حرم امیرالمؤمنین علیه السلام

آستان مقدّس حضرت على عليه السلام در مركز شهر نجف قرار دارد و از يك گنبد طلايى عظيم و يك گنبد خانه و رواقهاى متعدد و يك صحن، با برخى ضمائم تشكيل شده است.

کشور	عراق
شهر	نجف اشرف
	طول:"54.3'18°44 شرقی عرض:"44.7'59°31 شمالی
مشاهده در نقشه

تاریخچه حرم امیرالمومنین علیه السلام

مخفی بودن حرم

مرقد شريف امیرالمومنین علیه اسلام در پى انحراف جامعه از طريق الهى و فراموش كردن نصايح و راهنمايى‌هاى رسول اكرم صلى الله عليه و آله از سال 40 ه.ق تا پايان دوران حكومت امويان يعنى سال 132 ه.ق كاملًا مخفى و از اسرار شيعيان سوخته دل بود.

در اين دوران سياه و سخت، فرزندان على عليه السلام و شيعيان خاص و مورد اعتماد با راهنمايى ائمه عليهم السلام مخفيانه به زيارت مرقد اولين جانشين پيامبر مى‌آمدند.

زوال بنى اميه باعث گشت افراد بيشترى از مدفن على عليه السلام آگاه شده و تردد و رفت و آمد در اطراف مزار ساده و بى آلايش آن حضرت بيشتر گردد. پس از صد سال و چندى انتظار، نور اميد دردل شيفتگان تابيده و آرزوى ديرين آنان تحقق يافت.

اخبار زيادى در مشخص ساختن آن موضع شريف به ويژه از امام صادق عليه السلام منتشر گشت. پس از آن علويان و عباسيان به زيارت شتافته و مردم از هر سوى‌ بدان روى آوردند.

داود بن على از بزرگان بنى عباس كه اعتقادى نسبت به مقام شامخ على عليه السلام نداشت، چون توجه و روى‌آوردن مردم به مرقد آن حضرت را مشاهده كرد، غلامى را كه جمل نام داشت و از قوت بدنى بسيارى برخوردار بود به همراه چند تن ديگر به سمت مرقد فرستاد و به آنان دستور داد آن محل را حفر كنند و هر چه در آن يافتند، بيرون آورند.

كارگران محل مرقد را حفر كرده و 2.5 متر پائين رفتند تا آن كه به سنگ سختى برخورد كرده و هر چه سعى كردند نتوانستند بيش از آن حفر نمايند. جمل غلام قدرتمند داود كه چنين ديد خود پائين رفته و ضربه سختى بر سنگ وارد كرد كه طنين شديدى به دنبال داشت او ضربه دوم را هم وارد كرد ليكن اثرى نداشت و صداى مهيب‌ترى از آن برخاست و ضربه سوم را نيز وارد كرد پس از وارد كردن ضربه سوم، جمل فريادى كشيده و به سختى جان داد.

همراهان غلام كار را تعطيل و جريان را به داود بن على گزارش دادند داود كه چنين ديد از كار خود توبه كرد و به تشيع گرائيد، سپس شبانه نزد على بن مصعب رفته و از او خواست صندوقى براى قبر تهيه نمايد. بدين ترتيب اولين صندوق بر روى قبر مطهر على عليه السلام نصب گرديد.

ساختمان اول‌

در دوران خلافت هارون الرشيد (نيمه دوم قرن دوم هجرى) روزى هارون براى شكار به زمين‌هاى اطراف كوفه‌ (نجف يا غريين) رفت و مشاهده كرد كه سگ‌هاى شكارى آهويى را دنبال مى‌كنند ولى پس از آن كه آهو به منطقه خاصى مى‌رود سگان از تعقيب آهو بازمى‌ايستند. هارون دانست كه آن سرزمين، مقدس و مطهر است كه سگ‌ها وارد آن نمى‌شوند، لذا درصدد تحقيق برآمد و سرانجام دانست كه آن موضع، مرقد مطهر على عليه السلام مى‌باشد.

هارون به دنبال اين واقعه در حدود سال 175 ه.ق اولين بارگاه و ساختمان مرقد علوى را بنا نهاد. تا چند دهه قبل در زير طاق نزديك قبر مطهر، نقشى بديع و زيبا جلب توجه مى‌كرد كه در آن مردى تير و كمان در دست، آهويى در پيش روى او قرار داشت. در سال 1364 ه.ق لوح نقاشى مذكور از جاى خود برداشته شد و به گنجينه حرم مطهر منتقل گرديد.

ارشادالقلوب ديلمى ساختمان اول را چنين توصيف مى‌كند: «چهار در داشت و ضريح مقدس از سنگ سفيد بوده و گنبد از گل سرخ كه بالاى آن علامت سبز نصب بود».

ساختمان دوم‌

توسط عمر بن يحيى ايجاد گشت. او از اصحاب امام كاظم عليه السلام بود.

ساختمان سوم‌

داعى صغير (محمد بن زيد) پس از آن كه در طبرستان‌ به ‌قدرت رسيد عمارت سوم آستان علوى را بنا نهاد اين عمارت هفتاد طاق داشت.

ساختمان چهارم‌

در حدود سال 372 ه.ق توسط عضدالدوله ديلمى بنا گرديد. او در شكوه و جلال دادن به ساختمان سعى فراوان كرده و اموال زيادى صرف نمود و معماران و هنرمندان را از اطراف براى اين كار دعوت كرد ساختمان مذكور در سال 755 ه.ق دچار آتش سوزى گشت.

ساختمان پنجم‌

در عصر صفويه تعميرات حرم مطهر به دست شاه اسماعيل صفوى در سال 914 ه.ق آغاز شد و در عصر شاه عباس با طرح و نقشه شيخ بهايى صحن شريف آستانه تكميل گشت. سپس شاه صفىّ صفوى در سال 1042 ه.ق دستور اصلاحات و تعميرات و نيز افزودن به مساحت و وسعت ساختمان حرم را صادر كرد.

طلاكارى گنبد و تعويض ضريح‌

نادرشاه افشار در سال 1156 ه.ق موفق به زيارت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گرديد او به هنگام حضور در نجف دستور داد كاشى‌هاى سبز رنگى را كه در عصر صفويه با طرح شيخ بهايى گنبد و دو گلدسته را تزيين كرده بود بردارند و تمامى آن را مزين به طلا كنند.

نقشه حرم حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام

وى اموال زيادى براى تعميرات آستانه صرف كرده و هداياى بى شمارى نيز به حرم مطهر اهدا كرد كه بيشتر آنها تا عصر حاضر باقى است. گنبد مطهر حرم در عصر عضدالدوله سفيد بود و در دوران صفويه با كاشى‌هاى سبزرنگ مزين گشت و سرانجام در عصر نادرشاه طلاكارى و زرين گرديد. اين اقدام تأثير عميقى در قلوب شيعيان نهاد و جمع زيادى از شاعران شيعه به فارسى، عربى، تركى و هندى اشعارى بدان مناسبت سرودند.

تزيين حرم مطهر و كاشى‌كارى صحن شريف در عصر نادرشاه تكميل و بر شكوه آن افزود. كاشى‌كارى ايوان‌العلماء كه در آن بسيارى از علماى شيعه و برخى از بزرگان صفويه مدفون مى‌باشند، از آثار نادرشاه مى‌باشد و تاكنون باقى مانده است.

آغا محمدخان قاجار در سال 1211 ه.ق ضريحى نقره‌اى به آن آستان مقدس تقديم كرد و فتحعلى شاه در سال 1236 ه.ق تعميراتى در ساختمان حرم انجام داد و در سال 1262 ه.ق عباس قلى خان وزير محمد شاه ضريح ديگرى از نقره به حرم مطهر اهدا نمود.

آستان علوى در عصر حاضر

آستان مقدس علوى در حال حاضر از صحن و حرم تشكيل مى‌شود. بر روى قبر مطهر صندوقى از ساج خاتمكارى شده و نفيس قرار گرفته كه اهدائى شاه اسماعيل صفوى است.

در اطراف صندوق مطهر سوره دهر و احاديثى در شأن حضرت على عليه السلام با خط زيبا نوشته شده است. بر روى صندوق، ضريح نقره‌اى قرار گرفته كه از ده هزار و پانصد مثقال طلاى خالص و دو ميليون مثقال نقره تشكيل شده است.

در وسط ايوان طلا قصيده‌اى فارسى با حروف طلا به خط زيباى محمدجعفر اصفهانى و به تاريخ 1156 ه.ق در مدح حضرت امير نوشته شده است اين قصيده از سروده‌هاى شاعر مشهور سيد محمد عرفى شيرازى است و مطلع آن چنين است:

اين بارگاه كيست كه گويند بى هراس كاى اوج عرش سطح حضين تو را مماس‌

در طرف شمال و جنوب ايوان دو گلدسته (مناره) طلا به ارتفاع 35 متر واقع است كه در بالاى آن بعضى از آيات سوره جمعه كتيبه شده است.

ايوان‌ العلماء

ايوانى است بزرگ كه در قسمت شمال حرم شريف قرار دارد. اين ايوان از آثار عصر آل‌بويه مى‌باشد كه در عصر صفويه تجديدبنا گشت. اين ايوان را از آن رو ايوان‌ العلماء مى‌گويند كه بسيارى از بزرگان شيعه در آن مدفون شده‌اند از جمله:

• مولى على نقى كمره‌اى فراهانى متوفى سال 1060 ق.
• ميرزا علیرضا اردكانى شيرازى متوفاى سال 1166 ق.
• شيخ احمد جزائرى متوفى سال 1151 ق.
• مير محمدباقر هزارجريبى متوفى سال 1245 ق.
• شيخ ملا محمدمهدى نراقى متوفى سال 1209 ق.
• فرزندش شيخ احمد نراقى متوفى سال 1245 ق و جمعى ديگر.

آسیب به حرم توسط رژیم بعث

پس از شكست عراق در جنگ خليج فارس و در پى قيام مردم عراق، شهر نجف و بارگاه اميرمؤمنان على عليه السلام مورد هجوم و تعرض ارتش بعث قرار گرفت و آسيب‌هاى فراوان به ساختمان حرم وارد آمد.

صحن مطهر

صحن شريف آستان علوى با طرحى بديع بنا گشته و يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى آن اين‌است كه در هر چهار فصل سال آفتاب مستقيم بر قبر مطهر مى‌تابد و زوال ظهر در هر دو فصل زمستان و تابستان مشخص مى‌گردد.

در حال حاضر پنج درب، صحن شريف را با خارج مرتبط مى‌سازد:

1. درب جهت قبله‌
2. درب مقابل جهت قبله كه به باب‌الطوسى مشهور است‌.
3. دو درب در جهت مشرق‌
4. تا زمان شاه عباس درب‌هاى ورودى 4 باب بود ولى در عهد سلطان عبدالعزيز عثمانى در سال 1279 ق، در طرف غرب نيز درى ايجاد گرديد كه پنجمين درب مى‌باشد.

در حال حاضر، صحن بزرگى در بخش غربى حرم، در حال ساخت است.

توسعه و بازسازى بناى حرم و صحن مطهر پس از سقوط رژيم بعثى، از بزرگترين و وسيع‌ترين مراحل توسعه آستان علوى است، حضور و مديريت ايرانيان در امر بازسازى مشهود است.

مدفن علماء

در ايوان و حجره‌هاى صحن، شخصيت‌هاى برجسته شيعه مدفون هستند كه به نام برخى از ايشان اشاره مى‌كنيم:

مدفن علمای حرم حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• علامه حلّى، در اتاقى كه در راهروى جنب گلدسته شمالى قرار دارد. قبر حاج آقا مصطفى خمينى رحمه الله نیز در همين مقبره قرار دارد.
• مقدس اردبيلى، در اتاقى كه در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبى واقع شده.
• شيخ مرتضى‌ انصارى، درون اتاقى است كه در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.
• ميرزاى نائينى، دومين مقبره پيش از زاويه جنوبى.
• آخوند خراسانى، در مقبره جنوبى واقع در دالان باب الذهب قرار دارد. درنزديك او مدفن فقيه مشهور ميرزا حبيب اللَّه‌رشتى وسيد ابوالحسن اصفهانى واقع است.
• آيةالله بهبهانى، قبر او در دوّمين مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.
• علاوه بر اين بزرگان، كه داراى مقابر مشهورى هستند، در صحن و حجره هاى اطراف آن نيز گروه زيادى از شخصيتهاى دينى مدفون‌اند كه برخى از آنان عبارتند از آيات عظام: سيد محمد سعيد حبوبى، شربيانى، شيخ محمد حسن آشتيانى، سيد ابوالقاسم خويى، سيد محمود شاهرودى، حاج آقا حسين قمى، شيخ الشريعه اصفهانى، سيد عبدالحسين شرف الدين. آقا ضياءالدين عراقى، شيخ محمد حسين غروى اصفهانى، حاج محمد حسين امين الضرب، محدث نورى، سيد ابوالحسن اصفهانى، شيخ عباس قمى و جز اينها.

مقام سدانت (توليت) در حرم مطهر

سلاطين آل‌بويه پس از آن كه اقدامات شايسته‌اى در رابطه با آبادى و رونق نجف و مرقد مطهر انجام دادند، افرادى را نيز به عنوان متولى (سادن) و خدمتكار در حرم مطهر مشخص و براى آنان حقوق و مزاياى معين قرار دادند.

خاندان‌هايى كه توليت را عهده‌دار بودند:

1. آل شهريار از خانواده‌هاى مشهور نجف بوده و اهل علم و فضل به شمار مى‌آمدند.
2. خاندان «الملالى»، اقدامات زيادى در آبادساختن شهر نجف انجام دادند. در دوران حكومت عثمانى كه سدانت حرم با آنان بود از نفوذ و قدرت بسيارى بهره داشتند و دوران سدانت آنها از بهترين ايام نجف مى‌باشد. اين خانواده از نوادگان ملاعبدالله يزدى نويسنده كتاب «الحاشيه» در علم منطق مى‌باشند.
3. آل رفيعى، از قرن يازدهم هجرى تا حال حاضر در نجف سكونت دارند و هم اكنون از بزرگترين خاندان‌هاى علوى نجف مى‌باشند.

منابع

• سعيد بابايى حائرى‌، گزيده سيماى نجف اشرف، ص 24 تا 32.
• محمدرضا قمى، اماكن زيارتى و سياحتى عراق‌، نشر مشعر، تهران‌، تابستان 1380

آرشیو عکس و تصویر

• 

  نقشه حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  تصویر هوایی حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام - وادی السلام در پشت حرم مشاهده می شود

• 

  صحن حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام از بالا

• 

  صحن حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  ایوان طلا و گنبد حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام در شب

• 

  ایوان طلای حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام از بالا

• 

  درب ورودی رواق امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  درب ورودی روضه منوره امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  درب ورودی روضه منوره امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  درب ورودی روضه منوره امیرالمومنین امام علی علیه السلام (قسمت مسجد بالاسر)

• 

  درب ورودی رواق حضرت زهرا سلام الله علیها در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  روضه منوره و ضریح امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  ضریح و نمای درونی گنبد امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  ناودان طلای حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبر احمد بن محمد اردبیلی نجفی (مقدس اردبیلی)، یکی از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبر مرتضی انصاری، یکی از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبر سید ابوالحسن موسوی اصفهانی روبروی ایوان طلای امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبر محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)، یکی از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبور حسین نوری و عباس قمی، از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبر سید ابوالقاسم موسوی خویی، یکی از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  قبر سید مصطفی موسوی مصطفوی خمینی، یکی از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام

• 

  گنبد طلای امیرالمومنین امام علی علیه السلام از بالا

• 

  حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام - بحر نجف در پشت حرم مشخص است