مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن (کتاب)

نویسنده	سید عبدالاعلی سبزواری
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱۲
مواهب الرحمان فی تفسير القرآن

تفسیر «مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن» تألیف سید عبدالاعلی سبزواری (۱۲۸۹-۱۳۷۲)، از تفاسیر اجتهادی شیعه به زبان عربی که شامل همه آیات قرآن کریم می‌شود. این تفسیر یکی از تفاسیر جامع و متقن در دوره‌های اخیر است، زیرا از زاویه‌ای علمی به ابعاد مختلف ادبی، روایی، فقهی، کلامی، اجتماعی، اخلاقی، فلسفی و عرفانی پرداخته و در هر قسمت به تناسب وارد بحث شده است.

مؤلف

آیت الله سید عبدالاعلی موسوی سبزواری (۱۳۲۸-۱۴۱۴ ق) از مراجع تقلید، اصولی و مفسر شیعه در دوره معاصر بود. او از شاگردان محمدحسین غروی اصفهانی، سید حسین بادکوبه‌ای، میرزا محمدحسین نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی بود.

ایشان بعد از آیت‌الله خویی مدتی ریاست حوزه علمیه نجف و مرجعیت تقلید شیعیان را بر عهده داشت. آیت‌الله سبزواری از حامیان انقلاب اسلامی در ایران بود و چندین‌بار درسش را برای توجه دادن حوزه نجف به وقایع انقلاب اسلامی ایران، تعطیل نمود.

از جمله آثار برجسته او عبارتند از: مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، لباب المعارف، تهذیب الاصول، رفض الفضول عن علم الاصول.

معرفی کتاب

سید عبدالاعلی سبزواری طرح کتاب «مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن» را در ۳۰ جلد پی‌ریزی می‌کند، اما تاکنون تنها ۱۲ جلد از آن موجود است. ضمناً مفسر، تفسیر دیگری در حاشیه و شرح تفسیر صافی دارد که در یک مجلد و به زبان عربی شیوا می‌باشد.

ایشان قبل از ورود به تفسیر در مقدمه‌ای کوتاه انگیزه و شیوه خود را اینچنین بیان می‌دارد: «اکثر مفسرین، قرآن را به رنگ و بوی علمی که با آن مأنوسند، تفسیر کرده‌اند؛ فلاسفه، متکلمین، فقها، عرفا، صوفیه، اهل لغت، اهل حدیث و دیگران. تلاشم این است که تفسیر به رأی نکنم، و تفسیر قرآن را به قرآن ارائه دهم، و با آنچه از ائمه علیهم السلام در تبیین آیات آمده، در آمیزم، و آنچه مورد پذیرش و اتفاق جمیع اهل شریعت است، به آن اضافه نمایم و در نهایت، آنچه را که می‌توان با قرائن معتبر از آیات استظهار کرد، کنار آن ذکر نمایم. روش من این بوده که مضمون آیه را بیان کنم، سپس مفردات و بعد از آن مباحث مربوط به آیه را مطرح کنم، و در مبحث دلالی، معنای عامی که آیه با دلالتهای ظاهری یا دقائق علمی به آن اشاره دارد را بیان کرده‌ام. متعرض بیان نظم آیات و ارتباط آنها نشدم زیرا معتقدم، جامع قریب آنها هدایت و تکامل انسانی است، با این وصف، وجهی برای ذکر نظم آیات نمی‌بینم. شأن نزول آیات را غالبا ذکر نکردم، چون معتقدم آیات قرآن، کلیاتی است که بر مصادیق خود در همه زمانها تطبیق می‌کند، پس وجهی برای تخصیص آن به زمان نزول یا به فرد خاصی نیست... از عبارتهای مغلق و الفاظ سخت و تفصیل زائد احتراز جستم.»

در مجموع این تفسیر با روش اجتهادی، عقلی و روایی و مطرح کردن مباحث اعتقادی، اجتماعی، تاریخی و عقلی خود و با نثری روان و بدون پیچیدگی و تفنن در عبارات، یکی از بهترین تفاسیر شیعه در قرن پانزدهم و راهنمای خوبی برای قرآن پژوهان می‌باشد.

محتوا و روش تفسیر

مفسر ابتدای بحث هر سوره، به ذکر مکی، مدنی، تعداد آیات، و احیانا وجه تسمیه آن می‌پردازد. پس از آن وارد بحث آیات می‌شود؛ ابتدا اشاره‌ای به مضمون کلی آیات نموده، سپس به تفسیر فقره به فقره آن می‌پردازد. بعد از آن به مفردات پرداخته، معانی لغوی و مفاهیم آنها را بیان می‌کند.

ایشان تحت عنوان «بحوث المقام» به بحثهای متفاوتی می‌پردازد. از آن جمله: بحث ادبی، بحث دلالی، فقهی، روایی، فلسفی، کلامی، عرفانی، اخلاقی، علمی و اجتماعی.

در بحث ادبی، به تجزیه و ترکیب و قرائت می‌پردازد و وجوه مختلف آن را بیان می‌نماید و گاه نیز بحثی تخصصی ادبی ارائه می‌نماید. مانند ذیل آیه ۹۶ سوره بقره در بحثی راجع به «لو». وی در تبیین معانی واژگان قرآن، از ادبیات عرب در نظم و نثر بهره برده و کم و بیش به اقوال لغت­ شناسان استشهاد نموده است.

مراد ایشان از «بحث دلالی» مطالبی است که به کمک ظاهر آیات، قرائن علمی و مانند آن فهمیده می‌شود.

در بحث فقهی، متعرض مسائل فقهی آیات می‌شود و تا حدودی به استدلال بر آن طبق مذهب امامیه، می‌پردازد، اما تفصیل آن را به کتب فقهی بدون ذکر نام یا کتاب «مهذب الاحکام» خود ارجاع می‌دهد؛ مانند ذیل آیه ۷۹ سوره بقره.

در بحث روایی، ایشان روایات قابل اعتماد را از کتب روائی و تفسیری، در تفسیر آیات ذکر می‌کند و معمولا همراه با اظهار نظر درباره مضمون، دلالت، سند یا رجال آن می‌باشد. مفسر به تفسیر صحابه و تابعان نیز بی­ توجه نبوده است؛ البته در همه­ جا اقوال آن­ها را نپذیرفته، بلکه گاهی به نقد و رد آن­ها می­ پردازد.

گاهی نیز به بحثهای علمی در موضوع مناسب با آیه می‌پردازد؛ مثلا ذیل آیات ۱۰۲ و ۱۰۳ بقره، بحثی علمی درباره سِحر و انواع، موضوع، تاثیر و فرق آن با عمل انبیاء مطرح می‌نماید. یا بحث علمی درباره کیفیت نزول قرآن ذیل آیه ۱۸۵ سوره بقره.

به تناسب آیات نیز گاهی، بحثهای فلسفی ارائه می دهد؛ به عنوان نمونه ذیل آیات ۵-۷ سوره حمد، بحثی راجع به «نفی سنخیت بین علت و معلول در فاعل مختار» مطرح می‌کند. یا ذیل آیات ۵۱-۵۴ سوره بقره بحثی درباره اینکه «افاضات الهی محدود به حدود استعداد و کیفیت قابل می‌باشد و اینکه غرض اصلی از میقات همین افاضات است.» و یا بحث اراده ذیل آیات ۲۶- ۲۸ سوره نساء.

بیان لطائف و نکات عرفانی و استظهارهای باطنی نیز به تناسب آیات، لابلای تفسیر ایشان چشم نواز است. مانند ذیل بحث «هبوط» و آیات ۳۸ و ۳۵ سوره بقره. یا بحث تهذیب نفس ذیل آیه ۳۱ سوره نساء یا بحثی در اراده و مراد ذیل آیه ۲۶- ۲۸ سوره نساء، بحثهای تاریخی مانند تاریخ دخول بنی اسرائیل به مصر و زندگی و خروج آنها و کیفیت قصه بقره، هر از گاهی ذیل آیات دیده می‌شود.

تاریخ عقاید ملل و نحل نیز به مقدار کم، تکمیل کننده مباحث ایشان است، مانند بحث تاریخ عقاید «صابئین» ذیل آیه ۶۲ سوره بقره.

مطالب اخلاقی نیز از مواردی است که مصنف مطرح می‌نماید، مانند بحث گناهان کبیره و صغیره ذیل آیه ۳۱ سوره نساء، یا بحث نفاق ذیل آیات ۶۰-۶۳ سوره نساء.

بحثهای اجتماعی نیز مورد غفلت مصنف واقع نشده و به تناسب مطرح کرده است. مانند بحثی در حقیقت ملکیت، ذیل آیه ۱۸۸ سوره بقره، یا جایگاه زن ذیل آیات ۲۲۲-۲۲۳ سوره بقره.

در این میان مباحث کلامی مصنف، توجه خواننده را به خود جلب می‌کند، مانند ذیل آیات ۱۰۲-۱۰۳ راجع به فرق معجزه و سحر، بحث جبر و تفویض ذیل آیات ۲۳ و ۲۴ و ۲۷ سوره بقره، ذیل آیه ۵۹ سوره نساء.

علاوه بر عناوین بالا، عنوان «بحث قرآنی» در مواردی اندک نیز، مطالبی را در بردارد. مانند ذیل آیه ۴۸ سوره نساء. یا ذیل آیات ۲۷۵-۲۸۱ سوره بقره، درباره ربا.

مجموعه مباحث بالا نشان دهنده، جلوه موضوعی این تفسیر می‌باشد، که مصنف با احاطه در هر بحث، موضوعات گوناگون را به تناسب آیات، مطرح کرده است و تفسیر ترتیبی خود را رنگ موضوعی نیز بخشیده است. ایشان گرچه در مقدمه کوتاه خود، بحثی درباره علوم قرآنی نکرده، اما به شکل موضوعی برخی مطالب این علم را مطرح نموده است، مانند بحث مفصلی در نسخ، ذیل آیات ۲۳-۲۴ سوره بقره و بحث نزول قرآن ذیل آیه ۱۸۵ سوره بقره.

ویژگی‌های تفسیر

• بی اعتباری اسرائیلیات: مصنف از نقل اسرائیلیات اجتناب نموده و در مواردی که نقل نموده جهت باطل نمودن آنها و تنزه انبیاء علیهم السلام، از این خرافات بوده است و این ناشی از روش عقلی در تفسیر ایشان می‌باشد.

• اختصار در طرح مباحث ادبی و لفظی: شاخصه دیگر تفسیر، دوری از بحثهای طولانی درباره قرائتها و نیز بحثهای ادبی همچون صرف و نحو، لغت و غیره است. جوّ غالب این تفسیر، بسنده کردن به ضرورت در زمینه‌های یاد شده است.

• پرهیز از تفصیل در آیات الاحکام: در تفاسیر گذشتگان مباحث فقهی و پرداختن به آیات الاحکام، اهمیت ویژه‌ای داشته است، بهمین جهت مباحث فقهی به گونه گسترده مطرح می‌شود. اما صاحب «مواهب الرحمان» روشی میانه را برگزیده و تفصیل مباحث فقهی را به کتب فقهی ارجاع داده است.

• میانه روی در تکیه بر روایات: رشد عقل گرایی و اهمیت یافتن شیوه تفسیر قرآن به قرآن از عواملی هستند که سبب اعتدال یا احیانا کم رنگ شدن نقش روایات در تفسیر را فراهم آوردند. مفسر ما نیز، شیوه اعتدال را در نقل روایات پیش گرفته و روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ و ائمه علیهم السلام را در جهت تایید معنایی که از آیه استفاده نموده و همچنین بیان مصادیق آن، مورد بهره برداری قرار داده است و در واقع اصل و اساس را معنایی دانسته که از آیه استفاده می‌شود و از مفاد روایت برای تاکید و تایید، استفاده نموده و نیز سازگاری روایات را با قرآن، میزان صحت آن قرار داده است.

• گرایش به کلی نگری و در نظر داشتن پیامها و محورهای اصلی آیات، افزون بر تفسیر جزء به جزء آیات، به روح کلی حاکم بر آیات و فضای موجود در آن می‌پردازد، و جنبه موضوعی تفسیر نیز متاثر از این دید می‌باشد.

• پرهیز از توجیه مادی مفاهیم قرآنی: در برخی تفاسیر جدید، بعضی مفاهیم معنوی قرآن با توجیه مادی بیان شده است، روش برخی گروهها و احزاب نیز همین بوده است، که برگرفته از ذهنیت مادی گرایی افراد می‌باشد. مفسر گرانقدر با توجه به جایگاه فکری و تسلط بر مبانی قرآنی و مباحث عقلی، با تفسیر صحیح از اینگونه مفاهیم، راه هرگونه تفسیر مادی را بسته است، و این خود، ره نمایاندن به طالبان تفکر ناب توحیدی و اسلامی است.

منابع تفسیر

ایشان مصادر و مراجع خود را در مباحث مختلف تفسیری ذکر نکرده‌اند، ولی در روایات از تفسیر قمی، تفسیر عیاشی، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام، کافی، معانی الاخبار، توحید صدوق، عیون اخبار الرضا، الاحتجاج، نهج البلاغه، امالی مفید و کتب روائی شیعی دیگر بهره برده و از منابع اهل سنت نیز، از کتب صحاح سته، درالمنثور، اسباب النزول واحدی، کنز العمال و بعضی منابع دیگر استفاده نموده است. البته در مباحث تفسیری، توجه خاصی به تفسیر مجمع البیان داشته و مطالبی را از آن نقل می‌کند.

منابع

• "تحولات تفسیرنگاری در قرن چهارده"، فصلنامه پژوهشهای قرآنی شماره ۸-۷، پاییز و زمستان ۱۳۷۵.
• دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، تهران، ۱۳۷۷.
• طبقات مفسران شیعه، عقیقی بخشایشی، جلد ۵، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۷۶.
• المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلی ایازی، مؤسسه نشر و چاپ وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳.
• "بررسی استنادهای تفسیری در مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن"، زهرا جديدی.
• نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.