تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۲۶: | سطر ۲۶: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | ''' | + | '''«تنبیه الخواطر»''' کتابی به عربی تألیف [[ورام بن ابی فراس|وَرّام بن ابی فراس حلی]]، فقیه و محدث [[امامیه|امامی]] قرن ششم هجری است. |
| − | + | == مؤلف == | |
| + | ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در [[حله]] به دنیا آمد. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند. او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه [[زهد]] و [[عبادت]] و درس و بحث را در پیش گرفت.<ref>ابن حجر عسقلانی، ج 6، ص 218؛ حسن امین، همان جا.</ref> [[شیخ منتجب الدین رازی]] در الفهرست از او با عنوان امیر زاهد و [[فقیه]] یاد کرده و نوشته که او را در حله دیده است. [[ابن طاووس]] در برخی آثار خود، همچون [[الأمان من الأخطار (کتاب)|الامان من اخطار الاسفار والازمان]]، تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست. وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است. ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به [[اهل بیت|اهل بیت پیامبر]] سخن گفته است. | ||
| − | از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی | + | از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی و از [[مشایخ]] روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند.<ref>افندی اصفهانی، همان جا.</ref> او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد و در تنبیه الخواطر به نام او تصریح کرده است. [[محمد بن جعفر مشهدی]]، صاحب [[المزار الکبیر (کتاب)|المزار]] از ورّام روایت کرده است.<ref>محسن امین، ج 9، ص 202.</ref> |
| − | از آثار | + | از آثار ورّام بن ابی فراس، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان مسئلة فی المواسعة والمضایقة نام برده اند.<ref> رجوع کنید به آقابزرگ تهرانی، ج 20، ص 395.</ref> |
| − | + | وی در دوم [[ماه محرم|محرم]] 605 در حله وفات یافت. پیکرش را به [[نجف]] منتقل کردند و در حرم [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] علیه السلام به خاک سپردند. | |
| − | عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة | + | == معرفی کتاب == |
| + | عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر،<ref>مجلسی، ج 1، ص 10، 22، 106.</ref> نزهة الناظر و تنبیه الخاطر،<ref>آقا بزرگ تهرانی، ج 12، ص 66؛ زرکلی، ج 8، ص 113.</ref> تنبیه الخواطر<ref>نوری، ج 1، ص 109؛ محسن امین، ج 3، ص 448.</ref> و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر. | ||
| − | این کتاب به | + | این کتاب به «مجموعه ورّام» نیز معروف است. همان طور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب والترهیب والمواعظ والزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده،<ref>رجوع کنید به آقابزرگ تهرانی، ج 24، ص 130.</ref> برمی آید که موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است. |
| − | تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی [[احادیث]] و اشعار و امثال و حکایات. | + | == محتوای کتاب == |
| + | تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی [[احادیث]] و [[شعر|اشعار]] و امثال و حکایات. | ||
| − | جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر [[احیاء علوم الدین]] غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست. | + | جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر «[[احیاء علوم الدین (کتاب)|احیاء علوم الدین]]» [[ابوحامد محمد غزالی|غزالی]] بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست. |
| − | ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن که نامی از غزالی ببرد. مضامین | + | ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن که نامی از غزالی ببرد. مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در [[اخلاق]] عملی همچون سفارش به [[زهد]] و [[تهذیب نفس|تهذیب اخلاق]]، برشمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره [[مرگ]] و حیات اخروی و وصف [[قیامت]]. در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه های [[پیامبر اسلام|پیامبر]] و [[ائمه اطهار|امامان]] و مناظره های [[شیعه|شیعیان]] است. |
| − | به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان که در کنار [[احادیث]] و سخنان بزرگان | + | به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر [[قرآن|کتاب]] و [[سنت]] دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان که در کنار [[احادیث]] و سخنان بزرگان [[دین]]، از شاهان و بزرگان [[ایران|ایرانی]] و [[تصوف|صوفیه]] و اهل [[حکمت]] نیز سخنان و حکایاتی آورده است. |
| − | اشکال کتاب، مانند بیشتر کتاب هایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به | + | اشکال کتاب، مانند بیشتر کتاب هایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته [[شیخ حر عاملی]]، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. [[علامه مجلسی]] نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان [[شیعه]] و اخبار [[اهل سنت]] با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|آقا بزرگ تهرانی]]،<ref>ج 24، ص 131.</ref> ورّام به عمد اخبار شیعی و سنی را در آمیخته است تا [[عامه]] به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند. |
| − | در هر | + | در هر حال، مجموعه ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده اند. |
| − | بنا به نوشته میرزا عبدالله افندی اصفهانی در [[ریاض العلماء]] | + | بنا به نوشته [[میرزا عبدالله افندی|میرزا عبدالله افندی اصفهانی]] در [[ریاض العلماء]]، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصل وجود داشته است.<ref>ج 5، ص 286.</ref> [[سید بن طاووس|ابن طاووس]] نیز مواردی را به نقل از این کتاب در [[فلاح السائل (کتاب)|فلاح السائل]] و [[الیقین باختصاص مولانا علی بامرة المؤمنین (کتاب)|الیقین]] آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً بر اساس تحریر مفصل کتاب بوده است. |
| − | نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302 ـ 1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است. | + | == وضعیت کتاب == |
| + | نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302 ـ 1303 در [[تهران]] چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است. | ||
| − | ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان | + | ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان «مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام» در 1369 ش. در [[مشهد]] منتشر شد. به نوشته [[آقا بزرگ طهرانی]]، در 1301 ق. سید صادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است. |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * [[آقا بزرگ تهرانی]] | + | |
| − | * ابن اثیر | + | *[[آقا بزرگ تهرانی]] |
| − | * ابن حجر عسقلانی، [[لسان المیزان]]، حیدرآباد دکن 1329 ـ 1331، چاپ افست بیروت 1390/1971. | + | *ابن اثیر |
| − | * [[ابن طاووس]]، الامان من اخطار الاسفار والازمان، [[قم]] 1409. | + | *ابن حجر عسقلانی، [[لسان المیزان]]، حیدرآباد دکن 1329 ـ 1331، چاپ افست بیروت 1390/1971. |
| − | * همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم واللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم 1377 ش. | + | *[[ابن طاووس]]، الامان من اخطار الاسفار والازمان، [[قم]] 1409. |
| − | * همو، کشف المحجة لثمرة المهجة، [[نجف]] 1370/ 1951. | + | *همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم واللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم 1377 ش. |
| − | * عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401. | + | *همو، کشف المحجة لثمرة المهجة، [[نجف]] 1370/ 1951. |
| − | * حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت 1408 ـ 1416 / 1987 ـ 1996. | + | *عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401. |
| − | * محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت 1403 / 1983. | + | *حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت 1408 ـ 1416 / 1987 ـ 1996. |
| − | * مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیر الجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج 4، ش 1 (1375 / 1956). | + | *محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت 1403 / 1983. |
| − | * محمد بن حسن حر عاملی، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قسم 2، قم 1362 ش. | + | *مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیر الجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج 4، ش 1 (1375 / 1956). |
| − | * زرکلی. | + | *محمد بن حسن حر عاملی، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قسم 2، قم 1362 ش. |
| − | * اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1371 ش. | + | *زرکلی. |
| − | * مجلسی. | + | *اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1371 ش. |
| − | * علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم 1366 ش. | + | *مجلسی. |
| − | * حسین بن محمد تقی نوری، [[مستدرک الوسائل]]، چاپ سنگی تهران 1318 ـ 1321، چاپ افست تهران 1382 ـ 1383. | + | *علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم 1366 ش. |
| − | * مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، چاپ علی اصغر حامد، تهران 1376. | + | *حسین بن محمد تقی نوری، [[مستدرک الوسائل]]، چاپ سنگی تهران 1318 ـ 1321، چاپ افست تهران 1382 ـ 1383. |
| + | *مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، چاپ علی اصغر حامد، تهران 1376. | ||
{{حدیث}} | {{حدیث}} | ||
==متن کتاب تنبيه الخواطر و نزهة النواظر== | ==متن کتاب تنبيه الخواطر و نزهة النواظر== | ||
| − | [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/79235/ | + | [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/79235/ تنبيه الخواطر و نزهة النواظر] |
[[رده:منابع حدیثی]] | [[رده:منابع حدیثی]] | ||
[[رده:کتاب‌های اخلاق اسلامی]] | [[رده:کتاب‌های اخلاق اسلامی]] | ||
نسخهٔ ۵ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۵۴
 | |
| نویسنده | ورام بن ابی فراس |
| موضوع | احاديث اخلاقي |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
|
| |
«تنبیه الخواطر» کتابی به عربی تألیف وَرّام بن ابی فراس حلی، فقیه و محدث امامی قرن ششم هجری است.
محتویات
مؤلف
ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حله به دنیا آمد. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند. او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت.[۱] شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حله دیده است. ابن طاووس در برخی آثار خود، همچون الامان من اخطار الاسفار والازمان، تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست. وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است. ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل بیت پیامبر سخن گفته است.
از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند.[۲] او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد و در تنبیه الخواطر به نام او تصریح کرده است. محمد بن جعفر مشهدی، صاحب المزار از ورّام روایت کرده است.[۳]
از آثار ورّام بن ابی فراس، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان مسئلة فی المواسعة والمضایقة نام برده اند.[۴]
وی در دوم محرم 605 در حله وفات یافت. پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه السلام به خاک سپردند.
معرفی کتاب
عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر،[۵] نزهة الناظر و تنبیه الخاطر،[۶] تنبیه الخواطر[۷] و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر.
این کتاب به «مجموعه ورّام» نیز معروف است. همان طور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب والترهیب والمواعظ والزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده،[۸] برمی آید که موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است.
محتوای کتاب
تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.
جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر «احیاء علوم الدین» غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست.
ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن که نامی از غزالی ببرد. مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، برشمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت. در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه های پیامبر و امامان و مناظره های شیعیان است.
به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.
اشکال کتاب، مانند بیشتر کتاب هایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته شیخ حر عاملی، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. علامه مجلسی نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر آقا بزرگ تهرانی،[۹] ورّام به عمد اخبار شیعی و سنی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.
در هر حال، مجموعه ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده اند.
بنا به نوشته میرزا عبدالله افندی اصفهانی در ریاض العلماء، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصل وجود داشته است.[۱۰] ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً بر اساس تحریر مفصل کتاب بوده است.
وضعیت کتاب
نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302 ـ 1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است.
ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان «مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام» در 1369 ش. در مشهد منتشر شد. به نوشته آقا بزرگ طهرانی، در 1301 ق. سید صادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است.
پانویس
- ↑ ابن حجر عسقلانی، ج 6، ص 218؛ حسن امین، همان جا.
- ↑ افندی اصفهانی، همان جا.
- ↑ محسن امین، ج 9، ص 202.
- ↑ رجوع کنید به آقابزرگ تهرانی، ج 20، ص 395.
- ↑ مجلسی، ج 1، ص 10، 22، 106.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج 12، ص 66؛ زرکلی، ج 8، ص 113.
- ↑ نوری، ج 1، ص 109؛ محسن امین، ج 3، ص 448.
- ↑ رجوع کنید به آقابزرگ تهرانی، ج 24، ص 130.
- ↑ ج 24، ص 131.
- ↑ ج 5، ص 286.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی
- ابن اثیر
- ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن 1329 ـ 1331، چاپ افست بیروت 1390/1971.
- ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار والازمان، قم 1409.
- همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم واللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم 1377 ش.
- همو، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف 1370/ 1951.
- عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401.
- حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت 1408 ـ 1416 / 1987 ـ 1996.
- محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت 1403 / 1983.
- مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیر الجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج 4، ش 1 (1375 / 1956).
- محمد بن حسن حر عاملی، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قسم 2، قم 1362 ش.
- زرکلی.
- اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1371 ش.
- مجلسی.
- علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم 1366 ش.
- حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل، چاپ سنگی تهران 1318 ـ 1321، چاپ افست تهران 1382 ـ 1383.
- مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، چاپ علی اصغر حامد، تهران 1376.
متن کتاب تنبيه الخواطر و نزهة النواظر
