غزوه خیبر

غزوه خیبر آخرین رویارویی بین مسلمانان و یهودیان در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) است که در محرم سال هفتم هجری در منطقه خیبر اتفاق افتاد. در این غزوه رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) توانستند آخرین سنگر یهودیان را تصرف کنند. در این غزوه مسلمانان غنایم قابل توجهی بدست آورند. از جمله منطقه فدک و چند قلعه دیگر که خالصه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شد. این غزوه نیز مانند سایر غزوات دیگر، صحنه دلاوری های امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) بود.

غزوه خیبر
زمان	محرّم یا صفر سال هفتم‌
مکان	منطقه خیبر در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه
غزوه قبلی	غزوه حدیبیه
غزوه بعدی	فتح مکه
علت غزوه	به دلیل تحریک ها، آزار و اذیت هایی که یهودیان علیه اسلام انجام می دادند رسول خدا(ص) تصمیم گرفتند تا برای همیشه ریشه آنها را برکنند
نتیجه	فتح خیبر و قلعه های آن
دوطرف درگیری و تعداد آنها
مسلمانان 1400 مرد جنگی	یهودیان خیبر
فرماندهان
رسول خدا(ص)	مرحب
پرچم داران
امام علی(ع) و سعد بن عباده	ـــ
تلفات
شهادت 15 تا 18 نفر	کشته شدن 93 نفر
آیات مرتبط با این غزوه: آیه 15 سوره فتح و آیه 94 سوره نساء

موقعیت جغرافیایی خیبر

خَيبر منطقه‌اى حاصلخيز، با آب و آبادانى فراوان، از بهترين مناطق حجاز است. بيشترين محصول آن خرما بوده و وفور اين محصول تا اندازه‌اى بود كه بردن خرما به خيبر مورد طعنه بوده است. منطقه مزبور در حدود 165 كيلومترى شمال مدينه -در راه شام- قرار داشته و مركز فعلى آن شهر «الشُرَيْف» است. در آن زمان كه يهوديان به جزيرة العرب آمدند، بخشى نيز در خيبر سكونت گزيدند و به دليل امكانات اقتصادى آن، به صورت يك قدرت بسيار قوى درآمدند. آنان قلعه‌ هاى مستحكمى ساخته و با حفظ ذخيره‌ هاى خوراكى و سلاح فراوان، خود را به صورت قدرتى شكست ناپذير و مقاوم در آورده بودند. اين منطقه، بازار ساليانه‌اى داشت كه در روزهاى نخست ربیع الاول برپا شده و عنوان آن «سوق نطات خيبر» بود. در نزديكى آنها قبيله غطفان زندگى مى‌ كردند كه از حاميان اين بازار بوده و وسائل امنيت كسانى كه به بازار مى‌ آمدند را فراهم مى ‌كردند.

یهودیان در خیبر دارای هشت حصن (دژ یا قلعه) بودند که عبارتند بود از: ناعم، قموص، كتیبه، نطاة، شق، وطیح، سلالم، صعب.

تاریخ وقوع غزوه خیبر

ابن اسحاق مى‌ گويد: رسول خدا -صلّى اللّه عليه و آله- پس از بازگشت از «حدیبیه» ماه ذى الحجّه و چند روزى از محرّم را در مدينه ماند، و حجّ آن سال را مشركين برگزار كردند، سپس در همان ماه محرّم رهسپار «خيبر» شد.

در حالی که واقدی گويد: پيامبر (ص) در ماه ذى حجه سال ششم از حديبيه به مدينه مراجعت فرمود، و تمام آن ماه و محرم را در مدينه اقامت كرد، و در صفر سال هفتم، و هم گفته شده است كه در آغاز ربيع الاول آن سال عازم خيبر شدند.

علت وقوع غزوه خیبر

موقعیت جغرافیایی خیبر

يهوديان خيبر گمان نمى‌ كردند كه پيامبر (ص) به جنگ ايشان اقدام فرمايد، چه حصارهاى بسيار بلند و اسلحه فراوان و عده زيادى داشتند.

پس از صلح حديبيه، يهوديان در وضع دشوارترى قرار گرفتند، زيرا امكان استفاده از نيروى قريش و يا همپيمانان آن را نداشتند. با اين حال، برخى قبايل عرب كه در اطراف خيبر بودند، در دشمنى با اسلام با آنان هم داستان بودند، و در اين وقت مذاكراتى ميان آنان و خيبريان در جريان بود. یهودیان خیبر در دو نوبت تصمیم به حمله به مدینه را داشتند:

1. هم پیمان شدن با قبيله بنى سعد كه در اطراف خيبر سكونت داشت: به روايت واقدى، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از همراهى آنان با اهل خيبر آگاهى يافت و شنيد كه آنان قصد كمك به يهوديان را دارند. پس از آن در رمضان سال ششم، امام على عليه السلام را همراه يكصد نفر بدان سوى فرستاد. آنها در منطقه هَمَج كه چاهى در ميان خيبر و فدك بود به جاسوسى از قبيله مذكور برخوردند. او براى حفظ جان خود مجبور شد تا مسلمانان را تا محل چراگاه بنى سعد هدايت كند. مسلمانان بر شتران و گوسفندان يورش برده، شمار زيادى از آنها را -شامل پانصد شتر و هزار گوسفند- به غنيمت گرفتند. چوپانان فرارى خبر هجوم مسلمانان را به بنى سعد رسانده و بدين ترتيب جمعيت آنان متفرق گرديد.
2. هم پیمان شدن با قبيله غطفان: اقدام ديگر مسلمانان در خيبر، اعزام يك گروه سه نفره براى بدست آوردن آگاهى از وضعيت خيبر بود. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) عبدالله بن رواحه را همراه دو نفر ديگر به خيبر فرستاد و آنان توانستند در اقامت سه روزه خود آگاهى ‌هايى بدست آوردند. در آن زمان يسير يا اسير بن رزام كوشيد تا با تحريك قبيله غَطَفان كه مسكنشان در همان نزديكى خيبر بود، جنگى را بر مدينه تحميل كند. زمانى كه اين خبر به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) رسيد، آن حضرت عبدالله بن رواحه را همراه سى نفر به سوى خيبر فرستاد. آنان با گرفتن تأمين نزد اسَير رفته و اظهار كردند كه اگر نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آيد او را حاكم خيبر خواهد كرد. اسير با وجود مخالفت برخى از يهوديان پذيرفت و همراه گروهى از يهود عازم مدينه شد. پس از آنكه چندى از خيبر دور شدند، اسير پشيمان شد. عبدالله بن انيس كه مراقب او بود، به محض ديدن آثار ندامت در وى، شمشيرش را كشيد و بر وى حمله كرد. مسلمانان ديگر نيز نبرد را آغاز كردند. پس از خاتمه درگيرى، تنها يك يهودى توانست بگريزد. بدين ترتيب يكى ديگر از رهبران يهود به قتل رسيد.

پس از امضاى معاهده صلح، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با آرامش بيشترى به كار يهوديان خيبر كه پشتوانه يهوديان مدينه در طول سالهاى پيش از آن بودند، پرداخت.

وقایع مرتبط با غزوه خیبر

جانشین رسول خدا در مدینه

رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به قول ابن هشام: «نميلة بن عبداللّه ليثى» و به قول صاحب طبقات و واقدی: «سباع بن عرفطه غفارى» یا ابوذر را در مدينه جانشين خود فرمود. البته به نظر می رسد که سباع بن عرفطه درست تر باشد.

پرچمدار سپاه مسلمانان

در اين جنگ پرچم (لواء) اسلام در دستان على بن ابى طالب (عليه السلام) بود و دو رايت، يكى در دست حباب بن منذر و ديگرى در اختيار سعد بن عباده قرار داشت.

افراد حاضر در سپاه

طبق سرشمارى زید بن ثابت در پايان جنگ، مسلمانان يك هزار و چهار نفر بودند كه دويست اسب سوار ميانشان بود. در اين سپاه، بیست نفر از زنان مسلمان جهت كمك به مجروحان جنگ، آن حضرت را همراهى مى‌ كردند. همچنین پیامبر اسلام(ص) از أمّهات مؤمنين، ام سلمه را با خود به همراه برد. از دیگر زنان همراه پیامبر می توان به صفيه دختر عبدالمطلب، و امّ أيمن‌ نیز اشاره کرد.

كسانى هم كه در حديبيه از شركت در جنگ خوددارى كرده بودند، به اميد غنيمت، خواستند همراه آن حضرت حركت كنند و گفتند همراه شما بيرون مى‌آييم. در حالى كه نه تنها از شركت در حديبيه خوددارى كرده بودند، بلكه شايعه ‌پراكنى هم مى ‌كردند. در اين موقع مى‌ گفتند كه خيبر مهمترين روستاى حجاز از لحاظ خوراك و گوشت و اموال است، و ما حتما همراه شما خواهيم آمد. پيامبر (ص) فرمود: اگر با من مى‌ آييد فقط بايد نيت شما جهاد باشد، و اگر مقصودتان غنيمت است نبايد بياييد. و به همين منظور دستور فرمود جارچى جار بزند كسى كه همراه ما مى ‌آيد فقط بايد رغبت به جهاد داشته باشد، و كسانى كه قصد غنيمت دارند، نيايند.

نگرانی یهودیان مدینه از سپاه مسلمانان

چون مردم براى شركت در جنگ خيبر آماده شدند، اين مسأله بر يهوديانى كه در مدينه بودند و با پيامبر (ص) معاهده داشتند، گران آمد، و دانستند همينكه مسلمانان به خيبر برسند، خداوند خيبر را هم نابود خواهد فرمود، همان طور كه يهود بنى قينقاع و بنى نضير و بنى قريظه را نابود فرمود. واقدی می گويد: همينكه مسلمانان آماده حركت شدند، هر كس از يهوديان كه طلبى از مردم مدينه داشت، اصرار در وصول آن مى ‌كرد.

مسیر حرکت به سمت خیبر

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با استفاده از دو راهنما از قبيله اشجع، راه خيبر را در پيش گرفت، و از آنان خواست تا مسيرى را برگزينند كه سپاه اسلام را در منطقه‌اى حد فاصل شام و خيبر قرار دهد. دليل اين امر آن بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خواست تا ميان قبيله غَطَفان -كه همپيمانان يهوديان خيبر بودند- و قلعه ‌هاى خيبر مستقر شود و اجازه ورود آنان را به قلعه‌ ها ندهد.

مسلمانان در طى مسير، به يكى از عوامل جاسوسى يهود برخوردند. او در ابتدا گفت: يهوديان خيبر همه آماده و مسلحند و ذخيره غذايى چند سال را در داخل قلعه‌ ها آماده كرده و كسانى را در پى غطفان فرستاده و آنها نيز به خيبر آمده‌اند. اما پس از بازجويى بيشتر اعتراف كرد كه اين اخبار را مخصوصاً به دستور يهوديان اين گونه بازگو كرده تا مسلمانان را به هراس اندازد. برعكس، اهل خيبر از آمدن سپاه اسلام سخت وحشت كرده‌ اند.

وقتى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به خيبر رسيد، يهود براى كار از قلعه ‌ها خارج مى ‌شدند كه يكباره چشمشان به سپاه اسلام افتاد. واقدی می نویسد: زمانی كه رسول خدا (ص) به منطقه خيبر فرود آمد، يهوديان حصارهاى خود را بدون توجه گشودند و در حالى كه بيل و ماله و تيشه همراه داشتند، براى كار روزانه بيرون آمدند. و چون متوجه شدند كه رسول خدا (ص) در ميدانى در آنجا فرود آمده ‌اند، فرياد كشيدند و وحشت‌زده گريختند و وارد حصارهاى خود شدند. پيامبر (ص) شروع به تكبير گفتن فرمود.

اين نشان مى ‌دهد كه آنها آگاهى از آمدن سپاه نداشته و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به دقت خبر حركت سپاه را پنهان نگاه داشته است.

خیانت قبیله غطفان

خيبريان براى حمايت غَطَفانى ‌ها به آنان قول دادند تا در صورت شركت‌شان در جنگ، نيمى از محصول خرماى يك ساله خيبر را به آنان دهند. گفته شده كه آنها پس از شنيدن خبر حمله آماده شده و مرحله ‌اى نيز جلو آمدند، اما از آنجا كه براى خانواده ‌هاى خود احساس خطر كردند بازگشتند. در نقل واقدى آمده -البته در يك روايت- كه عُيَيْنه با سپاهش تا داخل يكى از قلعه ‌ها نيز آمده بود و در آنجا سعد بن عباده وى را صدا كرده با او سخن گفت و پيشنهاد دادن خرماى يك سال خيبر را پس از فتح به او داد تا آنجا را ترك كند. عيينه نپذيرفت. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم سپاه اسلام را به سوى قلعه ‌اى كه غطفانى ‌ها در آن بودند هدايت كرده و در آنجا بود كه آنها ناگهان براى خانواده خويش احساس خطر كردند و منطقه را ترك نمودند.

فتح قلعه‌هاى خیبر

خيبر منطقه وسيعى بود كه نخلستانهاى بيشمارى داشت. در آن منطقه وسيع قلعه ‌هاى چندى با فاصله از يكديگر بود كه آنها را حصن مى ‌ناميدند. برخى از آنها به اندازه‌اى وسيع بودند كه چند قلعه كوچكتر را در خود جاى داده بود. می توان گفت كه گاه مجموعه چند حصن يك حصن بزرگ را تشكيل مى‌ داد. «نطات» نامى است كه بر چند قلعه شامل قلعه ناعم، حصن صعب بن معاذ و قلعة الزبير اطلاق مى‌ شد. منطقه نطات در نخستين مرحله مورد حمله مسلمانان قرار گرفت.

موقعیت قلعه های خیبر

فتح قلعه ناعم: حمله به اولین قلعه یهودیان بسیار سخت و طاقت فرسا بود و مشکلاتی را برای مسلمانان ایجاد کرد که منجر به کشته شدن یکی از مسلمانان و زخمی شدن تعدادی از مسلمانان منجر شد. تا اینکه مسلمانان در یک گشت شبانه یک یهودی را دستگیر کردند. این اولین قلعه از مجموعه قلعه های نطات است که به دست امیرالمؤمنین علی (ع) گشوده شد.

فتح قلعه صعب بن معاذ: بیشتر مواد غذایی و اموال و سلاح های یهودیان در این قلعه قرار داشته است. در بازجویی از یک یهودی او به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می گوید: در اين حصار سلاح و خوار و بار بسيار، و گوشت فراوان است، و هم ابزارهاى جنگى براى گشودن حصارها كه در جنگهاى داخلى ميان خودشان به كار مى‌رود در همين حصار است، كه آنها را در خانه‌اى در زير زمين پنهان كرده‌اند. پيامبر (ص) فرمود: آن وسايل چيست؟ گفت: يك منجنيق باز، و دو زره پوش، و مقدارى هم زره و كلاهخود و شمشير، اميدوارم فردا كه وارد اين حصار مى‌شوى به آن خانه هم دستيابى‌.

فتح قلعه شق: پس از تغيير محل لشكرگاه، مسلمانان به سوى «شقّ» رفته‌اند كه خود حصون چندى داشته است. اولين آنها حصن ابىّ بوده است. در آنجا چند نفر از يهوديان مبارز خواستند كه حباب بن منذر و ابودجانه به جنگ آنان رفته به هلاكتشان رساندند. پس از آن سپاه اسلام بر قلعه مزبور هجوم برد و يهوديان به سمت حصن نزار كه در ناحيه ديگر از «شق» بود گريخته و در را محكم بستند. از اينان به عنوان «اشد اهل الشقّ» ياد شده كه مقاومت سختى مى‌ كردند و بالاخره پس از نبردى سخت شكست خوردند.

فتح قلعه نزار: صفيه دختر حيى بن اخطب كه پس از اسارت آزاد شده و سپس به همسرى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم درآمد، در اين قلعه به اسارت گرفته شد. دليل آنكه صفيه و چند نفر ديگر تنها اسيران در حصن نزار بودند، آن بود كه يهوديان زن و فرزندان را از نطات بيرون كرده، آنجا را تنها براى جنگ اختصاص دادند. پس از تخليه كامل نطات، زنان و فرزندان را به كتيبه منتقل كردند. در اين ميان بنى الحقيق چند زن و بچه را كه از جمله آنان صفيه بود به نزار منتقل كردند، زيرا گمان مى‌كردند آنجا بسيار مستحكم است. به همين دليل، تنها آنان به اسارت درآمدند.

کسی که خدا و رسولش او را دوست دارند

فتح قلعه قموص: بیشتر مردان یهود در این قلعه قرار داشتند و محکم ترین این قلعه ها بود. يهوديان در آن روز مسلمانان را تير باران كردند و ياران رسول خدا (ص) خود را سپر آن حضرت قرار دادند. در آن روز بر تن رسول خدا (ص) دو زره بود و روپوشى و كلاهخودى و بر اسبى به نام ظرب (سنگ بر آمده) سوار بود، و نيزه و سپر در دست داشت و ياران گرد آن حضرت را فرا گرفته بودند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم صبحگاهان فرماندهى را به ابوبكر سپرد. اما حصن مزبور تا شب گشوده نشد. فرداى آن روز، رايت در دستان عمر قرار گرفت و باز گشوده نشد. شب روز سوم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «لَاعْطِيَنَّ الرايةَ غداً رَجُلًا يُحبُّ اللَّهَ و رَسُولَهُ و يُحِبُّه اللّه و رَسُولُه».

چون پيامبر (ص) شب را به صبح آوردند، كسى را پى على (ع) فرستادند، و او در حالى كه چشم درد داشت، به حضور پيامبر (ص) آمد و گفت: من نه دشت را مى‌بينم و نه كوه را. گويد: على (ع) نزديك رسول خدا (ص) رفت. پيامبر (ص) فرمودند: چشمت را بگشا. و او چشمهايش را گشود، و رسول خدا (ص) آب دهان خود را بر چشمهاى على (ع) انداخت. على (ع) مى‌گفت: پس از آن هرگز چشم درد نگرفتم. آنگاه رسول خدا (ص) پرچم را به على (ع) دادند و براى او و يارانش دعا فرمودند كه پيروز شوند.

پیامبر خطاب به امام چنین فرمود: «پروردگارا على را از شدت گرمى و سردى نگهدارى فرما -و پرچم سپيد رنگ را باو داده فرمود:- پرچم را بگير به ميدان برو كه جبرئيل با تو و نصرت خدا پيشاپيش تو و رعب و ترس در دل دشمنان تو افتاده. بدان اى على يهوديان در كتاب خود خوانده‌اند كسى كه آنان را به هلاكت مي رساند دلاوريست بنام "ايليا"، چون با آنان برابر شدى بگو نام من "على" است كه آنان از بركت اين نام ذليل خواهند شد».

کشته شدن مرحب توسط امیرالمؤمنین

نخستين كسى كه از يهوديان همراه با تكاوران خود بر مسلمانان حمله كرد، حارث برادر مرحب بود. مسلمانان به هزيمت رفتند و على (ع) به تنهايى پايدارى فرمود، و ضرباتى به يكديگر زدند و على (ع) او را كشت. ياران حارث به سوى حصار گريختند و وارد آن شدند و در را بستند و مسلمانان به جاى خود برگشتند.

پس از آن مرحب یهودی بيرون آمده زره آهنين بر سر گذارده و سنگ گرانبارى را سوراخ كرده مانند كلاه خود بر روى آن نهاده و چنین رجز مي خواند: من مرحبم و خيبر هم بدين معنى معترف است و همان كسم كه تيغ برانم مردان را بحيرت انداخته و كار آزموده شده‌ام.

امام على (ع) در پاسخ او فرمودند: «منم آن كسى كه مادرم مرا حيدر ناميده و مانند شيران درنده بيشه شجاعتم، شما را مانند سندره (كه نام كيالى بوده) به پيمانه شمشير مى‌سنجم و با نيزه دلاورى بزرگان كفار را نابود مي سازم.»

هنگامى كه امير المؤمنين (ع) فرمود من على بن ابى طالبم، يكى از علماء يهود گفت سوگند به تورات موسى مغلوب شديم و همان وقت چنان ترسى در دلهاشان افتاد كه نتوانستند بجاى خود آرام بگيرند.

على (ع) گويد دو ضربت ميان ما رد و بدل شد و چنان ضربتى بسر او وارد آوردم كه مغفر آهنين و كلاه خود سنگى او را شكافته و سر او را دو نيم نموده ضرب شمشير بدندانهاى او اصابت كرد همان جا بزمين افتاد.

کندن در قلعه توسط امیرالمؤمنین

ابن اسحاق از ابورافع نقل مى‌ كند كه من در كنار على (ع) بودم كه با يك يهودى درگير شد و سپر از دستش افتاد. آن حضرت درِ حِصن برداشت و تا پايان نبرد، به عنوان سپر از آن بهره گرفت. ابورافع مى ‌گويد: پس از جنگ، ما هشت نفر كوشيديم تا در را برگردانيم نتوانستيم.

شیخ مفید در ارشاد می نویسد: «چون مرحب كشته شد همراهيان او بزودى وارد حصار شده و در را بروى او بستند. على (ع) خود را بدر رسانيده و با اندك كوششى در را گشود و چون بيشتر از مسلمانان نمي توانستند از خندق عبور كنند على (ع) در را مانند پلى بر روى خندق قرار داد و مسلمانان از روى آن گذشتند و وارد قلعه شده و غنيمتهاى بسيارى نصيبشان شد. چون از قلعه بازگشتند اميرالمؤمنين در قلعه را كه بيست نفر مرد مى‌بستند بدست گرفته و چندين ذراع دورتر از خيبر بزمين افكند.

از سخنی که امام علی علیه السلام در نامه اش به سهل بن حنیف در این باره می نویسد معلوم می گردد که آن حضرت این کار را با نیرویی غیبی و ملکوتی انجام دادند: «و الله ماقلعت باب خیبر و رمیت به خلف ظهری أربعین ذراعا بقوة جسدیة و لاحرکة غذائیة لکنی أیدت بقوة ملکوتیة ونفس بنور ربها مضیئة». به خدا قسم من با قوه جسمانی و نیرویی که از غذا خوردن فراهم آمده باشد درب خیبر را از جا در نیاوردم و آن را چهل ذراع پشت سرم نیانداختم، بلکه این کار را با نیروی ملکوتی و نفسی که به نور پروردگارش روشنی یافته بود انجام دادم.

فتح قلعه‌های وطیح و سلالم: سپاه اسلام به سراغ قلعه ‌هاى كتيبه، وطيح و سلالم رفتند. دو قلعه اخير از آن بنى الحقيق و به همراه قلعه قموص در شمار قلعه‌هاى كتيبه بوده است. زمانى كه سپاه اسلام آماده حمله به قلعه ‌هاى سلالم و وطیح شد و ساكنان مطمئن به شكست شدند، درخواست صلح كردند. آنان همه چيز خويش را تسليم كرده و امنيت يافتند.

تسلیم شدن اهالی فدک

«فدك» يكى از مراكز يهوديان بود كه با منطقه خيبر اندكى فاصله داشت. منطقه مزبور كه اكنون سرزمينى آباد و «حائط» ناميده مى‌ شود، در سمت جنوبى منطقه خيبر قرار دارد.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) همزمان جنگ با خيبريان، كسانى را به فدك فرستاد تا آنها را به اسلام دعوت كند. آنان قدرى صبر كردند تا سرنوشت خيبر را بدانند و پس از آن بود كه بدون هيچگونه درگيرى با رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مصالحه كردند.

کشته شدگان در خیبر

در جنگ خیبر پانزده یا هجده تن از مسلمانان به شهادت رسیدند. از یهودیان نیز ۹۳ مرد کشته شدند.

تقسیم غنیمت های بدست آمده

پس از خاتمه جنگ غنايم به دست آمده از جنگ ميان مسلمانان تقسيم شده و خُمْس آن براى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) باقى ماند. يهوديان خيبر بر اساس قراردادى پذيرفتند تا بر روى زمين كار كرده به نخلها برسند. بدين ترتيب منطقه مزبور در دست خيبريان باقى مانده و سالانه موظف شدند تا مقدارى از محصول خود را به مدينه بفرستد. پس از آن كه طبق قرارداد مزبور نيمى از محصول در اختيار يهود قرار گرفت، برخى از مسلمانان به زراعت و سبزى كارى آنان تجاوز مى ‌كردند، يهوديان به حضرت شكايت كردند، آن حضرت مردم را جمع كرده فرمودند: ما به جان و مال اينان پناه داده و معاهده بسته‌ ايم، همينطور در مورد زمينها نيز با آنان معاهده داريم و نمى‌ توانيم بيش از حقى كه داريم از آنان بگيريم، به دنبال آن مسلمانان مجبور شدند تا براى گرفتن هر چيزى پول پرداخت كنند.

اموال برادران ابی الحقیق

دو فرزند ابى الحقيق كه بسيارى از اموال خويش را پنهان كرده و على رغم چند بار درخواست پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و اظهار رفع امنيت از آنها در صورت يافتن اموالشان، قسم ياد كرده بودند كه چيزى ندارند، وقتى‌ اموال آنها -شامل پوستى از شتر مملو از جواهرات- يافته شد كشته شدند. در اصل اينان از سران يهود بودند كه سالها در كار تحريك اعراب و يهود بر ضد اسلام فعاليت كرده بودند.

کتیبه خمس غنایم خیبر

بخشی از اموال خیبر که با جنگ به دست آمده بود بین مسلمانان به این صورت تقسیم شد که خمس آن جدا شده و چهار پنجم آن میان شرکت کنندگان در حدیبیه و همچنین جعفر بن ابی طالب و کسانی که با او در حبشه بودند تقسیم شد.

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از قلعه های هشت گانه خیبر، قلعه های کتیبه و سلالم و وطیح را مالک گردید. کتیبه را به جای خمس اموالی که با جنگ به دست آمده بود، گرفتند و سلالم و وطیح را نیز که جز «ما أفاء الله» بودند، و به صلح به دست آمده بودند، صاحب شدند.

آن حضرت سهم قابل توجهى از غنايم كتيبه را در اختيار فرزندان عبدالمطلب قرار داد. به نقل واقدى، جُبَير بن مطعم و عثمان نزد آن حضرت آمدند و از اين كه به فرزندان عبدالمطلب اين اندازه داده شده، گله كردند. حضرت فرمود: فرزندان عبدالمطلب نه در جاهليت و نه در اسلام از من جدا نشدند، آنان در شعب ابى طالب‌ همراه من بودند. اموال كتيبه بنا به تقسيم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در اختيار بنى هاشم بوده و بعدها، عمر حاضر شد تا از درآمد آن به يتيمان آنان بدهد. ابن عباس مى‌گويد: ما نپذيرفتيم و گفتيم: تنها در صورتى كه همه آن به ما واگذار شود قبول خواهيم كرد. در اصل بنى هاشم اين اموال را سهم قطعى خويش مى‌ دانستند. زمانى كه نجده خارجى از ابن عباس درباره خمس سؤال كرد او گفت: ما اين اموال را حق خود مى ‌دانيم، اما قوم ما از دادن آن به ما ابا كردند و ما صبر كرديم.

فدک خالصه رسول خدا

از آنجا كه منطقه فدك بدون جنگ در اختيار رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم قرار گرفت، «خالصه» رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم گرديد.

پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فاطمه عليها السلام به استناد شهادت‌ ام ايمن، على بن ابى طالب عليهما السلام و فرزندانش بر اين كه فدك به آن حضرت واگذار شده از ابوبكر خواست تا آن را به وى باز پس دهد، اما ابوبكر نپذيرفت. اين مشكل تا قرنها ميان خلفا و علويان وجود داشت و مأمون با استناد به شهادت افراد مذكور، فقيهان عصر خويش را به دادن رأى به ملكيت فدك از سوى علويان تحريض كرد.

سوءقصد به جان رسول خدا

چون رسول خدا (ص) خيبر را فتح کرد، زينب دختر حارث شروع به پرس و جو كرد كه محمد كدام قسمت گوسفند را بيشتر دوست دارد؟ گفتند: شانه و سردست را. زينب بزى را كشت، و سپس زهر كشنده تب آورى را كه با مشورت يهود فراهم آورده بود به تمام گوشت و مخصوصا شانه و سردست آن زد و آن را مسموم كرد. چون غروب شد و رسول خدا (ص) به منزل خود آمد، متوجه شد كه زينب كنار بارها نشسته است. از او پرسيد: كارى دارى؟ او گفت: اى ابو القاسم، هديه‌اى برايت آورده‌ام. (اگر چيزى را به پيامبر (ص) هديه مى‌كردند از آن مى‌ خوردند و اگر صدقه بود، از آن نمى‌ خوردند.) پيامبر (ص) دستور فرمود تا هديه او را گرفتند و در برابر آن حضرت نهادند. آنگاه فرمود: نزديك بياييد و شام بخوريد! ياران آن حضرت كه حاضر بودند نشستند و شروع به خوردن كردند. پيامبر (ص) از گوشت بازو خوردند، و بشر بن براء هم استخوانى را برداشت. پيامبر (ص) از آن احساس لرزشى كردند و بشر هم لرزيد. همين كه پيامبر (ص) و بشر لقمه ‌هاى خود را خوردند، پيامبر (ص) به ياران خود فرمود: از خوردن اين گوشت دست برداريد كه اين بازو به من خبر مى ‌دهد كه مسموم است.

رسول خدا (ص) زينب را فرا خواندند و پرسيدند: شانه و بازوى گوسفند را مسموم كرده بودى؟ گفت: چه كسى به تو خبر داد؟ فرمود: خود گوشت. گفت: آرى. پيامبر (ص) فرمود: چه چيزى تو را به اين كار واداشت؟ گفت: پدر و عمو و همسرم را كشتى و بر قوم من رساندى آنچه رساندى، گفتم اگر پيامبر باشد كه خود گوشت به او خبر مى‌دهد كه چه كرده‌ام، و اگر پادشاه باشد از او خلاص مى‌ شويم.

گويند: مادر بشر بن براء مى ‌گفت: در مرضى كه منجر به مرگ پيامبر (ص) شد، به ديدنش رفتم. رسول خدا (ص) تب شديدى داشت، دستش را گرفتم و گفتم: چنين تب شديدى در هيچ كس نديده ‌ام. پيامبر (ص) فرمود: ... مردم مى ‌پندارند كه من گرفتار ذات الجنب شده‌ام، و حال آنكه چنين نيست و خداوند آن بيمارى را بر من مسلط نكرده است، و اين ريشخندى شيطانى است. اين اثر لقمه ‌اى است كه من و پسرت خورديم، از آن روز بيمارى در من ريشه دوانده است تاكنون كه پاره شدن رگ قلبم نزديك شده است. بنابر اين رسول خدا از دنيا رفت، در حالى كه شهيد بود.

بازشگت مهاجران حبشه به مدینه

پس از اينكه خيبر فتح شد، مسلمانانى كه همراه جعفر بن ابى طالب با دو كشتى از پيش نجاشى در حبشه حركت كرده بودند، رسيدند. همينكه پيامبر (ص) جعفر را ديدند فرمودند: نمى ‌دانم از فتح خيبر خوشحال ترم يا از آمدن جعفر! سپس او را در آغوش كشیدند و ميان دو چشمش را بوسيدند.

منابع

• مغازى، تاريخ جنگهاى پيامبر(ص)، محمد بن عمر واقدى (م 207)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، مركز نشر دانشگاهى، 1369ش.
• الصحيح من سيرة النبي الأعظم، جعفر مرتضى العاملى‌، دار الحديث‌،قم،1426.
• سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم، رسول جعفريان، انتشارات دليل ما، قم، 1383ش‌.
• ارشاد/ ترجمه، شيخ مفيد/ مترجم محمدباقر ساعدى خراسانى، انتشارات اسلامية، تهران،1380ش.
• زندگانى محمد(ص) پيامبر اسلام، ابن هشام (م 218)، ترجمه سيد هاشم رسولى، تهران، انتشارات كتابچى، چ پنجم ، 1375ش.
• محمد ابراهيم آيتي. تاريخ پيامبر اسلام.
• ترجمه معالم المدرستین، علامه مرتضی عسکری(ره)، دانشکده اصول دین، جلد دوم.

غزوات پیامبر اکرم (ص)
2 هجری	غزوه ودّان * غزوه بواط * غزوه عشيره‌ * غزوه كدر * غزوه بنى قينقاع * غزوه سويق‌
3 هجری	غزوه بدر * غزوه غطفان‌ * غزوه احد * غزوه حمراء الأسد
4 هجری	غزوه بنى نضير * غزوه ذات الرقاع * غزوه بدر الموعد
5 هجری	غزوه دومة الجندل‌ * غزوه خندق یا احزاب * غزوه بنى قريظه‌
6 هجری	غزوه بنى لحيان * غزوه ذى قرد * غزوه بنى مصطلق * غزوه حديبيه
7 هجری	غزوه خيبر
8 هجری	غزوه فتح مكه‌ * غزوه حنين * غزوه طائف‌
9 هجری	غزوه تبوك‌