همسران و فرزندان امام علی علیه السلام
امام علی علیه‌السلام علاوه بر حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام -دختر نبی مکرّم اسلام صلی الله علیه وآله-، با زنان دیگری ازدواج کردند، که بعضی از آنها ام ولد بوده‌اند. آن حضرت از همسران بزرگوار خود، صاحب فرزندان گرانقدری از جمله امام حسن و امام حسین علیهماالسلام بودند.
همسران امام علی علیه‌السلام
۱. حضرت فاطمه زهرا دختر پیامبر اکرم
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در ابتدا با حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام دختر گرامی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله ازدواج کردند و تا زمان شهادت حضرت زهرا با هیج زن دیگری پیمان زناشویی نبستند. این دو بزرگوار با یکدیگر نُه سال زندگی کردند که ثمره آن دو پسر و دو دختر بود: امام حسن، امام حسین، حضرت زینب، ام کلثوم علیهم السلام.
۲. اُمامه دختر ابوالعاص
اُمامه بنت ابوالعاص دختر زينب، دختر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله است. زينب، پيش از اسلام با ابوالعاص، خواهرزاده حضرت خديجه (و پسر خاله خويش)، ازدواج كرده بود و دو فرزند داشت: على كه در كودكى مُرد و اُمامه كه پيامبر صلى الله عليه وآله به او محبّت مى ورزيد. امام على عليه السلام، بنا به وصيّت حضرت فاطمه عليها السلام با او ازدواج كرد. فاطمه زهرا عليها السلام به على عليه السلام گفت: «او براى فرزندانم همچون من است[۱]». برخى روايت ها حاكى از آن است كه امام على عليه السلام از او فرزندى به نام محمّد داشت كه «محمّد اوسط» ناميده مى شد[۲].
۳. اسماء دختر عميس
اسماء بنت عميس از زنان بزرگ در تاريخ اسلام و جزو نخستين زنانى است كه به پيامبر صلى الله عليه و آله ايمان آوردند. اسماء با جعفر بن ابى طالب، ازدواج كرد و با او به حبشه هجرت كرد و براى او سه فرزند آورد: عبدالله، عون و محمّد. چون جعفر به شهادت رسيد، به ازدواج ابوبكر درآمد و محمّد بن ابى بكر را به دنيا آورد كه قهرمان پايدارى در ولايت على عليه السلام بود.[۳].
اسماء همچنین، همراه و همدم فاطمه زهرا عليها السلام بود. او بود كه به فاطمه عليها السلام پيشنهاد داد تا جسد مطهّرش را در تابوت نهند و در غسل او، امام علی را يارى داد. اسماء پس از فوت ابوبكر، به ازدواج امام على عليه السلام درآمد و يحيى را برايش به دنيا آورد و تا زمان شهادت امام عليه السلام با او بود. او از راويان حديث و از كسانى است كه حديث «ردّ الشمس» را نقل كرده اند[۴].
۴. فاطمه دختر حِزام (ام البنين)
حضرت ام البنين از شخصيت هاى درخشان در تاريخ اسلام است و به خانواده اى منسوب است كه در شجاعت و پيكار، نظير ندارند.
چون امام على عليه السلام پس از شهادت حضرت زهرا عليها السلام تصميم به ازدواج گرفت، برادرش عقيل را که نسب شناس بود فرا خواند و از او خواست كه براى او زنى از ميان قبيله هاى معروف به شجاعت بيابد تا براى او جنگجويانى دلير بزايد. عقیل فاطمه دختر حِزام را برگزيد و گفت كه پدران وى از شجاع ترين و قوى ترين عرب ها در پيكارند.[۵]
ثمره زندگی مشترک ام البنین علیهاالسلام با حضرت علی علیه السلام، چهار پسر به نام های عباس، عبداللّه، جعفر و عثمان بود، که به دلیل داشتن همین پسران، او را «ام البنین»، یعنی مادر پسران می خواندند. این نام را خود او بعد از گذشت مدتی از زندگی مشترک با امیرالمؤمنین علیه السلام، به ایشان پیشنهاد کرد، بدین خاطر که فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام با بردن نام او (فاطمه)، توسط پدرشان، به یاد مادر خویش، فاطمه زهرا علیهاالسلام نیفتند و در نتیجه، خاطرات گذشته در ذهنشان تداعی نگردد و رنج بی مادری آنها را آزار ندهد.[۶]
اُمّ البنين، چهار پسرش را در ركاب امام حسين عليه السلام به كربلا فرستاد و در مرثیه آنان، در بقيع به گريه كردن و سرودن شعر نشست و مردم، گِرد مى آمدند و دردمندانه مى گريستند و بر زشتكارى هاى بنى اميّه و رفتارهاى پست آنان، آگاه مى شدند و بدين گونه، توانست نداى فرزندانش و هدفشان را به مردم برساند.[۷]
۵. خوله حنفیه دختر جعفر بن قيس
در اينکه «خَولَه حنفیه» همسر امام علی (عليه السّلام) بود يا کنيز آن حضرت به شمار مي رفت، اختلاف است. مطابق با نقلی، خوله از اسرای بني زبيد بود که هنگامی که رسول خدا، علي علیه السلام را به يمن فرستاد، آن حضرت خَولَه را در ميان [اسيران] بني زبيد به دست آورد. آنان به همراه عَمرو بن مَعدِي کرب، مرتد شده بودند. بني زبيد، با يورشي «خَولَه» را از بني حنيفه اسير گرفت و جزو سهم حضرت علي شد.[۸] و مطابق با نقلی دیگر، حضرت علي هنگامِ باز آمدن از يمن، در «ذو المجاز» (يکي از بازارهاي عرب) او را خريد و به حضرت فاطمه هديه کرد.[۹] اما طبق نقلی، خوله از اسرای جنگهای رده در زمان ابوبکر بود و حضرت علي (عليه السّلام) از آنجا که با این جنگ ها موافق نبود او را به کنیزی نگرفت، بلکه با او ازدواج کرد.[۱۰] از خوله، محمد بن حنفیه به دنیا آمد که به سبب مادرش که از بنی حنفیه بود به این نام مشهور شد.
۶. ليلای نَهشَلی دختر مسعود
در التذکرة الحمدونيه و ربيع الأبرار (و ديگر منابع) آمده است که: امام علی (عليه السّلام) پس از آنکه در سال 35 هجري وارد بصره شد، با ليلای نَهشَلی ازدواج کرد تا روابط آن حضرت با قبيله وی ريشه دارتر شود.[۱۱] و این در زمانی بود که «خوله» (مادر محمد بن حنفيه) از دنیا رفته بود.
ثقفی (م 283 هـ) در الغارات از مغيرة ضَبی (م 136 هـ) نقل مي کند که گفت: چون امام علي با ليلا (دختر مسعود نَهشَلي) ازدواج کرد، ليلا گفت: از زماني که دريافتم آن حضرت جانشين رسول خداست، پيوسته دوست مي داشتم ميان من و او، سببي [پيوند زناشويي] رخ دهد. ليلای نَهشَلی از امام علی (عليه السّلام) دارای دو پسر شد؛ عبيدالله (ابوعلي) و عبدالله يا محمد (ابوبکر).[۱۲]
در سفرنامه ناصر خسرو مي خوانيم: در بصره، به نام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (عليه السّلام) سيزده مشهد است. يکي از آنها را «مشهد بني مازن» گويند و آن، آن است که در ربيع الأول سنه ست و ثلاثين (36) از هجرت نبي (صلي الله عليه وآله) اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به بصره آمده است و عايشه به حرب آمده بود. و اميرالمؤمنين (عليه السّلام) دختر مسعود نَهشَلي، ليلا را به زني گرفته بود و اين مشهد، سراي آن زن است. و اميرالمؤمنين (عليه السّلام) هفتاد و دو روز در آن مُقام کرد و بعد از آن، به جانب کوفه بازگشت.[۱۳][۱۴]
۷. صهباء دختر ربيعه
او مادر عمر بن علی معروف به عمر اَطرَف و خواهر دوقلویش، رقیه بنت علی همسر مسلم بن عقیل است. او «ام ولد» بود و منابع در مکان اسير شدن وی اختلاف دارند؛ برخی گفته‌اند از اسرایی بود که خالد هنگام يورش بر قبيله‌ی بني تغلب (که در آن زمان نصرانی بود) در ناحيه‌ی «عين التَّمر» به دست آورد. و برخی گفته‌اند وی از اسرای یمامه (اسراي جنگي که ميان مسلمانان و مُسيلمه کذاب در زمان ابوبکر -در سال 12 هجري- رخ داد) می‌باشد. همچنین در اینکه امام علي (عليه السّلام) او را خريد يا به وی بخشيده شد، اختلاف است. [۱۵]
۸. محيّاة دختر امرءالقيس
عبدالجبّار بن منظور از عوف بن خارجه چنين نقل مى كند: «من هنگام خلافت عمر بن خطاب در نزد او بودم كه مردى درويش از ميان مردم به سمت عمر عبور مى كرد تا به جلوى او رسيد. پس به تحيّت خلافت، تحيّتش گفت. عمر پرسيد: تو كيستى؟ گفت: مردى نصرانى ام. من امرءالقيس پسر عدىّ كلبى ام... عمر گفت: چه مى خواهى؟ گفت: مى خواهم مسلمان شوم. عمر، اسلام را بر او عرضه كرد و او هم پذيرفت. سپس برايش نيزه‌اى خواست و پرچمى بر آن به نشانه فرمانروايى اش بر مسلمانان قوم قضاعه آويخت. پيرمرد بازگشت و پرچم بالاى سرش در اهتزاز بود. تا آن زمان نديده بودم مردى نماز نخوانده، بر گروهى از مسلمانان، امير شود. امام على عليه السلام و پسرانش (امام حسن و امام حسین) برخاستند و رفتند تا به او رسيدند. پس [على عليه السلام] به او گفت: من على بن ابى طالب، پسر عموى پيامبر خدايم و اين دو، پسران من از دختر پيامبر خدايند و ما دوست داريم داماد تو شويم. امرء القيس گفت: اى على! محيّاه دختر امرء القيس را به ازدواج تو درآوردم؛ و اى حسن! سَلمى دختر امرء القيس را به ازدواج تو درآوردم؛ و اى حسين! رباب دختر امرء القيس را به ازدواج تو درآوردم».[۱۶] امام علی علیه السلام با این ازدواج بین خود و فرزندانش با قبیله بزرگ قضاعه پیوند ایجاد نمود.
از میان همسران امام عليه السلام در هنگام شهادتش، اُمامه، اُمّ البنين، اسماء بنت عميس و ليلى بنت مسعود در قید حیات بودند.[۱۷]
فرزندان امام علی علیه‌السلام
مورّخان، بر عدد واحدى در تعداد فرزندان امام على علیه السلام اتّفاق ندارند. شیخ مفید، آنان را ۲۷ پسر و دختر مى داند و ابن سعد، تعداد آنان را به ۳۴ نفر مى رساند و مِزّى، آنان را ۳۹ نفر مى شمارد. اختلاف موجود در کتاب هاى تاریخى را مى توان ناشى از تداخل نام ها و کنیه ها و تکرار برخى از آنها دانست.
برخی از فرزندان آن حضرت عبارتند اند:[۱۸]
- امام حسن علیه السلام
- امام حسین علیه السلام
- حضرت زینب سلام الله علیها
- زینب صغری که ام کلثوم لقب داشت.
- محسن (که سقط شده و مادر این پنج نفر، حضرت فاطمه علیها السلام است.)
- حضرت ابوالفضل العباس
- عبداللّه
- عثمان
- جعفر (که مادر این چهار نفر، امّ البنین بود و همه آنها همراه امام حسین علیه السلام در کربلا به شهادت رسیدند.)
- محمد بن حنفیه (که مادرش خوله دختر جعفر بن قیس بود.)
- ابوبکر[۱۹] (که مادرش لیلى نهشلی دختر مسعود دارمى است. ابوبکر همراه امام حسین علیه السلام، در کربلا شهید شد.)
- عبیداللّه (که مادرش لیلى بود. و گفته شده او نیز با امام حسین علیه السلام در کربلا شهید شد.)
- محمّد اصغر (که مادرش ام ولد[۲۰] بود.[۲۱] او نیز همراه امام حسین علیه السلام در کربلا شهید شد.)
- یحیى (که مادرش اسماء بنت عمیس بود و در حیات امام على علیه السلام درگذشت.)
- عون (که مادرش اسماء بنت عمیس بود.)
- محمّد اوسط (که مادرش اُمامه بود.)
- عمر (که مادرش امّ حبیب، صهباى تغلبى نام داشت.)[۲۲]
- رقیه (که مادرش امّ حبیب، صهباى تغلبى نام داشت. او همسر مسلم بن عقیل بود و از وى سه فرزند داشت که از میان آنان، عبداللّه در کربلا شهید شد.)
- اُمّ حسن[۲۳] (که مادرش اُمّ سعید بود و ابتدا همسر جعدة بن هبیره، خواهرزاده امام علیه السلام بود و سپس به ازدواج جعفر بن عقیل درآمد و چون جعفر در واقعه کربلا شهید شد، او در زمره اسیران کربلا درآمد.)
- اُمّ هانى (که عبداللّه اکبر، پسر عقیل، با او ازدواج کرد. عبداللّه و پسرش محمّد، همراه امام حسین علیه السلام در کربلا شهید شدند.)
- فاطمه (محمّد بن ابى سعید بن عقیل که همراه امام حسین علیه السلام در کربلا شهید شد، با او ازدواج کرد.)
- زینب صغرا (که محمّد بن عقیل با او ازدواج کرد.)
- میمونه (که عبداللّه بن عقیل با او ازدواج کرد.)
- نفیسه (که عبداللّه بن عقیل با او ازدواج کرد.)[۲۴]
- خدیجه (که عبدالرحمان بن عقیل با او ازدواج کرد.)
- اُمامه (که صَلت بن عبداللّه بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب با او ازدواج کرد و در حیات امام علیه السلام درگذشت.)
- رَمْله کبرا (که مادرش امّ سعید بود و به همسرى عبداللّه بن ابى سفیان پسر حارث بن عبدالمطّلب درآمد.)
- جُمانه [۲۵] (که در حیات امام علیه السلام درگذشت.)
- اُمّ سَلَمه
- رقیه صغرا
- امّ کلثوم صغرا[۲۶]
- رَمْله صغرا
- اُمّ کرام
- اُمّ جعفر
پانویس
- ↑ روضة الواعظين: ص ۱۶۸؛ كتاب سليم بن قيس: ج ۲ ص ۸۷۰ ح ۴۸؛ علل الشرائع: ص ۱۸۸ ح ۲
- ↑ الطبقات الكبرى: ج ۳ ص ۲۰؛ تاريخ الطبري: ج ۵ ص ۱۵۴
- ↑ الطبقات الكبرى: ج۸ ص۲۸۲؛ تاريخ الطبري: ج ۳ ص ۴۲۶؛ مروج الذهب: ج ۳ ص ۷۳؛ اُسد الغابة: ج ۷ ص ۱۳ الرقم ۶۷۱۳؛ الاستيعاب: ج ۴ ص ۳۴۸ الرقم ۳۲۶۴؛ الإصابة: ج ۸ ص ۱۵ الرقم ۱۰۸۰۹
- ↑ تاريخ مواليد الأئمّة عليهم السلام: ص ۱۷۲؛ المناقب ابن شهر آشوب: ج ۳ ص ۳۰۵ .
- ↑ محمدی ری شهری، دانشنامه اميرالمؤمنين (ع)، ج1، ص153
- ↑ زندگی ام البنین، ص77
- ↑ محمدی ری شهری، دانشنامه اميرالمؤمنين (ع)، ج1، ص153
- ↑ سر السلسلة العلويه: 81؛ عمدة الطالب: 353.
- ↑ تاريخ دمشق، 323:54؛ سير اعلام النبلاء، 110:4؛ المنتظم 228:6؛ ذخائر العقبي: 117.
- ↑ داستان آن به طور مفصل در کتاب الخرائج و الجرائح آمده است. الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۵۸۹-۵۹۳.
- ↑ التذکرة الحمدونيه، 96:3، حديث 231؛ ربيع الأبرار 598:2؛ موسوعة الإمام علي (ري شهري)، 235:10.
- ↑ الغارات، ج1، ص93
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو: 148.
- ↑ سيدعلي شهرستاني، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام)، 1390ش.
- ↑ شهرستاني، سيدعلي، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام)، 1390ش.
- ↑ الإصابة، ابن حجر، ج1، ص354، الرقم ۴۸۷
- ↑ تاريخ مواليد الأئمّة عليهم السلام: ص ۱۷۲؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۰۵
- ↑ دانشنامه امیرالمؤمنین، ج ۱، ص ۱۵۵
- ↑ برخى منابع، نام او را «محمّد اصغر» گفته اند (الإرشاد: ج ۱ ص ۳۵۴؛ الاختصاص: ص ۸۲؛ تاج الموالید: ص ۹۵) و یک مصدر، «عبداللّه» (مقتل الحسین للخوارزمی: ج ۲ ص ۲۸)
- ↑ کسی را که کنیز باشد و برای صاحبش فرزندی بیاورد ام ولد می گویند.
- ↑ أنساب الأشراف، نام او را «ورقاء» مى داند.
- ↑ با وجود دعوت امام حسین علیه السلام از او به کربلا نیامد و دیر زمانى زیست و با عبداللّه بن زبیر و حَجّاج بیعت کرد.
- ↑ در کتاب نسب قریش، او را «امّ الحسین» نامیده اند.
- ↑ از متن المجدى فهمیده مى شود که عقیل، دو پسر به نام عبداللّه داشته است که برادر بزرگتر، همسر میمونه و برادر کوچکتر، همسر نفیسه بوده است.
- ↑ آمده است که کنیه اش «امّ جعفر» بود .
- ↑ در أنساب الاشراف آمده: کثیر بن عبّاس با او پس از خواهرش یا پیش از او ازدواج کرد.
منابع
- سیره معصومان، سید محسن امین، ج۳.
- دانشنامه اميرالمؤمنين (ع) بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، محمد محمدی ری‌شهری، ج۱، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۶ش.
- نام خلفا بر فرزندان امامان عليهم‌السّلام (بن مايه‌ها، پيراهه‌ها)، سيدعلی شهرستانی، ترجمه سيد هادی حسينی، قم، انتشارات دليل ما.
- طبقات الکبری، محمد بن سعد واقدى، ج۳، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه، ۱۳۷۴ش.
- الارشاد، شیخ مفید، ج۱، ترجمه مترجم محمدباقر ساعدى خراسانى، ۱۳۸۰ش.
