تفسیر الصراط المستقیم (کتاب)
 | |
| نویسنده | سید حسین بروجردی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۵ |
| مصحح | غلامرضا بروجردی |
|
| |
«الصراط المستقیم فى تفسیر الکتاب الکریم» یا «تفسیر الصراط المستقیم»، تألیف آیت الله سید حسین بروجردى (م، ۱۲۷۶ ق)، تفسیری به زبان عربى است که شامل بخشی از آیات قرآن مى‌باشد. روش غالب این تفسیر، روش تفسیر روائى با استفاده از روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد.
انگیزه مفسر
مفسر در ابتداى مقدمه خود بر تفسیر مى‌نویسد: «... من در ابتداى جوانى توفیق یافتم که از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چینم و در اصول و فروع آن عمیقا تفکر نمایم و بهره وافرى برم، اما دریافتم که اینها پوسته‌اى بیش نیست، تصمیم گرفتم دوباره در معارف حقیقیه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فیوض قدسى و اسرار دین و انوار شریعت محمدى صلی الله علیه و آله تعمق نمایم، همه آنها را در قرآن کریم یافتم که مشتمل بر ما کان و ما یکون الى یوم الدین بلکه تا ابدالآبدین است. و نیز یافتم که جنبه‌هاى مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن را جز راسخان فى العلم دسترسى نیست، پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد کردم و از طرفى به عروه وثقاى صراط مستقیم الهى که: «فى ام الکتاب لدینا لعلى حکیم» است تمسک جستم. پس از آن با بضاعتى قلیل و تلاشى کثیر اخبار مربوط به هر آیه را استقصاء نموده و در حل مشکلات و متشابهات به آنها رجوع کردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حکمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول کلامى، حقایق ربانى، علوم نبوى و امامى و علوم دیگر آنچه که مى‌توانستم از آیات به طریق دلالات و اشارات، استنباط کردم و آنها را جهت افاده بیشتر ثبت کرده و نوشتم، نام آن را «الصراط المستقیم فى تفسیر الکتاب الکریم» نهادم. امید که نافع من و سائر مومنین از شیعه امیرالمؤمنین علیه السلام واقع شود.»
محتوای تفسیر
این تفسیر به زبان عربى و در سه مجلد بزرگ نوشته شده و شامل تمام قرآن نمى‌باشد. مفسر در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است که عبارتند از:
- حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر.
- فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن.
- حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق.
- اسماء و القاب قرآن، معناى کلام نفسى، کیفیت وحى و الهام و تحدّث، و حظ ائمه علیهم السلام از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مکاشفات.
- تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن.
- معناى تفسیر، تنزیل، تأویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رأى و ضابطه تأویل.
- معناى انزال و تفاوت آن با تنزیل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن.
- این که علم قرآن مخزون نزد اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند.
- قرآن در حق ائمه علیهم السلام، شیعه آنها و اعداء آنهاست.
- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسى.
- بحث سبعة احرف، اشاره به منشا اختلاف قراءات، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.
- کیفیت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها.
- احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب
- استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌هاى قرآن و کیفیت استخاره به آن.
جلد دوم نیز به سوره فاتحه اختصاص یافته و به طور مبسوط به این سوره مى‌پردازد. و جلد سوم آغاز سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است.
روش تفسیر
اگر بخواهیم روش غالب این تفسیر را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائى و مأثور با استفاده از روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد و در کنار آن رویکردى اخباری در بعضى مسائل از خود نشان مى‌دهند (مانند بحث تجسم اعمال، ج۴، ص۵۰۰).
شیوه کلامى را نیز کم و بیش در تفسیر خود دارد، در مباحث کلامى وارد شده و توضیحات بیش از مقام تفسیر مى‌دهد. (مانند ج۳، ص۵۰۶، ذیل «ایاک نستعین» و بحث استعانت در اعیان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر اشاعره و رد آن و نیز ج۴، ص۲۰۹، بیان مفصل مجسمه، مشبه، مجبره، مفوضه و نقد آنها)
بُعد تحلیلى و اجتهادى و بیان احتمالات متعدد در معانى آیات و الفاظ را نیز باید به شیوه ایشان اضافه کرد (مانند ذکر اقوال و احتمالات در «ذلک الکتاب»، ج۴، ص۹۲).
در بیان اقوال مفسرین فقط به نقل آنها اکتفا نکرده، به نقد و بررسى آنها مى‌پردازد (مانند ج۳، ص۵۱۱، بحث مفصل در معناى استعانت).
در این بین، نظرى به مسائل عرفانى داشته، براى توضیح مطلب خود و گاه براى نقد، آنها را مطرح مى‌نمایند. (مانند اشاره به نظر مولوى با استفاده از اشعار وى، دیدگاه افلاطون، کفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدایت ج۳، ص۵۴۰ تا ۵۴۶) و همچنین اشاره به بحث عوالم الهیه (ج۴، ص۱۵ به بعد) و نقد ابن عربى در بحث عذاب (ج۴، ص۲۶۳). در این بخش گاهى بحثى مستقل به نام «تبصرة عرفانیة» را مطرح مى‌نماید.
روش ایشان در آغاز سوره‌ها با بیان وجه تسمیه سوره آغاز و با بحثهاى متصل سوره، نزول سوره (که سخن از مکى و مدنى بودن و اختلاف موجود در آن مى‌باشد)، عدد آیات (که با بیان راى کوفى، بصرى، حجازى، شامى و... به تحلیل و نقد آنها مى‌پردازد) ادامه مى‌یابد. مطالبى مفصل در استعاذه و تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم را در ابتداى سوره حمد بیان کرده که در سوره بقره این دو مطلب مطرح نمى‌شود.
در تفسیر آیات، ابتدا لغات مشکل آیات را بیان کرده به توضیح آن مى‌پردازد، سپس قرائت کلمات را در حدّ بیان بعضى قراءات شاذ و مطرح کردن برخى مسائل تجویدى مانند موارد وقف، گوشزد کرده و گاهى نیز در این قسمت عنوانى بنام «قراءة غریبة» بازگو مى‌کنند. پس از آن شأن نزول آیه را (در صورت دارابودن) نقل و تجزیه و تحلیل مى‌نمایند.
بعد از اتمام مباحث فوق، عنوان «تفسیر فراز آیه» آغاز شده به تبیین و شرح مفصل آن مى‌پردازد. در توضیح کلمات و معنا و تفسیر آنها در کنار روایات و تحلیل هاى اجتهادى خود، از آیات دیگر قرآن نیز بهره مى‌برد. مفسر را از خلال بحثهاى متفاوت و شیوه‌هاى گوناگونش مى‌توان فردى بحاث و نقاد برشمرد، بدین ترتیب در بسیارى موارد بعد از مطرح کردن نظرات گوناگون در تعبیرى نظیر «امّا تحقیق الحق...» دیدگاه خود را بیان مى‌دارد.
ذیل «الم» در سوره بقره، بحث را به کل حروف مقطعه مى‌کشاند و اقوال را بیان و تجزیه و تحلیل مى‌نماید. در بحث «دلالة الحروف والالفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى‌داند و این دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى‌دارد.
مفسر عنوانى به نام «دلیل اعجاز القرآن» ذیل برخى از آیات مطرح مى‌نماید که در آن بحث، از وجوه و جنبه‌هاى مختلف اعجاز آیه یا آیات مورد نظر، سخن به میان مى‌آورد.
مفسر محترم ضمن رعایت تفسیر ترتیبى، از بیان موضوعات قرآنى متناسب با آیات و توضیح آنها به کمک روایات و آیات دیگر، کوتاهى نکرده و بحث هاى موضوعى زیادى را مطرح مى‌نمایند (مانند: منافقون، درجات تقوى، حقیقت الایمان، تناسخ، اقسام کفر، حقیقت اراده و کراهت، اقسام هدایت، واسطه بودن اهل بیت علیهم السلام و...).
نسخه‌شناسى
«تفسیر الصراط المستقیم» با تحقیق و بررسى فاضل محترم غلامرضا مولانا بروجردى توسط انتشارات صدر تهران انتشار یافته است. محقق محترم نخست در مصر به چاپ جلد اول آن اقدام کرده ولى به علت وجود احادیث ائمه علیهم السلام و شیعى بودن محتواى آن، از پخش و نشر کتاب جلوگیرى شد، ناچار در یک جزء در ایران چاپ گردید و سپس مجددا هر سه جزء در بیروت به چاپ رسیده است.
آنچه در برنامه «جامع التفاسیر نور» موجود است، ۵ جلد و تا پایان آیه ۴۱ البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانى درباره این تفسیر نوشته: «سه مجلد ضخیم از این تفسیر بیرون آمده است. در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص یافته و به‌طور مبسوط به این سوره مى‌پردازد و جلد سوم مشتمل بر تفسیر سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است. تاریخ تألیف این ۳ جلد از ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۵ق، مى‌باشد».
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر نور، بخش کتابشناسی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
