فرشتگان

«ملائکه» (فرشتگان‌) موجوداتی صاحب عقل و شعور هستند که در قرآن کریم و روایات، انواع گوناگون و صفات و وظایف متعددی برای آنها بیان شده است. ایمان به وجود فرشتگان از واجبات دینی است و در ردیف ایمان به خدا و پیامبران و کتب آسمانی جای دارد. اثبات وجود فرشتگان نیز از راه نقل (قرآن و حدیث) و ایمان به غیب امکان‌پذیر است.

صفات و خصوصیات فرشتگان

• فرشتگان موجوداتی شریف و باکرامت‌اند که همواره در تسبیح و تقدیس پروردگارند.
• فرشتگان از عقل و شعور برخوردارند و بندگان گرامی خداوند هستند: «... بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ».
• فرشتگان اراده‌ای مستقل از خداوند ندارند و هیچگاه گناه نمی‌کنند.
• مطابق روایات، فرشتگان نه می‌خورند و نه می‌آشامند و نه نکاح می‌کنند و به نسیم عرش زنده‌اند.
• گروهی از فرشتگان پیوسته در سجده هستند و رکوع ندارند و گروهی در رکوع‌اند و یارای ایستادن ندارند و گروهی همواره به صف ایستاده‌اند و پراکنده نمی‌شوند و برخی پیوسته تسبیح می‌گویند و خستگی ندارند و خواب به چشم آنان ره نمی‌یابد. به خطا و اشتباه نمی‌افتند و دچار سستی بدن نمی‌شوند و گرفتار فراموشی نمی‌گردند.
• شمار فرشتگان بسیار است و هیچ گونه‌ای از آفریدگان به شمار آنان نیست.
• فرشتگان وسایط فیض الهی‌اند و مطیع و مجری اوامر خدا هستند.
• متکلمان بر آن‌اند که فرشتگان، اجسامی لطیف‌اند و می‌توانند به شکل‌های مختلف درآیند. اما فلاسفه، فرشتگان را عقول مجرّده و نفوس فلکیّه می‌دانند که ‌هیچ عُلقه‌ای با اجسام ندارند.

برخی از صفات و یژگی‌های ملائکه در کلام امام علی علیه السلام چنین است: «... مَلَائِكَةٍ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ أَرْضِكَ هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بِكَ وَ أَخْوَفُهُمْ لَكَ وَ أَقْرَبُهُمْ مِنْكَ لَمْ يَسْكُنُوا الْأَصْلَابَ وَ لَمْ يُضَمَّنُوا الْأَرْحَامَ وَ لَمْ يُخْلَقُوا مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ وَ لَمْ يَتَشَعَّبْهُمْ رَيْبُ الْمَنُونِ وَ إِنَّهُمْ عَلَى مَكَانِهِمْ مِنْكَ وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَكَ وَ اسْتِجْمَاعِ أَهْوَائِهِمْ فِيكَ وَ كَثْرَةِ طَاعَتِهِمْ لَكَ وَ قِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِكَ لَوْ عَايَنُوا كُنْهَ مَا خَفِيَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ لَحَقَّرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَزَرَوْا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَعَرَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَعْبُدُوكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ وَ لَمْ يُطِيعُوكَ حَقَّ طَاعَتِكَ». «گروهى از ملائكه را در آسمانهايت سكونت داده اى، و از زمينت رفعت بخشيده اى، آنان داناترين مخلوقاتت به تو، و خائف ترين آنها از تو، و مقرب ترينشان به تو هستند. ساكن اصلاب، و جا گرفته در رحم ها نبودند، و از آب پست آفريده نشدند، و حوادث روزگار آنها را پراكنده نكرد. با اين قرب و منزلتى كه نزد تو دارند، و اميالى كه بر محور وجود تو جمع كرده، و طاعت بسيارى كه براى تو انجام داده، و با اينكه نسبت به امر تو غفلت كمترى دارند، اگر كنه حقيقت تو را كه از آنان پنهان است ببينند بى شك اعمال خود را كوچك شمرده، و بر خود عيب گيرند، و به اين معنا معرفت يابند كه حقّ عبادت تو را به جاى نياورده، و طاعتى كه سزاوار توست انجام نداده اند.»

همچنین آن حضرت در سخنان دیگری در این زمینه می فرماید:

«لَمْ تُثْقِلْهُمْ مُؤْصِرَاتُ الْآثَامِ، وَ لَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ، وَ لَمْ تَرْمِ الشُّكُوكُ بِنَوَازِعِهَا عَزِيمَةَ إِيمَانِهِمْ، وَ لَمْ تَعْتَرِكِ الظُّنُونُ عَلَى مَعَاقِدِ يَقِينِهِمْ، وَ لَا قَدَحَتْ قَادِحَةُ الْإِحَنِ فِيمَا بَيْنَهُمْ، وَ لَا سَلَبَتْهُمُ الْحَيْرَةُ مَا لَاقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمَائِرِهِمْ، وَ مَا سَكَنَ مِنْ عَظَمَتِهِ وَ هَيْبَةِ جَلَالَتِهِ فِي أَثْنَاءِ صُدُورِهِمْ، وَ لَمْ تَطْمَعْ فِيهِمُ الْوَسَاوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَيْنِهَا عَلَى فِكْرِهِمْ؛ وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِي خَلْقِ الْغَمَامِ‏ الدُّلَّحِ وَ فِي عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ وَ فِي قَتْرَةِ الظَّلَامِ الْأَيْهَمِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الْأَرْضِ السُّفْلَى فَهِيَ كَرَايَاتٍ بِيضٍ قَدْ نَفَذَتْ فِي مَخَارِقِ الْهَوَاءِ وَ تَحْتَهَا رِيحٌ هَفَّافَةٌ تَحْبِسُهَا عَلَى حَيْثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِيَةِ». «بار گناهان آنان را سنگين نكرده، آمد و رفت شب و روز آنان را به سوى مرگ سوق نداده، تيرهاى شگ و ترديد از كمانهاى خود استحكام ايمانشان را نشان نگرفته، و گمانها و خيالات بر جايگاه يقين استوارشان ازدحام نبرده، آتش عداوت در بينشان افروخته نشده، سرگردانى و حيرت ايمانى را كه با باطن آنان پيوند خورده، و هيبت و جلالى را كه از حق در دلهاشان جاى گرفته از آنان سلب ننموده، و وسوسه ها به آنان طمع ندوخته تا شك و ترديد با آلودگى خود بر انديشه پاكشان قرعه زند. گروهى از آنان در ميان ابرهاى پر آب، و كوههاى بزرگ مرتفع، و لابلاى تاريكى هايى كه براى بيرون رفتن از آن راهى نيست قرار دارند. گروهى ديگر فرشتگانى هستند كه قدمهايشان در طبقات زيرين زمين فرو رفته، مانند پرچم هاى سپيدى كه در شكاف هوا نفوذ كرده، و در زير آن بادى است آرام و خوش كه آنها را در جايى كه به آن منتهى شده و قرار گرفته اند نگاه داشته».

و در روایت ذیل، امام علی علیه السلام ویژگی هایی دیگری را از ملائکه برمی شمرد: «و ملائكة خلقتهم و أسكنتهم سماواتك فليس فيهم فترة و لاعندهم غفلة و لافيهم معصية، هم أعلم خلقك بك، و أخوف خلقك منك، و أقرب خلقك إليك و أعملهم بطاعتك، لايغشاهم نوم العيون و لاسهو العقول و لافترة الأبدان، لم يسكنوا الأصلاب ولم تتضمّنهم الأرحام ولم تخلقهم من ماء مهين، أنشأتهم إنشاء فأسكنتهم سماواتك و أكرمتهم بجوارك و ائتمنتهم على وحيك و جنبتهم الآفات و وقيتهم البليات و طهرتهم من الذنوب و لو لاقوتك لم يقووا ولو لاتثبيتك لم يثبتوا ولو لارحمتك لم يطيعوا ولو لاأنت لم يكونوا...». «و ملائکه ای که خلق نمودی و آن ها را در آسمان­ها مسکن دادی، پس در آن ها سستی نیست، و نزد آن ها غفلت جایگاهی ندارد و معصیت نمی­ کنند. آگاه­ترین موجودات به تو هستند و خوفشان از تو از همگان بیشتر است، نزدیکترین خلقت به تو و عاملترین آن ها در طاعت تو هستند، نه خواب به دیدگان آن ها راه می­ یابد و نه دچار سهو و نسیان می­ شوند و نه بدن هایشان سست می ­شود. در صلب ها ساکن نبوده اند و رحم ها آن ها را دربرنگرفته بوده و آن ها را از آب پست (نطفه) خلق ننمودی. آن ها را دفعتا انشاء نمودی و ساکن آسمان هاشان کردی و به قرار دادنشان در جوار خود اکرامشان کردی و به وحی خود امینشان نمودی و از آفات دورشان داشتی و از بلیات حفظشان نمودی از گناهان پاکشان کردی و اگر قوت تو نبود قوتی نداشتند و اگر تثبیت تو نبود ثباتی نداشتند و اگر رحمت تو نبود اطاعت نمی نمودند و اگر تو نبودی نبودند...».

وظایف فرشتگان

از برخی آیات قرآن می‌توان وظایف عمومی فرشتگان را بازیافت. برخی از آنها عبارت‌اند از:

• وظیفه فرشتگان علاوه بر عبادت، وساطت میان پروردگار و جهان هستی است. آنان فرمان خداوند درباره جهان را جاری می‌کنند: «لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ».
• فرشتگان، واسطه نزول وحی به انسان، و واسطه قبض روح انسان هستند.
• مراقب اعمال بندگان، حافظ انسان در برابر حوادث ناگوار و بلایا و حامل عرش الهی و شفیع گناهکاران هستند.
• فرشتگان می‌توانند به صورت آدمیان درآیند و مؤمنان را در پیشامدها سخت مانند جنگ‌ها یاری دهند.
• همچنین، گروهی از آنان به تدبیر امور جهان مشغول‌اند و گروهی نیز مأمور عذاب اقوام سرکش‌اند.

امام علی علیه السلام نیز انواع ملائکه و وظایف گوناگون آنها را چنین برمی شمرد:

«ثُمَّ فَتَقَ مَا بَینَ السَّمَوَاتِ الْعُلَا فَمَلَأَهُنَّ أَطْوَاراً مِنْ مَلَائِكَتِهِ، مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا یرْكَعُونَ وَ رُكُوعٌ لَا ینْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ لَا یتَزَایلُونَ وَ مُسَبِّحُونَ لا یسْأَمُونَ لَا یغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لَا غَفْلَةُ النِّسْیانِ، وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْیهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ، وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ السَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ، وَ مِنْهُمُ الثَّابِتَةُ فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَى أَقْدَامُهُمْ وَ الْمَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْیا أَعْنَاقُهُمْ وَ الْخَارِجَةُ مِنَ الْأَقْطَارِ أَرْكَانُهُمْ وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَكْتَافُهُمْ نَاكِسَةٌ دُونَهُ أَبْصَارُهُمْ مُتَلَفِّعُونَ تَحْتَهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ مَضْرُوبَةٌ بَینَهُمْ وَ بَینَ مَنْ دُونَهُمْ حُجُبُ الْعِزَّةِ وَ أَسْتَارُ الْقُدْرَةِ لَا یتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْوِیرِ وَ لَا یجْرُونَ عَلَیهِ صِفَاتِ الْمَصْنُوعِینَ وَ لَا یحُدُّونَهُ بِالْأَمَاكِنِ وَ لَا یشِیرُونَ إِلَیهِ بِالنَّظَائِرِ». «سپس میان آسمانهاى بلند را از هم گشود و از فرشتگان مختلف خود پر كرد. گروهى در سجده اند و آنان را ركوعى نیست، برخى در ركوعند بدون قدرت بر قیام، و عده اى بدون حركت از جاى خود در حال قیامند، و شمارى منهاى ملالت و خستگى در تسبیح اند، خواب در دیده، بیهوشى در عقل، سستى در كالبد، و غفلت فراموشى به آنان راه ندارد. و برخى امین وحى خداوند، و زبان گویا به سوى پیامبران، و واسطه اجراى حكم و امر حق اند. گروهى محافظان بندگان از حوادث، و دربانان درهاى بهشتهایند. بعضى قدمهایى ثابت در قعر زمینها، و گردن هایى بالاتر از برترین آسمان، و هیكل هایى از پهندشت هستى گسترده تر، و دوشهایى مناسب پایه هاى عرش دارند، دیدگانشان در برابر عظمت عرش به زیر افتاده، و در زیر آن جایگاه در بالهاى خود پیچیده اند، بین آنان و موجودات ما دونشان حجابهایى از عزت و پرده هایى از قدرت افكنده شده، در خیال خود براى خداوند صورتى تصویر ننمایند، و صفات او را چون اوصاف مخلوقات نینگارند، و به اماكن محدودش نسازند، و او را به همانند و امثال اشاره نكنند».

فرشتگان مقرب الهی

مقام و منزلت فرشتگان، مختلف است و مرتبه‌های متفاوتی دارند. فرشتگان مقامی والا در پیشگاه الهی دارند و از همین رو در برخی ادعیه امامان علیهم السلام، آنها بسیار گرامی داشته شده‌اند؛ چنان که امام سجاد علیه السلام در دعاهای خویش، نخست بر فرشتگان مقربی مانند اسرافیل، میکائیل، جبرئیل و نیز فرشتگان دیگر درود فرستاده است. فرشتگانی که از بقیه -از نظر درجاتشان- به خدا نزدیک‌ترند، مقرب نامیده می‌شوند. چهار فرشته مقرب در منابع اسلامی عبارت‌اند از:

• جبرئیل (فرشته وحی) مسئول عالم ذر؛ القاب: روح الامین (۱۹۳ شعرا)، روح القدس (۹۱ بقره)، شدیدالقوی (۵ نجم)، ذو مِرّة (۶ نجم)، رسول کریم (۱۹-۲۱ تکویر). او یکی از چهار فرشته مقرب ادیان ابراهیمی است و رابط میان خداوند و پیامبران. اگر آیه ۱۰۲ سوره نحل و ۹۷ سوره بقره را کنار هم نهیم و آنها را با یکدیگر تطبیق دهیم، درخواهیم یافت که جبرئیل همان «روح القدس» است. جبرئیل همان فرشته‌ای است که حضرت ابراهیم علیه السلام را از آتش‌ نمرودیان رهانید و فرعونیان را در نیل غرق کرد و بشارت حضرت یحیی علیه السلام را به حضرت زکریا علیه السلام و ولادت حضرت عیسی علیه السلام را به مریم علیهاالسلام رسانید. جایگاه این فرشته مقرب الهی در آیین اسلام نیز بسیار والا است و همان فرشته‌ای است که قرآن کریم را بر پیامبر اسلام صلی الله و علیه وآله نازل کرد و طریقه عبادت را بدو آموخت و در غزوه بدر با هزار فرشته دیگر پیامبر صلی الله و علیه وآله را یاری داد و در معراج، همسفر و راهنمایش بود. از برخی آیات قرآن برمی‌آید که جبرئیل بر غیر پیامبران نیز نازل شده است؛ اما نزول وحی بدست جبرئیل تنها ویژه پیامبران بوده و برای غیر پیامبران پیام‌هایی دیگر آورده است.

• میکائیل (فرشته روزی) مسئولدنیا (۹۲ بقره)

• عزرائیل (فرشته مرگ) مسئول عالم برزخ؛ القاب: ملک الموت (۱۱ سجده)

• اسرافیل (فرشته صور) مسئول رستاخیز؛ القاب: نافخ در صور و ناقر در ناقور (۴۱ ق).
• روح اعظم: در فرهنگ اسلامی، یکی از ملائک مقرب الهی، روح اعظم است. این کلمه در قرآن نیامده است. در این که آیا روح اعظم، همان جبرئیل است یا نه اختلاف نظر وجود دارد. ملاصدرا او را «عقل اول» یا «ملک مقرب» خوانده است که مشتمل بر فرشتگان کثیر می‌شود. این فرشتگان، جملگی جنود پرودگارند. اهل عرفان او را از حیث ربوبیّت، مظهر ذات الهی می‌دانند که در انسان کامل یا «حقیقت محمّدیّه» تجلی یافته است. برخی دیگر او را همان جبرئیل دانسته‌اند.

منابع

• فرهنگ شیعه، جمعى از نویسندگان، ص۴۲۲-۴۲۴.
• پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی.
• فرهنگ موضوعی قرآن کریم، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن