ارشاد القلوب (کتاب)
 | |
| نویسنده | حسن بن محمد دیلمی |
| موضوع | اخلاق و موعظه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تصحیح | محمدباقر بهبودی |
|
| |
«إرشاد القلوب إلی الصّواب المُنجی مَن عَمِل به مِن ألیم العِقاب» از تألیفات ارزشمند حسن بن محمد دیلمی (قرن ۸ هجری) است. جزء اول کتاب در موضوع اخلاق و دربردارنده مواعظ و نصایح از قرآن و حدیث و بزرگان گذشته است و جزء دوم در بیان فضایل امام علی (علیه‌السلام) و شرح غزوات و مکارم اخلاق و مناظرات علمی آن امام همام می باشد. این کتاب، مورد توجه و استناد محدثان بزرگی چون علامه مجلسی و شیخ حر عاملی بوده است.
مؤلف کتاب
مؤلّف کتاب، «حسن بن ابی‌الحسن دیلمی»، از محدثان قرن هشتم هجری و از شاگردان شهید اول و فخر المحققین حلی است.
دیلمی، عارفی نامدار و فرزانه و متبحر در فقه، حدیث، عرفان و تاریخ و از نامداران حوزه‌های علمیه شیعه بود که با تألیف آثار ارزشمندی چون «ارشاد القلوب»، «غررالاخبار و دررالآثار» و «اعلام الدین» در وعظ و ارشاد مردم کوشید.
وی در بین علمای شیعه از جایگاه شایسته و والایی برخوردار است و علامه مجلسی دو کتاب ارزشمند اعلام الدین و ارشاد القلوب آن بزرگوار را در بحارالانوار خود نقل کرده است. ابن فهد حلی صاحب «عدة الداعی» از شاگردان مبرز اوست.
محتوای کتاب
این کتاب که در یک مجلد چاپ شده، در اصل دو جزء بوده که جزء اول کتاب در حکمت‌ها و مواعظ قرآن و سنت است و جزء دوم در فضائل امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین آن حضرت علیهم‌السلام می‌باشد.
مصنف در مقدمه کتاب می‌فرماید: «چون دیدم سلطان شهوت و غضب بر مردم تسلط یافته و مردم مشغول به خود شده‌اند و آخرت را فراموش کرده‌اند، این کتاب را نوشتم و آن را «ارشاد القلوب الی الصواب» نام نهادم تا هر کس به آن عمل کند از عذاب الیم الهی در امان بماند».
دیلمی در کتاب خود روایات را به طور مستقیم از پیامبر و ائمه علیهم‌السلام نقل کرده و دلیل کار خود را شهرت داشتن این روایات در کتب روایی ذکر می‌کند ولی با این حال کسی روایات کتاب را مرسله ندانسته و تمام روایات آن را مسند می‌دانند. از آن جا که مؤلف روایات را بدون سند ذکر کرده، کاملاً مشهود است که قصد دیلمی تألیف کتاب روایی نبوده بلکه فقط قصد بیدارکردن خفتگان و غفلت‌زدگان را با ذکر مواعظ معصومین علیهم‌السلام داشته است.
مؤلف ابتدا مواعظی گرانبها از قرآن کریم نقل کرده پس از آن مواعظ پیامبر و ائمه علیهم‌السلام را آورده، سپس ابواب کتاب را آغاز نموده است. عناوین باب‌ها طوری تنظیم شده که بیشترین اثر تذکاری و موعظه‌ای و اخلاقی را برای خواننده کتاب به دنبال داشته باشد.
در جزء اول ابتدا بحث موعظه سپس ذمّ دنیا و دنیاگرایی و امراض قلبی و رذائل اخلاقی را مطرح کرده و پس از آن به بحث توبه، خوف و رجاء و صفات حسنه از قبیل شکر، یقین و سایر موارد به طور مفصل پرداخته و در لابه‌لای فصول، بحث‌هایی با عنوان مواعظ یا احادیثی از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و احادیث منتخبه را آورده است.
در جزء دوم کتاب که در چاپ حاضر با جزء اول در یک مجلد چاپ شده است بحث مبسوطی در مناقب و فضائل اهل بیت علیهم‌السلام مانند انتساب تمام علوم به امیرالمومنین علی علیه‌السلام، فضائل آن حضرت، فضائل حضرت فاطمه سلام الله علیها، شجاعت و جنگ‌های مولای متقیان، کلمات آن حضرت، مناظرات و احتجاج‌های حضرت با علمای ادیان مختلف، فضل امت پیامبر صلی الله علیه و آله بر سایر امت‌ها، فضایل سایر ائمه اطهار علیهم‌السلام و معجزات و کرامات قبر شریف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نجف اشرف و ذکر جریانات تاریخی مستند پیرامون آن می‌باشد.
دیلمی از این مباحث استفاده اخلاقی کرده و از آنجایی که خود اهل سیر و سلوک و اهل عمل بوده، کلامی گیرا و نفسی گرم داشته که مطالعه کننده تحت تأثیر آن قرار می‌گیرد.
البته سید محسن امین و سید شهاب الدین مرعشی، با توجه به بعضی مستندات چنین استنباط کرده‌اند که جزء دوم کتاب از دیلمی نیست و بعداً ملحق به کتاب او شده است و شواهدی نیز آورده‌اند که نام کتاب با موضوع جزء دوم کتاب و با جزء اول هیچ تناسبی ندارد. البته این نظر مورد تأیید بسیاری از علما واقع نشده است. حق این است که تمام کتاب نوشته دیلمی بوده و جزء دوم را به جهت ذکر فضائل و مناقب ائمه و تأثیر آن بر نفوس و استفاده اخلاقی از آنها به رشته تحریر درآورده است.
این کتاب به قلم شیخ شرف الدین بحرانی تلخیص شده و از آن، چند ترجمه شده است که معروفترین آن ها ترجمه سید هدایت الله مسترحمی جرقویه ای و دیگری ترجمه حاج سید عبدالحسین رضائی و تصحیح این اثر توسط محمدباقر بهبودی می باشد.
ویژگیهای کتاب
در ویژگیهای این کتاب بسیار گفته شده است و بعضی از بزرگان در تقریظی که بر این کتاب نوشته اند ابیاتی سروده اند. مرحوم سید علی صدرالدین، معروف به «سید علی خان شیرازی» دو رباعی سروده است که ترجمه آن چنین است: «این کتابی است که در معانی و مضامینش بسیار نیکو است و از ابی محمد الحسن الدیلمی است. برای مریض زمین گیر از شفا یافتن شیرین تر است و برای چشم از خواب سنگین، لذیذتر است».
«ارشاد القلوب»، کتاب گران سنگی است که در واقع از سوی این عالم شیعی در قالب وعظ به عالم تشیع هدیه شده است. زیرا در دیدگاه او ـ که منبعث از کلام گهربار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است ـ بهترین هدیه و سوغاتی که یک مسلمان می تواند به برادر مسلمان خود بدهد. پند و اندرزی است که هدایت او را زیاد کند و او را از هلاکت نگه دارد.
نام حسن بن محمد دیلمی همه جا با عنوان «واعظ شیعی» شناخته شده است؛ به طوری که کتاب گران سنگش «ارشاد القلوب» در موضوع «وعظ» شاهکاری است جاویدان که گذشت زمان به هیچ وجه نتوانسته گرد کهنگی بر آن بنشاند و از جهت احادیث ناب و غریب، زبانزد همه محدثین بعد از او می باشد.
«وعظ» و «اندرز» نزد دیلمی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در کتاب ارشاد القلوب آنچه همه جا به چشم می خورد، وعظ است. وی در مقدمه، مواعظ قرآنی را می آورد و بلافاصله در باب اول، ثواب موعظه را مطرح کرده و در آخر باب می فرماید: «ای برادر! طول بده سکوت را، و خاموشی را شعار خود نما. و فکر تو بسیار باشد برای آخرت و پیوسته به مواعظ عمل کن و خنده را کم گردان؛ پشیمان باش بر گناهانت تا نزد خداوند آبرومند و پسندیده باشی.»
آری، حسن بن محمد دیلمی در آن شرایط حساس تاریخی هر چه گفت، از اوامر و نواهی الهی بود؛ جز به خواسته های الهی دل نبست و وظیفه خطیر خود را یادآوری روزهای خدا و بیان سرگذشت پیشینیانی می دانست که بر اثر معصیت هلاک شدند. دیلمی را باید از عالمانی بشمار آورد که شخصیت علمی خود را قربانی خدمت به مردم و ارشاد آنها کرده اند؛ وی با بیان مواعظ شیوای معصومین علیهم السلام، در واقع مرهمی بود بر زخم های درونی آنها در آن شرایط سخت.
ویژگی های مواعظ دیلمی:
- الف) ایجاز و اختصار:
آشنایان با فن موعظه و خطابه، می دانند که موعظه هر چه کوتاه تر باشد در روح شنونده موثرتر خواهد بود؛ دانشمندان علوم ادبی نیز اختصار را از ویژگی های لازم برای هر موعظه ای می دانند. رعایت این ویژگی در مواعظ دیلمی، بیانگر تبحر و آشنایی او با علوم ادبی است. سید شهاب الدین مرعشی نجفی نیز در کتاب «مفرج الکروب فی ترجمه صاحب ارشاد القلوب» به این موضوع اشاره دارد که: «کتاب ارشاد القلوب علامه محدث بارع زاهد ناسک شیخ ابی محمد الحسن دیلمی ـ با این که خیلی مختصر و حجمش کم است ـ جامع کثیری از احادیث قدسیه و روایات مأثوره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و عترت طاهرین و کلمات درّبار دانشمندان صالح از گذشتگان است.»
- ب) تواضع و فروتنی واعظ:
حسن بن محمد دیلمی، واعظی است که روح تواضع در سرتاسر مواعظش نمایان است و همین عامل سبب تأثیر مضاعف این نصایح گردیده است. دیلمی به جهت رعایت تواضع، در کل کتاب به ندرت از خود چیزی آورده است. و اکثر مطالب کتابش را مواعظ قرآن و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و عترت طاهرینش و حکایات و سخنان بزرگان تشکیل می دهد. در مواضعی هم که او احیاناً از خود توصیه ای دارد غالبا با این تعابیر مطرح می کند: «چنین می گوید بنده فقیر و محتاج حسن دیلمی؛ چنین می گوید دیلمی». این فروتنی سبب گردیده است تا خواننده خود را با دوستی صمیمی و خیرخواه مواجه ببیند.
- ج) جامعیت نظری و عملی:
مواعظ دیلمی، خواب راحت را از مخاطب می گیرد و بیش از هر چیز، او را به عمل و تلاش وامی دارد. قصد و هدف دیلمی نوشتن کتاب اخلاق و مباحث نظری آن نیست، که غالباً در روح مخاطب حالت انکار ایجاد می کند، وعظ او بیان واقعیات زندگی انسان و بیان اسباب هلاک و یا عوامل نجات دهنده که در راه تکامل انسان وجود دارد. لذا سطر سطر مواعظ او مخاطب را از خواب غفلت بیدار می گرداند. صراحت و قاطعیت او هر خواننده ای را وامی دارد که به تأمل و تفکر بپردازد و عمل صالح را پیشه خود کند.
- د) آمیختگی با حکمت:
آراسته و مزین بودن مواعظ دیلمی با حکمت ها و معارف قدسی معصومین علیه السلام از دیگر ویژگی های آن بشمار می آید. این عامل سبب جاودانگی «ارشاد القلوب» شده است، به مصداق آیه شریفه «ادع الی سبیل ربک بالحکمه والموعظه الحسنه» (نحل، ۱۲۵).
منابع
- حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.
- گلشن ابرار، جلد ۴، زندگی نامه "حسن بن محمد الدیلمى" از نعمت الله فروغی.
متن کتاب
