یونس بن عبدالرحمن

«یونس بن عبدالرحمن» (متوفای 208 ق)، از اصحاب گرانقدر امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام و از راویان موثق حديث شیعه در سده دوم هجری و یکی از اصحاب اجماع بود. علمای رجال، وی را به وثاقت، اعتماد، جلالت و بزرگی ستوده‌اند.

نام کامل	یونس بن عبدالرحمن
زادروز	124 قمری
وفات	208 قمری
مدفن	مدینه
اساتید	عبدالله بن سنان، عبدالله بن مسکان، هشام بن حکم، حماد بن عيسى،...
شاگردان	عبدالعزيز مهتدى قمى، حسن بن علی وشاء، عباس بن معروف قمى، محمد بن خالد برقی، محمد بن مسلم،...
آثار	الجامع الکبیر فی الفقه، کتاب یوم و لیلة، کتاب الإمامة، جوامع الآثار، فضل القرآن،...

ولادت

یونس بن عبدالرحمن، مکنّی به ابومحمد و نسبتش قمى است. از آن رو که آزاد شده علی بن یقطین بود، به «مولی آل یقطین» معروف است.

اين كه یونس در چه سالى قدم به عرصه وجود نهاد، چندان روشن نيست؛ ولى جمعى از عالمان شيعى نوشته اند كه او در دوران زمامدارى هشام بن عبدالملک چشم به جهان گشود. مورخان نوشته اند هشام بن عبدالملك در سال 105 هـ.ق به حكومت رسيد و در سال 125 هـ.ق مرد. بر اين اساس مى توان گفت كه يونس بن عبدالرحمن به طور تقريبى بين سالهاى 105 تا 125 هـ.ق چشم به جهان گشود.

استادان

يكى از دلايل رشد و بالندگى اين محدث بزرگ شيعه، داشتن استادانى برجسته بود كه در درجه اول، امامان معصوم علیهم‌السلام قرار داشتند. وى نهايت بهره را از وجود بابركت آنان برد. بعد از امامان نیز اساتيد بزرگى داشته كه تعداد آنان حدوداً به 25 نفر مى رسد که به عنوان نمونه به ذكر چند نفر از شاخص ترين آنان بسنده مى كنيم:

1. عبدالله بن سنان: محدث و فقيه فرزانه كه به گفته نجاشى: روايتگرى مورد اطمينان و از اصحاب و ياران ما و جليل القدر است كه هيچ گونه طعنى بر او روا نيست.
2. عبدالله بن مسکان: از نيكان و ستاره اى درخشان در آسمان علم و روايت و از اصحاب اجماع و محدثى بسيار بزرگوار و مورد اطمينان است.
3. هشام بن سالم: محدثى است كه به طور كامل مورد توجه و اعتماد است و از ياران حضرت صادق و حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام به شمار مى رود.
4. هشام بن حكم: همان كسى است كه با عمرو بن عُبيد در مسجد بصره پيرامون مسئله امامت و رهبرى جامعه اسلامى مناظره كرد و او را از نظر استدلال و دليل محكوم كرد. او از نظر روايت بسيار مورد اعتماد و از منظر اعتقاد به ولايت ائمه شيعه، بسيار پايبند و معتقد بود.
5. حماد بن عيسى: از راويان امام كاظم و امام رضا علیهماالسلام و از اصحاب اجماع است.
6. حماد بن عثمان: از اصحاب اجماع و شخصى مورد اطمينان است.
7. على بن رئاب: محدثی جليل القدر و محل اطمينان و اعتماد و صاحب كتاب و اصلى بزرگ است.
8. حارث بن مغيره: يار سه معصوم (حضرت امام باقر، امام صادق و امام كاظم علیهم‌السلام) و صاحب جايگاه رفيع و بلندى نزد رجال نويسان شيعى است.

شاگردان

تربيت شاگردان كارآمد يكى ديگر از نكات مثبت در زندگى يونس بن عبدالرحمن است. وى در اين عرصه به توفيقات زيادى دست يازيد و با پرورش شاگردان بسيار قدم هاى بلندى در راه نشر حديث و معارف اهل بيت علیهم‌السلام برداشت.

او دانش خود را از امامان معصوم علیهم‌السلام فراگرفته بود؛ لذا يافته‌هايش را به افراد لايق و مستعد مى آموخت. در اين راستا جمعى از دين باوران و دانش پژوهان، از محضرش بهره بردند. تعداد شاگردان او را تا چهل و پنج نفر نوشته اند كه عده اى از آنان بدون ترديد از نخبگان و فرزانگان حوزه حديث و معارف شيعه محسوب مى شوند. برخی از آنان عبارتند از:

1. محمد بن عيسى بن عبيد يقطينى: بيشترين روياتى كه عيسى بن عبيد نقل كرده از يونس بن عبدالرحمن است. او از كسانى است كه كتاب هاى يونس را گزارش داده و مى گويند در روزگار خود از نظر فضل و علم نظير نداشت و محل اعتماد و اطمينان است.
2. عبدالعزيز مهتدى قمى: از وكلا و خاصان حضرت امام رضا علیه‌السلام بود و در قم زندگى مى كرد. او مورد عنايت و اطمينان است.
3. حسن بن علی وشاء: از اصحاب امام رضا علیه‌السلام و از چهره هاى برجسته و شاخص شيعه است.
4. عباس بن معروف قمى: از برجستگان حوزه حديث، اهل قم و مورد اطمينان است.
5. محمد بن خالد برقی: محمد بن خالد قمى را از ياران امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام شمرده اند و به او اعتماد دارند.
6. ریان بن شبیب: ساكن قم و از ياران حضرت رضا علیه السلام بود. او موثق و مورد اطمينان است.
7. احمد بن محمد بن خالد برقى: صاحب كتاب المحاسن.

آثار و روایات

تراجم‌ نويسان بزرگ شيعه كتاب هاى فراوانى را از او نقل كرده اند؛ حتى شخصيت برجسته شيعى، فضل بن شاذان مى گويد: يونس بالغ بر يك هزار كتاب در رد مخالفان شيعه تأليف كرد.

نجاشى مى گويد: او كتابهاى فراوانى دارد؛ آنگاه به ترتيب كتاب‌هايش را نام مى برد: «كتاب السهو، الادب، الزكاة، جوامع الآثار، فضل القرآن، كتاب النكاح، الحدود، الصلوة، العلل الكبير، التجارات و كتاب يوم و ليلة. شيخ طوسى هم در اين زمينه مى نگارد: او داراى كتب و تأليفات فراوانى است، همانند: كتابهاى حسين بن سعيد اهوازى، بلكه بيشتر از آنها.

نمونه‌هائی از روایات یونس:

از یونس، بیش از نهصد روایت در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی و اخلاقی نقل شده است. در سرتاسر كتاب هاى گرانسنگ حديث شيعه نام يونس بارها به چشم مى خورد و اين خود گوياى عظمت شخصيت اين فقيه دين شناس و محدث پرهيزگار است. در اینجا به دو مورد از رواياتى كه او نقل كرده است، بسنده مى كنيم:

1. یونس با يك واسطه از امام صادق علیه‌السلام نقل كرد: آن حضرت از رسول اكرم صلی الله علیه وآله روايت كرد كه پيامبر فرمود: روزى حضرت موسى علیه‌السلام در جايى نشسته بود. شيطان به صورت يك انسان به سوى او آمد، آن كلاه را از سر برداشت و بر حضرت موسى سلام كرد. موسى به او فرمود: تو كيستى؟ گفت: من ابليس‌ام. موسى او را نفرين كرد كه خدا تو را به ما نزديك نگرداند! به اين جا چرا آمده اى؟ گفت: آمده ام بر تو سلام كنم، به خاطر مقام و موقعيتى كه در پيشگاه خداوند دارى. موسى گفت: اين كلاه چيست؟ جواب داد: اين همانند دامى است كه با آن دل فرزندان آدم را صيد مى كنم و مى ربايم. من آنان را به زرق و برق ماديات مى فريبم. موسى به او فرمود: به من بگو كه كدام يك از گناهان است كه اگر فرزند آدم انجام دهد، تو بر آنان تسلط مى شوی؟ گفت: چند گناه است: خودپسندى؛ كارهاى خوبى كه انجام داده اند، در نظر آن‌ها بزرگ جلوه كند و گناهان در پيش آنان كوچك باشد.
2. به يك واسطه از امام صادق علیه‌السلام نقل مى كند: آن بزرگوار خطاب به شيعيان فرمود: به خدا سوگند! شما شيعيان پيرو آن دين و آيينى هستيد كه دين خدا و فرشتگان آسمان است. شما ما را با پيشه كردن ورع و تلاش و كوشش پيگير در راه خدا يارى و همراهى كنيد و بر شما باد اهميت دادن به نماز و اين كه تقوا و پرهيزكارى و دورى از گناهان را روش و برنامه خود قرار دهيد.

جایگاه علمى و حديثى

يونس بن عبدالرحمن از جمله دلباختگان و شيفتگان خاندان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله است. او اخلاص و ارادت خويش را به پيشگاه مقدس امامان شيعه ابراز مى كرد و در اين راه هرگز احساس خستگى نمى كرد.

علمای تراجم و دانشمندان شيعى او را از ياران امام کاظم و امام رضا علیهما‌السلام مى دانند. شيخ طوسى در يك مورد او را از ياران امام موسى بن جعفر علیه‌السلام و در جاى ديگر از ياران و اصحاب حضرت رضا علیه‌السلام مى داند. همچنين نوشته اند: يونس در دو موقعيت توفيق ملاقات با امام صادق علیه‌السلام را يافت؛ اولين بار در كنار قبر رسول اكرم صلی الله علیه وآله در مدينه و يك بار هم هنگام سعی بین صفا و مروه. خودش مى گويد: براى من ممكن نشد از امام علیه‌السلام حديثى بپرسم.

در ميان ياران و صحابه امامان معصوم علیهم‌السلام افراد نادرى پيدا مى شوند كه از ناحيه امام و حجت خدا مانند يونس مورد ستايش قرار گرفته باشند؛ البته بر محقق انديشمند اين نكته مخفى نيست كه اين ستايش ها و ثناها به آن بعد معنوى و علمى برمى گردد، كه در اين راوى بزرگوار تجلى يافته است. وى در پاسدارى از مرزهاى ولايت ناب و دفاع از حوزه معرفت دينى بر مبناى حكومت نبوى و علوى، تلاشى فراوان از خود نشان داد.

فضل بن شاذان نيشابورى مى گويد: عبدالعزيز مهتدى كه از نيكان و خوبان قم بود به من گزارش داد؛ از حضرت رضا علیه‌السلام پرسيدم: من در هر موقعيتى نمى توانم به حضور شما مشرف شوم؛ براى فراگرفتن مسائل و احكام دينى خود، از چه كسى سؤال كنم؟ امام در جواب فرمود: از يونس بن عبدالرحمن.

از همين راوى خبر ديگرى روايت كرده اند كه گفت: از حضرت رضا علیه‌السلام پرسيدم: آيا يونس بن عبدالرحمن نزد شما مورد اطمينان و اعتماد هست تا احكام دين را از او فراگيرم؟ امام فرمود: بله.

از اين گزارش تاريخى، نهايت اعتماد امام معصوم علیه‌السلام به يونس اثبات مى شود و با توجه به اين روايت است كه تمام عالمان و فقيهان متفكر شيعه، براى حجت بودن گزارش دهندگان روايات و آثار اهل بيت عصمت و طهارت به وثاقت و مورد اعتماد بودن روايتگر اخبار و احاديث، بسنده كرده اند.

راويانى همانند يونس كه ائمه دين، شيعيان را براى فراگرفتن آموزه هاى دينى و روايات آل پيغمبر علیهم‌السلام به آنان ارجاع داده اند، بين ياران امامان تنها چند نفر هستند؛ ابان بن تغلب، محمد بن مسلم، زرارة بن اعين، ابو بصير، زكريا بن آدم، عثمان بن سعيد و محمد بن عثمان.

نجاشى بعد از نقل روايت فوق از عبدالعزيز مهتدی چنين اظهارنظر مى كند: اين كلام امام، بیانگر شأن و فضيلت والای يونس است.

محمد بن يونس مى گويد: امام رضا علیه‌السلام سه بار، براى يونس بهشت را ضمانت كرد. از امام جواد علیه‌السلام نيز نقل مى كند كه آن بزرگوار از طرف خود و پدران گرامى‌اش بهشت را براى يونس بن عبدالرحمن ضمانت كرد.

احمد بن خلف اين گونه گزارش مى دهد: من بيمار بودم. حضرت جواد علیه‌السلام به عيادتم آمد و در بالاى سر من كتابى از يونس به نام «يوم و ليلة» را ديد. آن را برداشت و با دقت ورق زد، صفحه به صفحه نگاه كرد تا كتاب به پايان رسيد؛ آنگاه سه مرتبه، فرمود: « رَحِمَ اللّهُ يونُسَ» خداوند يونس را رحمت كند.

ابوهاشم جعفری كه از ياران برجسته امامان شيعه است، مى گويد: كتاب «يوم و ليله» يونس بن عبدالرحمن را نزد امام حسن عسکری علیه‌السلام بردم. حضرت با نظرى دقيق به تمام كتاب نگاه كرد و تا آخر آن را ورق زد و فرمود: آنچه در اين كتاب است، دين من و دين پدرانم است؛ تمام اين كتاب حق و حقيقت است. بنابر نقل نجاشى، امام عسكرى علیه‌السلام فرمود: خداوند به يونس در عوض هر حرفى از اين كتاب نورى در روز قيامت عنايت فرمايد.

همچنین ابوهاشم جعفرى نقل مى كند كه: از امام جواد علیه‌السلام در شأن و منزلت يونس سؤال كردم، فرمود: كدام يونس؟ گفتم: يونس بن عبدالرحمن. فرمود: گويا نظر تو مولى آل يقطين است؟ عرض كردم: بله. فرمود: خداوند متعال او را مشمول رحمت خود قرار دهد، او در مسير و روش و سيره ما اهل بيت بود..

جعفر بن عيسى اين چنين گزارش مى دهد: جمعى از ما شيعيان در محضر امام رضا علیه‌السلام بوديم. يونس بن عبدالرحمن هم در اين جمع حاضر بود. همان موقع چند نفر از اهل بصره از امام اجازه ورود خواستند. حضرت به يونس اشاره كرد كه به داخل اطاق برود، پرده را بياندازد و لحظاتى پشت پرده بماند و مبادا حركتى كند تا هنگامى كه خود به وى اجازه دهد. سپس آنها كه از بصره آمده بودند، به خدمت امام رسيدند و درباره يونس سخنان بدي بر زبان راندند و از او بدگويى كردند و تهمت‌هايى به او روا داشتند.

امام سر مباركش را پايين انداخته و ساكت بود. در اين هنگام آنها بلند شدند و رفتند. اين جا بود كه حضرت به يونس اجازه داد از پشت پرده خارج شود و به جلسه بازگردد. يونس زمانى كه آمد، قطرات اشك از گوشه هاى چشمانش جارى بود و گريه مى كرد. عرض كرد: جانم به فدايت، من از آرمان شما اهل بيت دفاع مى كنم و اين است حال من در نزد بعضى از يارانم! حضرت فرمود: اى يونس، وقتى كه امام و رهبرت از تو راضى است، از اين سخنان ناروا اندوهگين مباش. اى يونس! با اين مردم به اندازه فهم و درك آنان سخن بگو و در آن زمينه‌هايى كه بالاتر از درك و استعداد آنها است، ايشان را به حال خود واگذار. آنگاه امام مثال جالبى بيان كرد و فرمود: بر تو باكى نيست اگر در دست تو يك دُرّ و گوهر گرانبها باشد؛ ولى مردم بگويند: اين چيز فاقد ارزش است؛ يا در دست تو چيز بى‌ارزشى باشد و مردم بگويند: متاع بسيار گرانبهايى است. آبا به حال تو سودى دارد؟ عرض كرد: نه. فرمود: بله! تو هم اين چنين هستى، هنگامى كه در راه ولايت و پاسدارى از مكتب و آيين اهل بيت هستى و امام از تو رضايت دارد، از آنچه مردم درباره‌ات بگويند، نگران مباش و با آنچه آنها بگويند، ضررى بر تو وارد نمى شود.

در همين راستا مى بينیم بعضى از روايات در مذمت و انتقاد از يونس وارد شده كه البته اسناد آن روايات اعتبار ندارد. با نظر به همين نكته، امام رضا علیه‌السلام به يونس توصيه فرمود كه بايد هر سخنى را براى هر كس نگويى. استعدادها، قريحه ها و ظرفيت ها مختلف است. حكمت را بايد به اهلش ياد داد و از نااهل دريغ داشت؛ لذا پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ما پيامبران مأموريم كه به اندازه فهم و دركشان با آنان سخن بگوييم.

گويا يونس گاهى روايات و احاديث عميق و سنگينى را كه درباره مقامات معنوى ائمه دين بود، براى عده اى نقل مى كرد و طبعاً آنان قدرت فهم و هضم و درك اين معانى بلند را نداشتند؛ لذا گاهى امام از او انتقاد مى فرمود. از منظر ديگر، اين مذمت ها و انتقادها براى اين بود كه شخصيت هاى بزرگ حديثى و فقهى شيعه از تعرض و هجمه مخالفان محفوظ و مصون بمانند و به آنها صدمه و زيانى وارد نشود.

ویژگی‌های یونس بن عبدالرحمن

الف) مبارزه با انحرافها:

احمد بن فضل از یونس بن عبدالرحمن نقل مى كند: وقتى حضرت موسى بن جعفر علیه‌السلام به شهادت رسيد ، نزد وكلاى آن حضرت كه در شهرها بودند، اموال فراوانى بود. وجود اين اموال در نزد آنان باعث شد آنها مذهب باطل «واقفيه» را اختراع كنند؛ لذا مرگ امام موسى بن جعفر علیه‌السلام را انكار كردند تا اموال را خود تصاحب كنند؛ زياد قندى هفتاد هزار دينار و على بن ابى حمزه سى هزار دينار نزد خود داشتند.

هنگامى كه من اين انحراف آشكار را مشاهده كردم و امامت امام رضا علیه‌السلام براى من ثابت و مسلم شد، به تبليغ و حمايت از شأن و منزلت و امامت آن حضرت پرداختم و شيعيان را به سوى آن وجود گرامى دعوت كردم.

آن دو نفر تا مبارزه سخت مرا ديدند، نماينده اى به سوى من فرستادند و پرسيدند: به چه دليل مردم را به سوى او (حضرت رضا علیه‌السلام) دعوت مى كنى؟ اگر پول مى خواهى، ما تو را بى‌نياز مى كنيم. آنان متعهد شدند كه ده هزار دينار به من بدهند تا از اين تبليغ و افشاگرى دست بردارم. به آنان گفتم: اين روايت از امامان شيعه به ما رسيده است كه: «هر زمانى كه ديديد در جامعه اسلامى انحراف و بدعت به وجود آمد، بايد در مقابل آن بايستيد، موضع بگيريد و ساكت و خاموش ننشينيد، وگرنه نور ايمان از شما سلب خواهد شد». من هرگز جهاد و مبارزه در راه خدا را ترك نخواهم كرد. بر اين اساس بود كه آنها كينه مرا در دل گرفتند و مبارزه سختى را بر عليه من شروع كردند.

ب) پايبندى به عبادت:

حسن بن علويه كه شخصى موثق است، مى گويد: از فضل بن شاذان شنيدم كه مى گفت: يونس پنجاه و چهار حج و پنجاه و چهار عمره به جاى آورد. محمد بن عيسى بن عبيد نيز مى گويد: يونس چند برادر داشت. هر روز به خانه آنان مى رفت و احوالشان را مى پرسيد و بعد به خانه خود مى آمد، مختصر غذايى تناول مى كرد و كم‌كم آماده نماز مى شد. بعد از انجام فريضه نماز مى نشست و كتاب تأليف مى كرد.

ج) از اصحاب اجماع:

در بين ياران و اصحاب امامان شيعه، عده اى چهره شاخص و شناخته شده اى دارند كه در زبان علمى اهل رجال به «اصحاب اجماع» مشهورند و فقيهان شيعه از صدر اول تا زمان ما به اين جمع عنايت ويژه اى دارند و به اخبار و رواياتى كه آنان نقل مى كنند، توجه تمام دارند.

عده آنها هيجده نفر است و يونس نيز يكى از آنهاست. ريشه اين اجماع و اتفاق، سخنى است كه رجال شناس معروف، كشّى از قول عالمان اصحاب شيعه روايت مى كند. او در دو سه مورد از كتاب خود مى نويسد: «اصحاب ما، اتفاق دارند بر صحيح شمردن رواياتى كه از اين جمع و گروه روايت شود و به مقام فقهى و دانش آنان اعتراف دارند. يكى از آنها يونس بن عبدالرحمن است.

یونس از منظر عالمان

مطلب ديگرى كه در شناسايى شأن و منزلت و جايگاه رفيع اين عالم و راوى خستگى ناپذير قابل بررسى است، ديدگاه دانشمندان درباره او است. نام وى در تمام كتابهاى رجالى شيعه مطرح و مورد عنايت است و اين اظهارنظرها چهره او را پرفروغ تر مى سازد.

• ابن نديم (متوفى سال 380 هـ.ق) در كتاب الفهرست خود هنگامى كه فقيهان و عالمان برجسته شيعى را نام مى برد، اين چنين مى گويد: يونس بن عبدالرحمن از آنان است. او علامه روزگار خويش بود.

• شيخ طوسى در کتاب رجال خود در مورد او مى گويد: در نظر من محدثى مورد اطمينان است.

• نجاشى مى نویسد: يونس بن عبدالرحمن از برجسته ترين و شاخص ترين عالمان شيعى و صاحب منزلت و مقامى رفيع است. امام رضا علیه‌السلام يارانش را براى فراگيرى فتوا و دانش به او ارجاع مى داد و پيروان مذهب باطل واقفیه، مال فراوانى به او پيشنهاد كردند ولى وى از پذيرش اموال امتناع ورزيد و بر روش مستقيم ثابت و پابرجا ماند.

• فضل بن شاذان مى گويد: در زمان زندگى پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله در ميان ياران و صحابه پيامبر گرامى از منظر فقاهت و دانش دينى، كسى به پاى سلمان فارسى نرسيد و بعد از روزگار پيامبر، فقيه ترين و عالم ترين دانشمند در بين ياران امامان معصوم شيعى، يونس بن عبدالرحمن است.
• و علامه حلى مى فرمايد: او انسانى بزرگ و از پيشگامان مكتب تشيع است.

وفات

يونس بن عبدالرحمن پس از عمرى تلاش خالصانه در راه نشر معارف دين و آثار عترت سيدالمرسلين، سرانجام در سال 208 هـ.ق جان به جان آفرين تسليم كرد. بدن مطهر او در كنار روضه مطهره رسول اكرم صلی الله علیه وآله در مدينه منوره به خاک سپرده شد. امام رضا علیه‌السلام در مورد وفات او فرمود: «عاقبت کار یونس را بنگرید خداوند متعال او را در کنار رسول گرامی‌اش قبض روح کرد».

منابع

• "اصحاب اجماع"، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث، ش 6، زمستان 1376.
• ستارگان حرم، ابوالحسن ربانی صالح‌آبادى، ج 7.
• شناخت‌نامه حدیث، محمد محمدی ری شهری، ج 3 ص 68-70.