاطۀ كامل دارد. همچنين در فصل پنجم كتاب فرائض نيز بحث مفصلى راجع به سند و رجال روايات عامه مطرح مىنمايد.
- استناد به عقل: از موارد نادرى كه در كتاب ديده مىشود، استناد به حكم عقل است.
- استناد به اجماع: در بيش از ۶۵۰ مورد به اجماع استدلال شده كه نشان از جايگاه استدلال به اين دليل خاص در مباحث فقهى دارد. مؤلف ملاك حجيت اجماع را، اتفاق امت يا امامیه را بر حكمى با شرايط خاص ندانسته است، بلكه ملاک حجيت آن را كشف قول معصوم(ع) مىداند.
- استناد به قول اهل لغت: از ديگر خصوصيات كتاب، استناد مكرر مؤلف به قول اهل لغت و نحويون است. البته در عين استناد به اهل لغت، گاهى مؤلف بعضى از الفاظ را در حقايق شرعى آن استعمال مىكند.
منابع
- گلشن ابرار، غلامحسين خدادادی، ج ۴، ص ۴۳.
- نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
