الثاقب فی المناقب (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن حمزه طوسی |
| موضوع | احاديث فضايل معصومین |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقيق | نبيل رضا علوان |
|
| |
«الثاقب فی المناقب» تألیف ابن حمزه طوسی از علمای شیعه در قرن ششم هجری، کتابی است مشتمل بر روایات فضایل و مناقب پیامبران الهی و اهل بیت علیهم‌السلام به همراه معجزات و کرامات ایشان.
محتویات
مؤلف
عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی، از عالمان اواخر قرن ۵ و اوایل قرن ۶ هجری و اهل خراسان است. بعضى او را هم طبقه شاگردان شیخ طوسى (م، ۴۶۰ ق) و فرزندش شیخ ابوعلی (متوفی بعد از ۵۱۵) دانسته و بعضى دوره او را از این هم متأخرتر دانسته اند. و چون زندگى او معاصر با شیخ طوسی یا پس از درگذشت او بوده است، با توجه به جنبه فقاهت، به او ابوجعفر ثانى گفته اند. ابن حمزه را باید از پیروان مکتب فقهی شیخ طوسی به شمار آورد.
صاحب روضات الجنات می گوید: تاریخ تولد و وفات مؤلف این کتاب تا این زمان بر ما معلوم نگردید، جز این که بنا بر تحقیقاتی که کردیم دانستیم که وی مردی است بزرگ از خاندانی با جلالت که شرح و وصف محامد اوصافشان نتوان داد.
عالم معاصرش شیخ منتجب الدین (م، ۵۸۵ ق) در کتاب فهرست خود، او را چنین یاد کرده و ستوده است: شیخ امام عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی، فقیه عالم واعظ او را است تصانیفی، از جمله: الوسیلة الی نیل الفضیلة، الواسطة، الرائع فی الشرائع، المعجزات و مسائل فقهیة.
معرفی کتاب
کتاب «الثاقب فی المناقب» به ذکر فضایل و معجزات انبیاء علیهم‌السلام، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، امیرالمؤمنین علیه‌السلام، حضرت فاطمه سلام الله علیها، امام حسن علیه‌السلام، امام حسین علیه‌السلام و نه فررزند معصوم ایشان پرداخته است که همگی بر اساس روایات در موضوعات مختلف دسته‌بندی شده‌اند و هر باب نیز شامل چندین فصل است که احادیث متعددى ذیل یک عنوان معجزه براى معصومان نقل مى‌کند.
این کتاب از نظر محتوا شباهت زیادى به کتاب معاصرش «الخرائج و الجرائح» قطب راوندى دارد و مؤلف بدون اشاره به زندگى و شرح حال معصومان، فقط به مناقب، آن هم کرامات و حوادث خارق العاده زندگی ایشان مى‌پردازد.
در کتاب روضات الجنات ذیل عنوان «مؤلف ثاقب» آمده: «شرحی است که در تعریف کتاب نگاشته اند به این مضمون که: "الثّاقب فی المناقب" کتابی است در باب خود بس طریف و میان نظائرش ممتاز، جامع بسیاری از فضائل و معجزات غریبه پیغمبر اکرم و حضرت فاطمه زهرا و ائمّه هدی سلام الله علیهم و چون این کتاب را محمدین ثلاثه متأخّرین -یعنی صاحبان الوافی و وسائل و بحار- نداشته اند و از مطالب آن چیزی نقل نکرده اند، سزاوار است که ما کتاب خود روضات را از آن خالی نگذاریم و مقداری از مطالب عالیه آن را در اینجا بیاوریم». سپس تا پایانِ عنوان فوق، مطالب منقوله از کتاب الثاقب آمده است.
مؤلّفِ الذریعه کتاب را به صورت «ثاقب المناقب» عنوان کرده و شرحی درباره آن داده به خلاصه این که: «از کلام شیخ منتجب الدین معلوم می شود با او معاصر بوده، چون اسنادی برای کتابش ذکر نکرده است».
شیخ عباس قمی در فوائد الرضویّة می گوید: «من نسخه کتاب الثاقب را در خزانه کتب محدث نوری، صاحب مستدرک الوسائل دیده و از آن نقل کرده ام». همچنین صاحب کتابهای اثبات الهداة، مدینة المعاجز، عیون المعجزات، کشکول انیس المسافر، الدمعة الساکبة، وقایع الأیّام و دارالسلام، از این کتاب نقل کرده اند.
صاحب روضات الجنات گوید: اکثر احادیث این کتاب را که پیرامون مناقب، معجزات و آیات اهل بیت است، عمادالدین طبری در دو کتابش «کامل بهائی» و «مناقب الطاهرین» به فارسی ترجمه و نقل کرده است.
منابع مؤلف به صورت تفصیلى ذکر نشده و از لابلاى کتاب مى‌توان به برخى از آنها که شهرت چندانى ندارد پى برد. اما ابن حمزه سعى کرده روایات خود را با ذکر اسناد نقل کند، هر چند در بسیارى از آنها سلسله کامل سند را نیاورده و فقط راوى اخیر را نام می‌برد.
برخی از منابع کتاب «الثاقب»، در دسترس نیست که باعث اهمیت این کتاب است؛ از جمله «بستان الکرام» از احمد بن شاذان، «مفاخر الرضا» از حاکم نیشابوری و «سِیَر الائمة» از مولینی.
فهرست مطالب کتاب
- ۱. الباب فی ذکر طرف من معجزات نبینا محمد صلی الله علیه و آله و سلم: فی بیان مقدمات الکتاب. فی بیان آیاته الّتی ظهرت علی یده علیه‌السلام فی المیاه. فی بیان آیاته الواردة فی الأطعمة والأشربة. فی ظهور آیاته فیما نزل من السماءِ. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله و سلم فی إبراءِ المرضی والأعضاءِ المُبانة والمجروحة. فی بیان ظهور آیاته فی کلام الجمادات. فی بیان آیاته من کلام البهائم والطفل الّذی لم یبلغ حین الکلام. فی بیان ما یقرّر من ذلک من کلام الذراع المسموم والشاة المسمومة. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله من دُرور اللّبن من ضرع الشاة الّتی ما بها لبن. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی الاستسقاءِ وإظلال السحاب علیه و غیره. فی ظهور آیاته صلی اللّه علیه و آله فی طاعة الشجر والحجر له. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله فی إحیاءِ الموتی. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله من ظهور النّور. فی بیان ظهور آیاته صلی اللّه علیه و آله من الأخبار. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی معانٍ شتّی.
- ۲. الباب فی بیان معجزات الانبیاءِ الّتی ذکرها اللّه تعالی فی القرآن و بیان فضائلهم و ما جعله اللّه سبحانه و تعالی لأهل بیت نبیّنا علیه و علیهم‌السلام ممّا یضاهیها و یشاکلها و یُدانیها: فی ذکر آدم صلوت اللّه علیه. فی ذکر ابراهیم خلیل اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فی بیان آیات اسماعیل علیه‌السلام. فی ذکر یوسف علیه‌السلام. فی ذکر آیات ایوب علیه‌السلام. فی بیان آیات کلیم اللّه موسی علیه‌السلام. فی بیان آیات داود علیه‌السلام. فی بیان معجزات نبی اللّه سلیمان علیه‌السلام. فی ظهور آیات آصف بن برخیا. فی بیان آیات روح اللّه عیسی بن مریم علیه‌السلام.
- ۳. الباب فی معجزات امیرالمؤمنین و سید الوصیّین علی بن ابی طالب علیه‌السلام: فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من إحیاءِ الموتی. فی ظهور آیاته علیه‌السلام ممّا رأی فی المنام ثمّ ظهر حکمه فی الیقظة. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من الأشجار. فی ظهور آیاته علیه‌السلام مع الحیّات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام مع الأسد. فی ظهور آیاته مع الشمس. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی إقدار اللّه تعالی إیّاه علی ما لم یقدر علیه غیره. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بالغایبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی أشیاء شتّی.
- ۴. الباب فی ذکر آیات ستّ النّساءِ فاطمة الزّهراء صلوت الله علیها: فی ذکر آیاتها علیهاالسلام و هی فی بطن أُمّها. فی بیان آیاتها بإنزال الملک من السّماءِ بتزویجها علیهاالسلام. فی بیان آیاتها مع الرّحا. فی بیان ظهور آیاتها علیهاالسلام مع القدر والنار. فی بیان آیاتها فیما أُنزل علیها من السّماءِ. فی بیان ظهور آیاتها فی غلیان القدر بغیر نار.
- ۵. الباب فی بیان آیات السبط الزکیّ أبی محمّد الحسن بن علی علیه‌السلام: فی بیان آیاته من إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته فیما یشاکل ذلک. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من إخراج الثّمرة من الشجر الیابس. فی ظهور آیاته من إظهار بعض حکم القیمة و أحوالها فی الدنیا. فی بیان ظهور آیاته فی انقلاب الرجل امرأةً والإمرأة رجلاً. فی بیان آیاته فیما أعطاه جبرئیل من فاکهة الجنّة. فیما ظهر من آیاته علیه‌السلام من الإخبار بالغایبات.
- ۶. الباب فی بیان آیات السبط الشهید ابی عبدالله الحسین بن علی علیه السلام: فی ظهور آیته علیه السلام من خصال النبی صلی الله علیه و آله و ظهور آیاته بعد موت رسول الله. فی بیان ظهور آیاته فی إبراءِ الأبرص. فی بیان ظهور آیاته فی إسواد الشّعر بعد ما ابیضّ. فی بیان ظهور آیاته مع الماءِ. فی بیان ظهور آیاته فی اظهار موضع قبره. فی ظهور آیاته بعد الموت. فی بیان آیاته علیه‌السلام مع فُطرس الملک. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إجابة الدعاء. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بالغائبات. فی بیان ظهور آیاته فی معان شتّی.
- ۷. الباب فی ذکر آیات زین العابدین علی بن الحسین صلوات الله علیهما: فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إنطاق اللّه تعالی الحجر الأسود حجّة له. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته فی استلانة الغلّ من الحدید فی یده. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی کون النّبیّ معه. فی بیان ظهور آیاته فیما صلی علیه أهل الأرض والسّماءِ. فی ظهور آیاته فی طاعة الوحش له والتماسهم منه الحاجة. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من الإخبار بالمغیّبات. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی معانٍ شتّی.
- ۸. الباب فی ذکر آیات أبی جعفر محمد بن علی علیهماالسلام: فی بیان ظهور آیاته فی إحیاءِ الموتی. فی بیان آیاته فی إبراءِ الأعمی. فی ظهور آیاته فی خروج الثمر من الشجرة الیابسة. فی ظهور آیاته فی العنب واللباس. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی ما رأی من ملکوت السّماءِ. فی بیان ظهور آیاته فی الإخبار بالمغیّبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی معانٍ شتّی.
- ۹. الباب فی ذکر دلالات الامام الصادق جعفر بن محمد علیه‌السلام: فی بیان ظهور آیاته فی إحیاء الموتی. فی بیان ظهور آیاته فیما أخبر به من حدیث النفس. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بالغائبات. فی بیان آیاته و معجزاته فی معانٍ شتّی.
- ۱۰. الباب فی ذکر معجزات موسی بن جعفر علیهماالسلام: فی ظهور آیاته علیه السلام فی إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام و معجزاته من کلامه فی المهد. فی بیان ظهور آیاته فی الإخبار من آجال الناس. فی إخباره عن حدیث النفس. فی ظهور آیاته من إخباره بالمغیّبات. فی بیان ظهور آیاته فی معانٍ شتّی.
- ۱۱. الباب فی آیات ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیهماالسلام: فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی الاستسقاءِ. فی بیان ظهور آیاته فیما ظهرت فی الأسود. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی قلب الحجر ذهبًا. فی بیان حدیث النّفس فی ظهور آیاته علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیات تجری مجری تلک. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بآجال الناس. فی آیاته فیما أخبر به ممّا رآه فی المنام. فی بیان آیاته فی الإخبار بالمغیّبات. فی بیان ظهور آیاته فی معان شتّی.
- ۱۲. الباب فی بیان آیات ابی جعفر محمد بن علی التقی علیه‌السلام: فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فیما کلّم فی المهد. فی بیان آیاته علیه‌السلام فی کمال عقله فی سنّ الأطفال. فی بیان ظهور آیاته فی کلام العصی فی یده علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته فی قطع المسافة. فی بیان ظهور آیاته مع الشجر. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من العلم بحدیث النفس. فی بیان ظهور آیاته من العلم بالآجال. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بالغائبات. فی ظهور آیاته فی معانٍ شتّی.
- ۱۳. الباب فی ذکر آیات ابی الحسن علی النقی علیه‌السلام: فی بیان ظهور آیاته فی إحیاء الموتی. فی بیان ظهور آیاته من الماءِ والشجر. فی بیان معجزاته فی الحجر والرمل. فی بیان ظهور آیاته فی الإعلام عن آجال الناس. فی ظهور آیاته علیه‌السلام من الإخبار بالغائبات. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی معان شتّی.
- ۱۴. الباب فی ذکر آیات ابی محمد الحسن بن علی العسکری علیه‌السلام: فی بیان ظهور آیاته فی الحصا. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بحدیث النفس. فی بیان آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بالغائبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی معان شتّی.
- ۱۵. الباب فی ذکر آیات صاحب الزمان الخلف الصالح المنتظر المهدی محمد بن الحسن علیه‌السلام: فی بیان ظهور آیاته فی حال ولادته و بعدها. فی بیان ظهور آیاته فی حال طفولیّته علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بآجال الناس. فی بیان ظهور آیاته بالغائبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی معان شتّی.
منابع
- سید محمدعلی روضاتی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
