تفسیر الجلالین (کتاب)

نویسنده	جلال الدین سیوطی
موضوع	تفسیر اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تفسیر بخش دوم	جلال‌الدین محلى

«تفسیر الجلالین» تفسیرى موجز بر قرآن کریم که توسط جلال الدین محلّى (م، ۸۶۴ ق) و جلال الدین سیوطى (م، ۹۱۱ ق) تألیف شده است. این تفسیر گزیده‌اى از آراى تفاسیر روایی و لغوى اهل سنّت به شمار آمده و همواره مورد توجه دانشمندان اسلامى بوده است.

محتوای کتاب

جلال الدین محلّى نخست بخش دوم تفسیر الجلالین را از سوره کهف تا آخر سوره ناس، تألیف کرد، سپس به تفسیر بخش نخست پرداخت. به سبب فوت وى در سال ۸۶۴ قمری، این کار پس از تفسیر سوره حمد ناتمام ماند تا آنکه در سال ۸۷۰، جلال الدین سیوطى بخش ناتمام تفسیر (از ابتداى سوره بقره تا انتهاى سوره اسراء) را نوشت و تفسیر سوره فاتحه، نگاشته محلّى، را در انتهاى همه سوره‌ها قرار داد. حاجى خلیفه به اشتباه، تدوین هر یک از این دو بخش تفسیر را به مؤلف بخش دیگر نسبت داده است.

مؤلفان این تفسیر، بدون تطویل در بیان وجوه صرف و نحو و قرائت و مانند آنها، کوشیده‌اند که با تکیه بر روایات مأثور و سنّت تفسیرى گذشته، ترجمه‌اى مفهومى از آیات قرآن به شیوه مزجى ارائه دهند. ایجاز و سبک این تفسیر را مى‌توان با تفاسیر موجز متأخرى چون «الجوهر الثمین فى تفسیر القرآن المبین» تألیف سید عبداللّه شبّر و تفسیر فرید وجدى مقایسه کرد.

سیوطى و محلّى، بجز نقلهایى اندک از اقوال صحابه و تابعین چون ابن عباس و عکرمه، از هیچیک از کتب تفسیر و مفسران گذشته سخنى نقل نکرده‌اند. همچنین در توضیحات لغوى، نحوى، بلاغى، فقهى و کلامى به هیچ کتاب یا مؤلفى استناد نکرده‌اند. بیشترین ارجاعات ایشان به منابع حدیثى چون صحاح سته، مستدرک حاکم نیشابورى و معجم طبرانى است. مقایسه‌اى کوتاه میان دو بخش این تفسیر نشان مى‌دهد که نقل روایات و استناد به کتب حدیثى که در بخش دوم - تألیف محلّى - بسیار اندک است، در بخش نخست - تألیف سیوطى - بمراتب فراوانتر است.

شیوه تفسیر

در تفسیر الجلالین پس از ذکر هر کلمه، عبارت، جمله یا آیه‌اى از قرآن، توضیحى کوتاه در معناى لغوى آن، اختلاف قرائت، ترکیب نحوى، بیان مبهمات و شأن نزول و معناى کلى آیه آمده است. بلندترین و مفصّلترین توضیحات درباره شأن نزول برخى آیات است. این توضیحات بندرت به مباحث فقهى و گاه کلامى برمى‌گردد که در این موارد، هر دو مفسر، رأى فقهى شافعى و دیدگاه کلامى اشاعره را منعکس مى‌کنند. در اینگونه موارد، نقل برخى اسرائیلیات و قصه‌هاى باور نکردنى متداول است.

اما ذکر نکردن برخى شأن نزولهاى معروف جاى شگفتى دارد، مثلا سیوطى در این تفسیر با آنکه دائما به تعیین مبهمات و شأن نزولهاى غیر مشهور اشاره کرده، در تفسیر آیه«إِنَّمَا وَلِیکمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ» (مائده: ۵۵) «راکعون» را صرفا به معناى خاشعان یا به جاى آورندگان نماز مستحب دانسته است.

سیوطى در کار تکمیل این تفسیر، که فقط چهل روز به طول انجامیده است، عینا به سبک محلّى به تفسیر پرداخته و حتى در تفسیر آیات متشابه از گفته‌هاى محلّى بهره برده است. مثلا هر دو مفسر در بیان معناى حروف مقطعه مى‌گویند که خداوند به مراد خود داناتر است. با اینهمه، سیوطى نوشته محلّى را برتر از نوشته خود مى‌داند و اذعان مى‌کند که جز در مواردى معدود (کمتر از ده مورد) با رأى وى مخالفت نکرده است. یک نمونه آن، تفسیر محلّى بر آیه«نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» است که وى مى‌گوید روح جسمى لطیف است که با نفوذ در آدمى سبب حیات مى‌شود. سیوطى در تفسیر همین عبارت در آیه ۲۹ سوره حجر، همه گفته‌هاى محلّى بجز همین جمله را نقل مى‌کند و در توجیه عمل خود مى‌گوید که آیه«قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» (اسراء: ۸۵) بصراحت نشان مى‌دهد که «شناخت» روح از جمله علوم الاهى است و لذا امساک در تبیین آن اولى است.

توجه دانشمندان به این تفسیر

تفسیر الجلالین با وجود ایجاز و اختصارش، به دلیل سبک ویژه آن - که گزیده‌اى از آراى تفاسیر مأثور و لغوى اهل سنّت به شمار مى‌آید - همواره مورد اعتناى دانشمندان اسلامى بوده و گاه متنى درسى شده است. به گفته محمد رشید رضا، شیخ محمد عبده با آنکه علاقه‌اى چندان به مراجعه، نقل و حتى مطالعه تفاسیر متقدم نداشت، به تفسیر الجلالین مراجعه و استناد مى‌کرد.

این کتاب بارها، به صورتهاى مختلف و حتى در حواشى برخى قرآنها و غالبا همراه با کتاب «لباب النقول فى اسباب النزول» سیوطی به چاپ رسیده و از دیرباز مخطوطات فراوانى از آن در کتابخانه‌هاى مختلف بر جاى مانده است. بکائى فهرستى از ۱۳۴ نسخه مخطوط آن را ارائه کرده است.

از میان حواشى و شروح این تفسیر، نوشته دو تن تداول و شهرت بسیار داشته است: حاشیه جمل از سلیمان بن عمر عجیلى (متوفى ۱۲۰۴) با عنوان «الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق الخفیة»، و حاشیه دیگر از شاگرد وى احمد بن محمد خلوتى مشهور به صاوى (۱۱۷۵-۱۲۴۱) که با عنوان «حاشیة العلامة الصاوى على تفسیر الجلالین» چاپ شده است.

منابع

• نرم افزار جامع التفاسیر نور، بخش کتابشناسی.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی