المحيط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللَّه العزیز المحکم (کتاب)
 | |
| نویسنده | حیدر بن علی آملی |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۷ |
|
| |
کتاب «تفسیر المُحیط الأعظم و البحر الخِضَم فی تأویل کتاب اللَّه العزیز المُحکم» تألیف سید حیدر آملی (م، ۷۹۴ ق)، از تفاسیر عرفانى عالم تشیع در قرن هشتم هجری است. ویژگى این کتاب در تأویلات عرفانى سید حیدر آملى است و در حقیقت باید آن را «تأویل» قرآن کریم نامید.
مؤلف
سید حیدر آملى (م، ۷۹۴ ق)، مفسر، محدث، فقیه، متکلم و از عرفاى بزرگ شیعه و از شاگردان فخرالمحقیقن حلى است. او اصلاً از آمل مازندران، ولى بزرگ شده در بغداد و حله است و بنا به تقاضاى محقق حلى رساله «رافعة الخلاف» را تألیف نمود.
علامه سید حیدر آملى در شهر آمل مجاهدت‌هاى بسیار در ترویج عقاید تشیع نمود و سرانجام موفق به تأسیس حکومتى در این شهر شد. نتیجه این تلاش‌ها مسلمان شدن دیلمیان بود که از میان آن‌ها دولت آل بویه ظهور کرد. گفته اند که وى به مدت بیست سال فقیه و متکلمى متعصب بود که با نوشتن کتاب «جامع الاسرار» به تصوف گرایید و سپس تعصب را کنار گذاشت و به تسامح گرایید. علامه آملى در زمره اولین فقیهان و متکلمان بود که میان تشیع و تصوف پیوند وثیق برقرار کرد. وى صوفیان را شیعیان خاص مى نامید.[۱]
برخی تألیفات سید حیدر آملى عبارتند از: المحیط الاعظم و البحر الخضم، نص النصوص، التأویلات الارکان، جامع الاسرار، رساله نقد النقود، رساله رافعة الخلاف.[۲]
انگیزه تألیف
سید حیدر آملی انگیزه تألیف تفسیر «المحیط الاعظم» را چنین بیان مى‌کند: «پس از تألیف چند کتاب و رساله به زبان فارسى و عربى که به چهل عدد می رسد، حق تعالى مرا به تأویل قرآن کریم امر و فرمان داد و من بعد از آن تفسیرى عرفانى در هفت جلد بزرگ نوشتم و آنرا به "المحیط الأعظم والطود الأشمّ فی تأویل کتاب اللَّه العزیز المحکم" نامیدم. و این تفسیر در نهایت حسن و کمال تدوین شد و در غایت فصاحت و بلاغت به توفیق ربانى ظهور کرد، بطوریکه قبل از من احدى همچون من کتابى مانند این ننگاشته است.»
البته مؤلف پس از پایان مقدّمات هفتگانه کتاب، آن را «المحیط الأعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللَّه العزیز المحکم» نامیده است.
معرفى کتاب
سید حیدر آملى این تفسیر را بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف نگاشته است. این کتاب در اصل در هفت جلد بوده، ولى تاکنون بیش از جلد اول و دوم آن یافت نشده و در حال حاضر قسمتى از جلد نخست آن به طبع رسیده است.
دو جلد موجود، شامل مقدمه اول از هفت مقدمه در بیان نگرش عرفانى و قرآن شناسى مؤلف است و جلد دوم، نسخه خطى در باب تفسیر سوره حمد و بخشى از سوره بقره است. از جلد اول و دوم، فقط قسمت نخست آن یعنى مقدمه سید حیدر آملى همراه با توضیحات مفصل محقق آن به چاپ رسیده است.
ویژگى این کتاب را باید در تأویلات عرفانى سید حیدر آملى دانست و در حقیقت نباید این نوشته را تفسیر نامید؛ بلکه اصطلاح «تأویل» برازنده این کتاب است و اگر کسى بخواهد این نوع بیانات را تفسیر بنامد، باید آن را تفسیر مقامات مدارج و معارج انسان و تفسیر انفسى بنامد؛ چنان که علامه حسن زاده آملی درباره این تفسیر گفته اند.[۳]
فهرست مقدمات سید حیدر آملى به این شرح است: در بیان تأویل تفسیر، در بیان کتاب اللّه آفاقى و تطبیق آن به قرآن، در بیان حروف اللّه آفاقى و تطبیق آن به حروف خدا در قرآن، کلمات آفاقى و آیات آفاقى و تطبیق آن به کلمات و آیات قرآنى، در بیان شریعت و طریقت و حقیقت، در بیان توحید و اقسام آن.
مفسر تمام مطالب فوق را در مقدمات هفتگانه مطرح نموده و سپس به تفسير قرآن از سوره فاتحه تا آخر قرآن (سوره ناس) پرداخته است. وی در نگارش تفسير، در ابتدا بر شيوه مفسران به‌گونه ظاهرى آيات را تفسير مى‌كند و آنگاه روايات را بر اساس منابع فريقين مى‌آورد و سپس به تأويل آيات مى‌پردازد.
منابع و مصادر تفسیر
مفسر در تفسیر از منابع متعددى که مورد اعتماد بوده استفاده نموده است که عبارتند از:
- تفسیر «مجمع البیان» طبرسى؛ مفسر در این‌باره گوید: انگیزه من از نقل مطالب تفسیر مجمع البیان بدان‌خاطر است که آن تفسیر معتبرى است که تمام علماى امامیه بر آن اعتماد دارند و آن بر شیوه روایات اهل بیت (ع) می باشد.
- تفسیر «الکشاف» زمخشرى؛ وى آن را نیز تفسیرى معتبر و مورد اعتماد محققان معتزلى مى‌داند که به روش اهل سنت نگاشته شده است. و من از ایندو تفسیر که با دو شیوه گوناگون است استفاده نمودم و بین آندو جمع کردم که این همان چشمه حکمت و بزرگترین وحدت است، زیرا از قبیل اصلاح جامعه اسلامى است.
- تأویلات شیخ نجم الدین رازى؛ وى مى‌گوید از این کتاب نقل قول مجرد مانند دو تفسیر گذشته نکردم، بلکه منظورم از نقل قول از آن براى نشان دادن تفاوت کلام خود با کلام او و اختلاف کشف من با کشف او بود و گرنه بحمدالله از این کتاب بى‌نیاز هستم.
- تاویلات ملا عبدالرزاق کاشانى؛ وى می گوید: انگیزه‌ام از نقل این منبع، تبیین دو طریق توحیدى است، زیرا کاشانى در تاویلات از توحید اجمالى سخن رانده، ولى من در تفسیر از توحید تفصیلى دفاع کردم که شیوه اهل الله و ارباب تحقیق است.
پانویس
منابع
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
