المقنعة (کتاب)
 | |
| نویسنده | شیخ مفید |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقیق | مؤسسة النشر الاسلامی |
|
| |
«المُقنِعَة» تألیف شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق)، کتابی مشتمل بر اصول اعتقادی و فتاوای فقهی مؤلف گرانقدر آن است. این کتاب - که می‌توان گفت رساله عملیه شیخ مفید است -، پیوسته مورد توجه و اعتماد علمای شیعه بوده و در آثار خود از آن نقل کرده‌اند. کتاب «تهذیب‌الأحکام» شیخ طوسى از مهمترین شروح «المُقنعة» است.
مؤلف
محمد بن محمد بن نعمان معروف به «شیخ مفید» (۴۱۳-۳۳۶ ق)، فقیه اصولی و متکلم برجسته شیعه است. او از شاگردان شیخ صدوق، جعفر بن محمد قولویه و ابن جنید اسکافى بوده و عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى از شاگردان او هستند.
شیخ مفید از جمله کسانی است که مفتخر به دریافت سه توقیع از ناحیه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) شده است. او از پیشگامان در تدوین علم کلام و اصول فقه شیعه امامیه می‌باشد.
برخی از تألیفات ارزشمند او عبارتند از: الفصول العشرة فی الغیبة، تفضیل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، مسار الشیعه، تصحیح الاعتقاد، الارشاد، کتاب الجمل، الأمالی، اوائل المقالات، المزار، المقنعة.
معرفى کتاب
«المُقنعة»، از قدیمترین کتاب‌هاى فقهی شیعه است که الفاظ آن از روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) اخذ شده و علما و فقها به عبارت‌ها و فتاواى آن، به دید حدیث مى‌نگرند. البته آنچه به عنوان متن این کتاب آمده از حد یک روایت مرسل و یا معمولى بسیار بالاتر است؛ زیرا این‌ها روایاتى هستند که مورد تأیید مؤلف بزرگوار آن شیخ مفید واقع شده‌اند و او حکم به صحت و اعتبار آنها کرده و بر طبقشان فتوا داده است.
المُقنِعَه شیخ مفید -مانند همه کتابهای فقهی که برای عمل و از برای مقلّد نوشته می‌شود-، حاوی ادلّه نیست؛ از این منظر می توان المقنعه را از کهن ترین رساله‌های عملیه متداول و جامع همه ابواب فقه به شمار آورد.
«المقنعة» از زمان نگارش تاکنون، پیوسته مورد توجه و عنایت فقها و بزرگان شیعه بوده و در کتاب‌ها و نوشته‌هاى خود از آن نقل کرده و بر آن اعتماد کرده‌اند. اعتبار «المقنعة» هم به دلیل اهمیت و ارزش این کتاب در نزد شیعه است و هم به دلیل اعتمادى که به نویسنده بزرگ آن «شیخ مفید» وجود دارد. شخصیتى که بارها توسط امام زمان(علیه السلام) مورد عنایت و احترام قرار گرفته و آن حضرت در نامه‌ها و توقیعاتى به ایشان، از وى تجلیل به عمل آورده است.
محتوای کتاب
شیخ مفید در مقدمه کتاب «المقنعة» درباره محتوای آن مى‌گوید: «این کتاب، مختصرى از احکام شرع مقدس اسلام است و در آن به بیان واجبات و محرمات پرداخته‌ام تا هر کس مى‌خواهد به دین خود عمل کند، به آن اعتماد کند و کسى که راه حق را یافته است با مطالعه این کتاب بر معرفت و یقین او افزوده شود. همچنین کتاب حاضر رهنمایى باشد براى کسانى که مى‌خواهند راه رشد و کمال را پیدا کنند و دلیلى باشد براى جویندگان حق و حقیقت و مرجع معتبر و امینى باشد براى کسانى که مى‌خواهند بر آن اعتماد کنند و به عبادت خداوند بپردازند و در حوادث ناگوار روزگار به آن پناه برند و در جار و جنجال گروه‌ها و احزاب سخن حق را پیروز گردانند. من این کتاب را با مباحثى آغاز مى‌کنم که دانستن آن بر همگان لازم است و هیچکس مجاز نیست در آنها اهمال و سستى کند؛ یعنى اعتقاد به خداوند متعال و شناخت او؛ زیرا شناخت خدا اصل و اساس ایمان و پایه و ستون تمام ادیان الهى است و قبول اعمال ما و یافتن راه هدایت از راه گمراهى، با شناخت خداوند متعال امکان‌پذیر است.»
بنابراین این کتاب در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست مربوط به اصول اعتقادى است. در این قسمت مؤلف راجع به توحید و صفات حق تعالى، وجوب اعتقاد به انبیا و رسل، وجوب اعتقاد به امامت، ولایت اولیاء الله، وجوب اعتقاد به معاد، وجوب معرفت و عمل به شریعت اسلام و وجوب نماز بحث مى کند.
بخش دوم نیز مربوط به فروع فقهى است که شامل فتاواى مؤلف بوده و از کتاب طهارت شروع مى شود و به کتاب وکالت خاتمه مى یابد. او در هر باب، مسائل فقهی را عنوان می‌کند و احکام را به ترتیب واجبات و مستحبات، بدون استدلال، یاد می‌نماید؛ آنگاه در پایان هر باب، عنوانی برای آنچه «زیادات» می‌خواند، می‌آورد.
شیخ مفید در این کتاب، به کثیری از آیات کریمه قرآن ـ یعنی بیش از ۱۳۰ آیه ـ استشهاد و استدلال کرده و به تفسیر پاره ای از آنها دست یازیده است. همچنین قریب به ۴۰۰ حدیث در «المقنعه» مورد استشهاد واقع گردیده است.
این کتاب همچنین مشحون از آگاهیهای ارزشمند فراوانی است که داخل در موضوع اصلی آن نیز نیستند و در عرصه ویژه دیگری بدانها پرداخته می‌شود، لیک شیخ آنها را در این کتب درج کرده و به اندک مناسبتی از این آگاهیها بهره بُرده است.
شروح و حواشی کتاب
شیخ طوسی، شاگرد شیخ مفید، با نگارش کتاب «تهذیب‌الأحکام» که یکی از کتب اربعه است، در زمان حیات استادش به شرح «المُقنعه» پرداخت. شروح و حواشی فراوان هم که بر تهذیب شیخ طوسی نوشته اند، به اعتباری باید شُروح و حواشی شرح المُقنعه قلمداد شوند و از برکات آن به شمار آیند.
نگارش تهذیب الأحکام بر محوریت این کتاب، نمودار اهمیت متن المقنعه بود. پس از آن، عالمان دیگر مستمرّاً کتاب المُقنعه را به عنوان منبع أساسی و جامع از برای آراء فقهی شیخ مفید که پژوهندگان از خلال آن می توانند شیوه شیخ مفید را در مطالعات و کاوشهای فقهی ـ به ویژه در فقه مذهب شیعه ـ بشناسند، مورد توجه قرار دادند.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل‌بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "نگاهی به المقنعه شیخ مفید"، سید محمدرضا حسینی جلالی، آينه ميراث، شماره۲۱، تابستان۸۲.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
