مجمع البیان (کتاب)

نویسنده	فضل بن حسن طبرسى
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱۰
تصحیح	سید هاشم رسولی محلاتی
مجمع البیان

«مجمع البیان فی تفسیر القرآن» معروفترین اثر فضل بن حسن طبرسى (م، ۵۴۸ ق)، از تفاسیر مهم شیعه در قرن ششم هجری است. اهمیت «مجمع البیان» به سبب جامعیت، اتقان مطالب، ترتیب دقیق، تفسیر روشن و سودمند و انصاف در نقد و بررسى آرا است. این کتاب شامل مباحثى چون: قرائت، اعراب، لغات، شأن نزول، اخبار وارده در شرح آیات و بیان قصص و حکایات است.

مؤلف

فضل بن حسن بن فضل طبرسى، معروف به امین‌الاسلام طبرسى، محدث و مفسر بزرگ شیعه، در حدود سال‌هاى ۴۶۰ تا ۴۷۰ قمری به دنیا آمد. از مهم‌ترین اساتید ایشان مى‌توان به: ابوعلى بن شیخ طوسی و شیخ جعفر دوریستى اشاره نمود و عالمان بزرگی چون شیخ منتجب الدین رازی، قطب راوندی و ابن شهر آشوب از شاگردان او هستند.

از تألیفات مهم طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، مجمع البیان، جوامع الجامع، تاج المواليد و نثر اللآلی می باشد.

بزرگان شیعه مانند شیخ منتجب الدین رازی، علامه حلی، ابن شهر آشوب مازندرانی، علامه مجلسی، شیخ یوسف بحرانی و دیگران، در عدالت و وثاقت و فضل و جلالت او سخن گفته اند. مرحوم امین‌الاسلام طبرسى در سال ۵۴۸ هجرى در سبزوار از دنیا رفت در مشهد مقدس به خاک سپرده شد.

انگیزه نگارش

گرایش روحی بر نوشتن تفسیر با ابتکار و سبکی منحصر به فرد که از روزگار جوانی در او جولان داشت و همچنین تشویق یار و دوست نزدیکش، محمد بن یحیی (از سادات آل‌زباره و از شخصیت‌های برجسته سبزوار) دو عامل و انگیزه‌ای است که مؤلف محترم خود در مقدمه بدان اشاره کرده است.

برخی از مورخان با بیان داستانی از شیخ طبرسی، انگیزه دیگری را در باب علت نوشتن تفسیر دخیل می‌دانند. آن حکایت از این قرار است: زمانی سکته‌ای بر علامه طبرسی عارض می‌شود و خاندانش به این گمان که او به رحمت ایزدی پیوسته است وی را به خاک می‌سپارند. او پس از مدتی به هوش آمده، خود را درون قبر می‌بیند و هیچ راهی را برای خارج شدن و رهایی از آن نمی‌یابد. در آن حال نذر می‌کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد کتابی را در تفسیر قرآن بنویسد. در همان شب قبرش به دست فردی کفن دزد نبش می‌شود و آن گورکن پس از شکافتن قبر شروع به بازکردن کفن‌های او می‌کند. در آن هنگام علامه دست او را می‌گیرد! کفن دزد از ترس، تمام بدنش به لرزه می‌افتد... علامه طبرسی به منظور آرام ساختن او، ماجرای خود را شرح می‌دهد و کفن دزد نیز آرام شده، با درخواست علامه که قادر به حرکت نبود، او را بر پشت خود می‌نهد و به منزلش می‌رساند. طبرسی نیز به پاس زحمات آن گورکن، کفن‌های خود را به همراه مقدار بسیاری پول به او هدیه می‌کند. طبرسی نیز پس از آن به نذر خود وفا کرده، کتاب مجمع البیان را می‌نویسد.

اهمیت کتاب

تفسیر مجمع البیان، یکى از مهمترین و ارجمندترین تفاسیر جهان اسلام است که دانشمندان شیعه و سنى آن را مورد توجه قرار داده و از آن به عنوان یکى از منابع تفسیر یاد کرده اند و آن را از جمله تفاسیر قدیم دانسته اند که به نیکوترین صورت با الگوى مناسب و ضمن سر عنوان مکرر و ثابت تنظیم شده است.

شیخ شلتوت، مفتى بزرگ اهل سنت و دانشمند روشن‌بین کشور مصر در مقدمه اى که بر این تفسیر نگاشته است، مى نویسد: مجمع البیان در میان کتاب‌هاى تفسیرى بى همتا است. این تفسیر داراى گستردگى ژرف و تنوع در مطالب و ترتیب ممتازى است که در میان تفاسیر پیش از او بى نظیر و در میان آثار پس از او کم نظیر است.

اهمیت مجمع البیان به سبب جامعیت، اتقان و استحکام مطالب، ترتیب دقیق، تفسیر روشن و سودمند و انصاف در نقد و بررسى آرا است. مجمع البیان شامل مباحثى چون: قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر مطالب مربوط به معانى و بیان، شأن نزول آیات، اخبار وارد در آیات و شرح و تبیین قصص و حکایات است.

مولف کتاب از دانشمندانی است که از علوم مختلف آگاهی دارد و دهها تالیف از خود بیادگار گذاشته اما عمده کوشش وی در راه تفسیر صرف شده است. علامه امینی در شهداء الفضیله می نویسد: تفسیر وی به مجمع البیان به تنهائی کافیست که دریای فضل و تبحر علمی او را بنمایاند تفسیری که نور حقیقت می‌بارد و پرتو دانش و بینش وحی الهی می‌تابد کتابی که هیچ کس از آن بی نیاز نتواند بود.

در واقع تفسیر مجمع البیان دائرة المعارف مرتبی است که تمام فنون قرآن را در خود جمع کرده و علاوه بر آن دارای امتیاز دیگری است و آن این که در تفسیر آیات قرآنی علاوه بر روایات اهل بیت پیامبر، از روایات مذاهب مختلف اسلامی نیز نقل نموده که این از خصوصیات منحصر بفرد این کتاب تفسیری می‌باشد.

عبدالجلیل رازی در کتاب «النقض» خود گوید: اگر شیعه امامیه بخواهد از مفسران خود لافی بزند...، از تفسیر امام محمدباقر و از قول جعفر الصادق و امام حسن عسکری (علیهم السلام) و بعد از آن از تفسیر شیخ کبیر ابوجعفر طوسی و شیخ محمد فتال و تفسیر خواجه ابوعلی طبرسی باید بزند که آن اولی ها همه معصوم و آخری ها همه عالم و امین و معتمد بودند.

مرحوم قاضى نورالله شوشترى در مجالس المؤمنین خود مى نویسد: «تفسیر کبیر او که مسمی به مجمع البیان است، در جامعیت او در فنون، فضل و کمال بیان کافى و دلیل وافى است».

روش تألیف کتاب

شیخ طبرسی خود در مقدمه این کتاب در مورد نگارش این تفسیر چنین می گوید: «آستین همت بالا زدم و نهایت جد و جهد را بکار بستم و دیدار بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام دربردارد و از خدشه‌هایی که مبطلان آن مطرح کرده‌اند سخن گفته و سخنی را آورده‌ام که تنها اصحاب ما رضی الله عنهم متعرض آن شده‌اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه‌ای معتدل و مختصر و بالاتر از ایجاز و پایین‌تر از تفصیل دربردارد؛ زیرا اندیشه‌های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی».

علامه طبرسی تفسیر خود را در مدت هفت سال و با اقتباس از تفسیر «التبیان» اثر شیخ طوسی، تدوین کرد و هر یک از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم و در قالبی منظم و مرتب بیان نمود. این نظم خاص سبب گردید که دانشمندان شیعه و سنی، آن تفسیر را بر بسیاری از تفاسیر دیگر برتری داده، آن را مورد ستایش قرار دهند. شایان ذکر است که در تفاسیر قبل از مجمع‌البیان، روایات و اقوال در تفاسیر مختلف به طور نامنظم ضبط می‌گردیده، به طوری که گاهی فنی با فن دیگر درمی‌آمیخت و خواننده به سختی می‌توانست مطلبی را که می‌خواست بدست آورد. حتی در پاره‌ای از موارد به طور خسته کننده‌ای تفضیل داده می‌شد و یا برعکس در پاره‌ای از موارد مطالب به حدی مختصر می‌بود که مقصود خواننده از آن مطلب حاصل نمی‌گشت اما در میان مفسرین کمتر کسی بود که به این مهم توجه کند و به خواننده القا کند که در جو قرآن قرار گیرد، تفسیر مجمع‌البیان یکی از آنهاست که توانسته در میان کتب تفسیری با بحثهای فراوان و عمیقی که دارد دارای نظمی بی نظیر باشد، مطالبش دسته بندی شده و خواص تفسیر را از دست ندهد و توجه داشته باشد که تفسیر فنی است در خدمت قرآن نه در خدمت لغت و فقها و نه در تطبیق با علم نحو.

چنانکه گفته شد، این تفسیر بسیار متأثر از «تفسیر تبیان» شیخ طوسى است؛ با این تفاوت که طبرسى با تقسیم بندى مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش آسان تر استفاده کننده را فراهم ساخته است.

مجمع البیان در ده جلد تدوین و در پنج مجلد چاپ شده است. این کتاب با مقدمه‌ای مفید آغاز شده و موضوعاتی در هفت فن به قرار ذیل در آن مطرح شده است: تعداد آیات قرآن و ثمره آشنایی با آن، ذکر اسامی قرّاء مشهور قرآن و نظرات آنان، تعریف تفسیر، تأویل و معنی، نام‌های قرآن و معانی آن، یادی از علوم قرآن و مسائل مربوط به آن و کتاب‌هایی که در مورد آن تألیف شده است، احادیث مشهور پیرامون فضیلت قرآن و اهل آن و بیان آنچه که برای قاری قرآن نیکوست (چون زیبا خواندن الفاظ قرآن).

او در پایه‌ای از موارد به دنبال معنی آیات و به منظور توضیح بیشتر، به مطلبی اشاره و آن موضوع را با عنوان «فصل» مشخص می‌کند. عناوینی چون تقوا، خصوصیت هدایت و هدی، توبه و شرایط آن، اخلاص، نام محمد صلی الله علیه و آله و بالاخره چکیده‌ای از پندها و حکمت‌های لقمان حکیم نمونه‌هایی از این فصل‌ها می‌باشد. همچنین احادیث و روایات بسیاری در این تفسیر وجود دارد که تعداد آن بیش از هزار و سیصد حدیث است.

تفسیر مجمع البیان یکی از بهترین کتابهای تفسیری است که با اسلوب و ترتیب ویژه‌ای نوشته شده؛ مولف در هر باب، اقوال را بدون اینکه مورد رد و اعتراض قرار دهد، نقل می‌کند و انتخاب یک قول را به عهده فکر و ذهن خواننده می‌گذارد. به بیان دیگر روش او در مجمع البیان این است که ابتدا دسته ای مختلف از آن گروه آیات را بررسی و حلاجی می کند. ابتدا از نظر قرائت و اختلاف قرائت و قضاوت در بین قرائت های مختلف، سپس از نظر لغت و مشکلات لغوی، سپس از نظر اعراب، سپس از نظر اسباب النزول، سپس معنای مبسوط و مفتح آن گروه آیات را به دست می دهد و سرانجام تحت عنوان "نظم"، ربط و پیوند معنایی آیات را به همدیگر و نیز ربط هر گروه آیات را به گروه قبلی و نیز و بعدی و نیز ربط سوره ها را با یکدیگر باز می نمایاند.

مؤلف همچنین نظریات مفسران عامه را نقل و با روش عالمانه نقد مى کند. نویسنده مجمع‌البیان تا حد زیادی توانسته اخلاص عملی خود را در برابر عاطفه مذهبی خودش حفظ کند، ایشان هرگز در هماهنگی با عواطف خود، در حمله به مخالفین مذهبش راه افراط را نمی‌پیماید.

منابع

• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، دایرةالمعارف طهور، بازیابی: ۴ اردیبهشت ۱۳۹۳.
• دانشنامه رشد، بازیابی: ۴ اردیبهشت ۱۳۹۳.
• گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی‌نامه "شیخ طبرسی" از محمدباقر پورامینی.
• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی