جنگ جمل

«جنگ جمل» نخستین فتنه بر علیه امام علی (علیه السلام) پس از پذیرش خلافت اسلامی از سوی آن حضرت بود. در این جنگ، طلحه و زبیر در حالی که عایشه همسر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را نیز با خود همراه کرده بودند، به بهانه خونخواهی عثمان بر علیه امیرالمؤمنین (علیه السلام) شوریدند؛ از این رو در تاریخ اسلام به «ناکثین» (پیمان شکنان) معروف شدند. این جنگ در نزدیکی بصره رخ داد و در آن تعداد زیادی از هر دو گروه کشته شدند و در نهایت جنگ با پیروزی امام علی (علیه السلام) پایان یافت.

اطلاعات کلی جنگ جمل

زمان و مکان وقوع جنگ جمل:

جنگ جمل در جمادى اوّل یا جمادى ثانى سال ۳۶ هجرى اتّفاق افتاد. و بیش از یک روز به درازا نکشید. محل وقوع جنگ مکانی به نام خریبه بود، که از پاره‌ای نشانه‌ها چنین به نظر می‌رسد که در شمال غرب بصره و در بالای مِربد واقع بوده است.

سپاه امام علی علیه السلام:

تعداد سپاهیان امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این جنگ بیست هزار نفر بودند. فرماندهای سپاه آن حضرت افراد زیر بودند:

• فرمانده سواره نظام: عمّار بن یاسر
• فرمانده پیاده نظام: محمّد بن ابى بکر
• فرمانده ساقه سپاه: هند مرادى
• فرمانده پیش قراولان: عبداللّه بن عبّاس
• فرمانده طرف راست سپاه: امام حسن علیه السلام
• فرمانده طرف چپ سپاه: امام حسین علیه السلام
• پرچمدار سپاه: محمّد بن حنفیه

سپاه اصحاب جمل:

تعداد سپاهیان اصحاب جمل را سی هزار نفر نوشته اند. از جمله فرماندهان آنان می توان به افراد زیر اشاره کرد:

• فرمانده جنگ: زبیر بن عوام
• فرمانده سواره نظام: طلحة بن عبیدالله
• فرمانده سمت راست سواره نظام: مروان بن حکم
• فرمانده سمت چپ سواره نظام: هلال بن وکیع دارمى
• فرمانده پیاده نظام: عبداللّه بن زبیر
• فرمانده سمت راست پیاده نظام: عبدالرحمان بن عتّاب بن اسید
• فرمانده سمت چپ پیاده نظام: عبدالرحمان بن حارث
• پرچمدار: عبداللّه بن حکیم بن حزام

شروع فتنه

گرچه شعار عاملان جنگ جمل خونخواهی عثمان بود، اما این در حقیقت بهانه آنها بود، چرا که گزارشهای تاریخی نشان می دهد طلحه و زبیر خود از عاملان اصلی قتل عثمان بودند. و گویا آنچه این دو از کشتن عثمان در پی آن بودند خلافت بود، چنانچه عثمان خود می گفت: «خدایا شرّ طلحه را از من بازدار که وى این مردم را اینجا آورده و بر سر من شورانده است و من امیدوارم از خلافت بى‌بهره باشد».

اما از آنجا که محبوبیت لازم برای این امر را نداشتند ناچار با امام علی علیه السلام برای خلافت بیعت کردند، به طمع اینکه حداقل به فرمانداری بصره، کوفه و یا شام برسند. چیزی که در همان ابتدا از امام علیه السلام مطالبه نمودند و امام با آن مخالفت نمود.

در حالی که طلحه و زبیر در رسیدن به قدرت خود را ناکام یافتند. هر یک نامه ای از معاویه دریافت نمودند که ضمن تحریک آنها به جنگ با امام علی علیه السلام، به آنها وعده خلافت مسلمین را می داد. این نامه ها که دسترسی به خلافت را در ذهن آن دو سهل الوصول ساخت، موجب شد که آن دو برای در پی گرفتن فتنه ای که در سر داشتند راه مکه را در پیش گیرند.

در مکه آنها با عایشه که از پیش از قتل عثمان به مکه رفته و هنوز بازنگشته بود، رایزنی نموده و تصمیم گرفتند به بهانه خونخواهی عثمان، با همیاری گروهی از بنى امیه به جنگ با امام على (ع) برخیزند.

پیمان شکنان (ناکثین) تصمیم داشتند به سوى شام بروند و به معاویه بپیوندند، ولى تلاش عبداللّه بن عامر بن کریز -کارگزار فرارى عثمان از بصره-، تصمیم آنان را به رفتن سوى بصره تغییر داد، به اعتبار این که او پیشتر کارگزار عثمان بر این شهر بود و عثمان در بصره هوادارانى دارد. آنان پس از آن که یعلى بن امیه والى عثمان در یمن که با بیت المال مسلمانان گریخته بود، با ششصد شتر و ششصد هزار درهم به آنها پیوست و ابن عامر نیز با اموال بسیار آنها را تجهیز کرد، به رفتن سوى بصره مصمم شدند.

سگان حوأب

هنگامی که سپاه جمل در مسیر حرکت خود به محلی به نام حوأب رسیدند، سگ‏هاى حوأب به عایشه پارس کردند. عایشه پرسید: این جا کجاست؟ گفتند: این جا حوأب است. عایشه گفت: مرا بر گردانید؛ از رسول خدا (ص) شنیدم که به زنان خود مى‏ گفت: روزى را مى‏ بینم که سگ‏هاى حوأب به یکى از شما زنان پارس مى‏ کنند، حمیرا مبادا تو باشى. عبدالله بن زبیر پیش آمد و گفت: آبگاه حوأب را اول شب پشت سر گذاشته ‏ایم. سپس عده‏‌اى از اعراب بیابانگرد را آورد و آنان نیز به دروغ سوگند یاد کردند که این جا آبگاه حوأب نیست‏ تا خاطر عایشه آسوده شود.

نقش عایشه در تحریک مردم بصره

عایشه با اشاره به آن که «ام‌المؤمنین» است و حق مادری بر مسلمانان دارد، کوشید تا مردم را به سمت شورشیان جذب کند. زمانی که شورشیان به بصره درآمدند، کعب بن سور، رهبر طایفه ازد قصد کناره‌گیری داشت، عایشه نزد او آمد و وی را دعوت کرد. او که در ابتدا اصرار بر کناره‌گیری داشت، گفت: نمی‌‌تواند سخن مادرش را اجابت نکند. به هر روی نام عایشه برای جذب مردم بسیار مؤثر بود.

بعدها طلحه نیز در خطبه خود در بصره گفت: خداوند عایشه را نیز همراه شما کرده است. می‌‌دانید که او چه منزلتی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله داشته و می‌‌دانید که پدر او چه جایگاهی در اسلام داشته است.

مردم بصره تنها بخاطر عایشه بود که اعلام کردند از شورشیان دفاع خواهند کرد. طلحه در وقت شروع درگیری نیز گفت: مردم، علی آمده است تا خون مسلمانان را بریزد. نگویید که او پسر عم پیامبر است، همراه شما همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و دختر ابوبکر صدیق است کسی که پدرش دوست‌داشتنی ترین مردم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بود.

تصرف بصره توسط شورشیان

عثمان بن حنیف از طرف امام والی بصره بود. او ابوالاسود دئلی و عمران بن حصین را نزد شورشیان جمل که به نزدیکی بصره رسیده بودند فرستاد. آنان از اصحاب جمل پرسیدند: برای چه آمده‌اید؟ گفتند: برای تقاص خون عثمان و این که خلافت به شورا سپرده شود. عثمان بن حنیف دستور داد تا مردم مسلح شوند. شورشیان تا منطقه مربد در بصره آمده و ابتدا طلحه در حضور جمع درباره مظلومیت عثمان سخن گفت. او گفت: تنها به زور شمشیر با علی علیه‌السلام بیعت کرده‌اند، وی افزود که اکنون باید از خلافت کناره بگیرد و همان سنت عمر بن خطاب در شورا مبنای انتخاب خلیفه باشد.

زبیر و سپس عایشه نیز سخنرانی کردند. بعد از سخنرانی عایشه عده‌ای او را تصدیق و عده‌ای فریاد زدند که دروغ می‌‌گویی. در این وقت جمعیت دو قسمت شده به جدال پرداختند. یکی از معترضان که از بزرگان عبدالقیس بود، فریاد زد: اینان خود شدیدترین مردم بر ضد عثمان بودند. بعد هم با علی بیعت کردند که خبر آن به ما رسید و ما با علی علیه‌السلام بیعت کردیم. طلحه گفت: تا او را گرفتند و سر و صورت او را تراشیدند.

پس از درگیرى میان مردم بصره آنان با این شرط که دار الاماره و مسجد و بیت المال تا رسیدن حضرت علی به بصره در اختیار عثمان بن حنیف باشد و پس از رسیدن امام علی هر گروهى از رهبر خود پیروى کند. اما با وجود این قرار داد، شورشیان از ترس آن که مبادا امام از راه برسد و آنان نتوانند در برابرش مقاومت کنند، پیمان را شکستند و شبانه در حالی که عثمان بن حنیف مشغول نماز عشاء بود به مسجد ریخته او را دستگیر کردند. آنان سر و صورت او را تراشیدند و تنها از ترس برادر او سهل بن حنیف که امام او را در مدینه به جای خود گذاشته و به این سو آمده بود، از کشتن وی صرفنظر کرده و از شهر بیرونش کردند. زمانی که امام او را در این وضعیت دید به گریه افتاد. شورشیان پس از کشتن حدود پنجاه نفر و نیز کشتن نگاهبانان بیت المال به غارت آن پرداختند. عایشه نیز نامه‌هایی به مردم مدینه و یمامه نوشته و آنان را برای حمایت از شورشیان جمل دعوت کرد.

حرکت امیرالمؤمنین به سمت بصره

زمانی که خبر رفتن شورشیان به امام علی علیه‌السلام رسید، آن حضرت سهل بن حنیف را بر جای خویش گذاشته و همراه شمار زیادی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سایر مردم مدینه که در نقلی تعداد آنها چهار هزار نفر دانسته شده به سرعت به سوی عراق حرکت کرد.

امام همچنین فرزندش امام حسن علیه‌السلام را همراه عمار به کوفه فرستاد تا مردم را برای پیوستن به امام بسیج کند. سخنان پرشور امام حسن علیه‌السلام سبب شد تا نه هزار و ششصد و پنجاه نفر از کوفیان به سپاه امام ملحق شدند. حضور امام حسن علیه‌السلام به عنوان نواده پیامبر صلی الله علیه و آله نقش مهمی ‌‌در تحریک مردم کوفه داشت. همین طور عمار که زمانی حاکم این شهر بوده و به تقوی و پرهیزگاری شهره بوده و مردم بر اساس روایت «الحق مع عمار یدور معه حیث دار» او را معیار حق و باطل می‌‌شناختند. حجر بن عدی که از پاکان و نیکان شهر کوفه بود، نیز مردم را به حمایت از امام فراخواند و پس از آن بود که مردم مصمم شدند تا در هر شرایطی امام خویش را حمایت کنند.

سپاه کوفه در ذی قار به امام ملحق شده و به سوی بصره حرکت کردند. قبایل بصره به سه گروه تقسیم شدند: گروهی همچون قبیله ربیعه به امام پیوستند، گروهی دیگر همانند بنی‌ضبه به عایشه و گروهی نیز همچون احنف بن قیس از رؤسای بنی‌تمیم از این جنگ کناره گرفتند.

اقدامات امام برای پیشگیری از جنگ

امام علی علیه‌السلام به هیچ روی مایل به برپایی این جنگ نبود. لذا سه روز پس از ورود به بصره با ارسال پیام‌های مکرر از شورشیان خواست تا به «جماعت» و «طاعت» بازگردند، اما پاسخ مثبتی از آنان نشنید. آن حضرت، صعصعة بن صوحان را همراه نامه‌ای به سوی بصره فرستاد. او با طلحه و زبیر سخن گفت، وقتی با عایشه سخن گفت احساس کرد که او بیش از آن دو نفر دیگر قصد برپایی شر دارد.

پس از بازگشت، امام عبدالله بن عباس را به بصره فرستاد. او به طلحه گفت: مگر تو بیعت نکردی؟ طلحه گفت: شمشیر بالای سرم بود. ابن عباس گفت: من خود ناظر بودم که به اختیار بیعت کردی. طلحه از خون عثمان سخن گفت. ابن عباس گفت: مگر نبود که عثمان ده روز از چاه خانه خود آب می‌‌خورد و تو اجازه ندادی از آب شیرین استفاده کند. آنگاه علی علیه‌السلام سراغ تو آمد و از تو خواست تا اجازه دهی از آب استفاده کند.

پس از آن ابن عباس با عایشه و زبیر نیز سخن گفت. عایشه چنان به پیروزی خود اطمینان داشت که کوچکترین انعطافی از خود نشان نداد. ابن عباس با استدلال‌های محکم خود کوشید آنان را از خطری که در انتظارشان است پرهیز دهد، اما نپذیرفتند.

صحنه نبرد جمل

صبح روز دهم جمادی الاول لشکر امام علی علیه‌السلام آماده شد. منطقه درگیری در خریبه بود، جایی که پیش از بصره نیز وجود داشته و بعدها محله‌ای از محلات بصره شد. آن روز تا ظهر امام در برابر سپاه شورشی ایستاد و آنان را نصیحت می‌‌کرد. امام خطاب به عایشه می‌‌فرمود: خداوند تو را به ماندن در خانه فرمان داده، از خدا بترس و برگرد. طلحه و زبیر را نیز به خاطر آوردن عایشه مورد سرزنش قرار می‌‌داد. مالک اشتر فرمانده جناح راست، عمار یاسر فرمانده جناح چپ و نعمان بن ربعی انصاری و به قولی جندب بن زهیر ازدی بر نیروی پیاده و پرچم در دستان محمد بن حنفیه قرار گرفت. آن حضرت با سخنان آتشین خود سپاه را آماده نبرد با دشمن می‌‌کرد.

در آن سوی عایشه، سوار بر شتر در هودجی قرار گرفت که زرهی بر آن پوشانده بودند. او در میدان حاضر شد و به سخنرانی پرداخت و مرتب از مظلومیت عثمان سخن می‌‌گفت.

امام علی در آغاز قرآنی بدست یکی از افراد قبیله عبدالقیس داد تا به میان میدان رفته، شورشیان را به قرآن فراخوانده از تفرقه و تشتت پرهیز دهد. شورشیان او را با تیر زده و به شهادت رساندند. در این هنگام امام که تا آن زمان دستور داده بود سپاهش آغازگر جنگ نباشد با شهادت آن مرد به محمد بن حنفیه دستور حرکت به سوی دشمن را صادر کرد.

درگیری از ظهر تا شب ادامه یافت. بیشترین جنگ در اطراف شتر عایشه بود که گفته شده بیش از هفتاد دست که خواستند افسار شتر او را بگیرند، قطع شد. عایشه برای تحمیق مردم مشتی خاک برداشت و شبیه کاری که رسول خدا صلی الله علیه و آله کرده بود، خاک را به سمت سپاه امام پاشید و گفت: شاهت الوجوه! امام خطاب به او فرمودند: «و ما رمیت اذ رمیت ولکن الشیطان رمی‌‌».

زمانی که سپاه شورشی روی به شکست گذاشت، مروان بن حکم که کسی جز طلحه را قاتل عثمان نمی‌‌دانست، تیری بر او زده و وی را به قتل رساند. جالب است که ابن خیاط می‌‌گوید: زمانی که جنگ آغاز شد، نخستین کشته طلحه بود. این نشان آن است که اساسا مروان برای کشتن طلحه به این جنگ آمده بوده است. او بعدها به این مساله افتخار می‌‌کرد، چنان که خود این حکایت را برای امام سجاد علیه‌السلام نقل کرده بود. گفته شده است که امام طلحه را نیز در میدان جنگ صدا زد و به او فرمود: ای ابومحمد! یادداری که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره من فرمود: اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؟ طلحه گفت: استغفر الله، اگر به خاطر آورده بودم خروج نمی‌‌کردم.

زبیر نیز به اصرار فرزندش عبدالله در سپاه مانده و با وجود سخنان امام حاضر به ترک میدان نمی‌‌شد. در یک مورد امام سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را به یاد او آورد که آن حضرت فرمود: فرزند عمه تو یعنی زبیر بر تو بغی خواهد کرد. زبیر این خبر را تصدیق کرد. منابع در این که به هر روی زبیر از صحنه درگیری فرار کرده یا پشیمان میدان را ترک کرده اختلاف نظر دارند. محتمل چنان است که پس از سخن امام که زبیر قصد بازگشت کرد و به اصرار فرزندش به صحنه جنگ برگشت سبب شده باشد که فرار آخر او به حساب ندامتش گذارند. در حالی که اگر واقعاً نادم بود، همان دفعه باید درباره بازگشت تصمیم جدی می‌‌گرفت. زمانی که او میدان را ترک کرد شخصی به نام ابن جرموز به تعقیب وی پرداخته و او را در فرصت مناسب به قتل رساند. امام درباره او فرمود: زبیر از طلحه به من نزدیکتر بود. او همیشه از ما اهل بیت علیهم‌السلام بود تا آن که پسرش عبدالله بزرگ شد و بین ما و او جدایی انداخت.

نقش مالک در خلافت امام تا به آن حد بود که وقتی با عبدالله بن زبیر درگیر شد و نزدیک بود تا او را به هلاکت برساند، عبدالله در برابر کسانی از سپاهش که میان آن‌ها فاصله انداختند، گفت: مرا با اشتر با هم بکشید. هدف او آن بود تا به هر حال مالک کشته شود.

عدی بن حاتم طائی از مدافعان امام بود که در این جنگ یک چشم خویش را با یک فرزندش از دست داد. عمرو بن حمق خزاعی از دیگر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود که در این جنگ در رکاب امیرمؤمنان بود. دینوری درباره او می‌‌گوید: وی از از عبّاد کوفه بوده و همراهش عابدان زیادی بودند.

امام که مقاومت بصریان را در اطراف جمل دید، دستور کشتن شتر را صادر کرد. شماری از اصحاب امام اطراف شتر را گرفته و آن را کشتند. بعدها عایشه می‌‌گفت: از داخل هودج علی علیه‌السلام را می‌‌دیدم که خود در معرکه مشغول جنگ بوده و فریاد می‌‌زد: الجمل، الجمل. امام نزد هودج آمده و عایشه را با خطاب «یا شقیراء» مورد سرزنش قرار داد.

پس از جنگ جمل

پس از پایان جنگ عایشه را که در هودج همچون مرده‌ای بی‌حرکت مانده بود، درآورده و همراه برادرش محمد بن ابی‌بکر به بصره فرستادند تا چند روز بعد از آن بصره را ترک کند. پس از آن او همراه شماری زن و مرد بصری به مدینه فرستاد. بعدها عایشه بارها و بارها از این اقدام خود پشیمان شده و اظهار ندامت می‌‌کرد. وقتی آیه «و قَرنَ فی بیوتکنّ» را می‌‌خواند، آن قدر گریه می‌‌کرد که خمارش خیس می‌‌شد.

ابن قتیبه دینوری می‌‌گوید: زنی بر عایشه وارد شد و گفت: درباره زنی که فرزند کوچکش را کشته چه می‌‌گویی؟ عایشه گفت: جهنم بر او واجب شده است. آن زن گفت: درباره زنی که بیست هزار تن از فرزندان بزرگش را به قتل رسانده (یعنی عایشه) چه می‌‌گویی؟ خود عایشه در وقت مرگ گفت: من بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله حادثه‌ها آفریده‌ام، مرا در کنار سایر زنان (و نه در کنار پیامبر) دفن کنید. در نقلی دیگر آمده است که عایشه می‌‌گفت: شرکت نکردن من در جمل برای من بهتر از آن بود که ده فرزند پسر از پیامبر صلی الله علیه و آله داشته باشم.

در این جنگ شمار زیادی از مردم بصره از طوایف مختلف به قتل رسیدند. به نقل بلاذری تنها از طایفه ازد، دوهزار و پانصد و پنجاه و دو نفر کشته شدند. از بکر بن وائل، هشتصد نفر و از بنی ضبه پانصد نفر و از بنی‌تمیم هفتصد نفر. آمارهای دیگری نیز داده شد که به نظر می‌‌رسد اغراق‌آمیز باشد. از جمله گفته شد، کشتگان جنگ جمل مجموعاً بیست هزار نفر بوده است. نقل دیگری از عبدالله بن زبیر چنان است که پانزده هزار نفر به قتل رسیدند. شیخ مفید همان عدد بیست هزار نفر را درست می‌‌داند. ابوحاتم نامی ‌‌از جده خود نقل کرده که کشته‌های جمل به شماره بیست هزار نفر بوده است. این آمار درست به نظر نمی‌‌رسد، جنگی که تنها پنج تا شش ساعت جریان داشته نمی‌‌تواند تا این اندازه تلفات داشته باشد. گفته شده که شهدای سپاه امام بین چهارصد تا پانصد نفر بوده‌اند.

چهره‌های شناخته شده از شهدای اصحاب امام شش نفرند. دو نفر آن‌ها زید و سیحان فرزندان صوحان‌اند. دو نفر دیگر صقعب و عبدالله برادران سلیم بن مخنف (جد ابومخنف) و دو نفر دیگر علباء بن حارث سدوسی و هند جملی است.

آنچه مسلم است این که شکست سریع سپاه بصره (پانصد کشته در برابر بیش از نوزده هزار نفر کشته از شورشیان) نشان می‌‌داد که علی‌رغم وجود عایشه در میان آن‌ها، سپاه شورشی انگیزه‌های قوی نداشته است. مشکل عمده این بود که طلحه و عایشه علی‌رغم شهرت در قضیه عثمان، بدنام‌تر از آن بودند که بتوانند مردم بصره را فریب داده و خود را دادخواه خون عثمان قلمداد کنند.

پس از پایان جنگ امام دستور داد تا کسی را تعقیب نکنند. هر کس تسلیم شد او را نکشند و مجروحی را از بین نبرند. امام حتی کسانی چون مروان و فرزندان عثمان را آزاد کرد. در آن لحظه مروان گفت: بیعت نخواهد کرد مگر آن که او را بر بیعت مجبور کنند. امام فرمود: حتی اگر بیعت کند همچون جهود بیعت را نقض می‌‌کند. امام همچنین به جز آنچه دشمن در جنگیدن از آن بهره می‌‌برده، اجازه برداشتن اموال شخصی مردم را ندادند.

امام پس از تمام شدن غائله جمل به مسجد جامع درآمد و به سرزنش مردم پیمان‌شکن بصره که نخستین مردمی ‌‌هستند که در برابر امام خود ایستاده‌اند، پرداختند. امام آن‌ها را «جُندالمرأة و اتباع البَهیمة؛ سپاه زن و پیروان حیوان» نامیدند. امام ضمن چند نامه خبر ماجرای بصره را به شهرهای مدینه و کوفه نوشتند. آنگاه دستور بازکردن بیت‌المال را دادند و آن را در میان اصحابشان که گفته‌اند دوازده هزار نفر بودند، تقسیم کردند. این بار امام برخلاف طلحه و زبیر که با دیدن اموال بیت‌المال گفتند: این همان وعده خدا و رسول است، فرمود: ای طلاهای زرد و سفید جز من را فریب دهید.

امام علیه السلام پس از آن چندی در بصره مانده و در روز دوشنبه ۱۲ یا ۱۶ رجب سال ۳۶ هجری پس از نصب عبدالله بن عباس به عنوان حاکم بصره، عازم کوفه شد. ورود آن حضرت به کوفه در روز دوشنبه دوازدهم ماه رجب ذکر شده است.

منابع

• الامامه و السیاسه، ابن قتیبة دینوری، ترجمه سید ناصر طباطبایى، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش
• تاریخ خلفاء، رسول جعفریان، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۳۹۴
• موسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام
• دانش نامه امیرالمؤمنین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ
• شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید
• الجمل، شیخ مفید، کنگره شیخ مفید، قم‏، ۱۴۱۳ق‏
• معاویه و جنگ جمل، مصطفی معلمی، تاریخ اسلام، شماره بیستم، دیماه سال ۱۳۸۳ش
• شیعه در تاریخ، محمدحسن زین، ترجمه محمد رضا عطائی
• تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق
• نبرد جمل، ضامن بن شدقم، ترجمه حسن شانه چی، دلیل ما، قم، ۱۳۸۱ش