الجمل (کتاب)
 | |
| نویسنده | شیخ مفید |
| موضوع | تاریخ اسلام/ جنگ جمل |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
کتاب «الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة» تألیف شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق)، در موضوع ریشه‌ها و حوادث پیرامون جنگ جمل است. این کتاب در دو بخش به جنگ جمل پرداخته؛ در بخش اول، آرای متکلمان را درباره فتنه جمل آورده و در بخش دوم، اخبار تاریخی و وقایع این جنگ تنظیم شده است.
مؤلف
محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید (۳۳۶-۴۱۳ ق)، فقیه، محدث، متکلم برجسته شیعه در قرن ۵ هجری است.
جعفر بن قولویه، شیخ صدوق، ابن ولید قمی، ابوغالب زراری و ابن جنید اسکافى، از اساتید ایشان بوده اند. همچنین عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى و نجاشى، از شاگردان او هستند.
شیخ مفید بیش از ۲۰۰ جلد تألیف دارد و از معروف‌ترین این آثار: المُقنَعَة در علم فقه، اوائل المقالات در علم کلام و الاِرشاد در شرح حال ائمه هدی علیهم السلام است.
مرحوم شیخ مفید در ماه رمضان سال ۴۱۳ ق، در بغداد درگذشت و در تشییع او بیش از ۸۰ هزار نفر از شیعیان شرکت جستند.
معرفی کتاب
جنگ جمل، یکی از سه جنگ مهم دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، نخستین فتنه ای بود که به رهبری عائشه، طلحه و زبیر با عنوان خونخواهی عثمان به سال ۳۶ هجری بین دو گروه از مسلمانان واقع شد.
موضوع کتاب «الجمل»، ریشه‌ها و حوادث جنگ تاریخی جمل است. این کتاب اخبار و روایات جنگ جمل را از شروع تا پایان در بر می گیرد. حوداث و مطالب تاریخی کتاب پراکنده بوده و سیر داستانی ندارد، تا جایی که برخی مطالبی که منشأ جنگ است و منطقا باید در ابتدا قرار می‌گرفت، در بخش پایانی آمده است.
درباره جنگ جمل دو گروه به بحث پرداخته اند: یکی متکلمین از آن رو که کدام گروه حق است و کدام گروه باطل و طاغی به شمار می رود؛ گروه دیگر تاریخ نگاران هستند که از حیث ضبط اخبار جنگ جمل بحث کرده اند و در این باره کتابهایی نگاشته اند که می توان به کتاب ابو مخنف ازدی (م، ۱۵۷ ق)، هشام بن محمد بن سائب کلبی (م، ۲۰۴ ق)، محمد بن عمر واقدی (م، ۲۰۷ ق) و ... اشاره کرد.
شیخ مفید کتاب «الجمل» را برای زدودن برخی ابهامات از این واقعه به رشته تحریر درآورده است. وی در مقدمه کتاب درباره انگیزه نگارش آن می‌فرماید: «من این کتاب را به درخواست یکی از شاگردان، درباره اختلافی که میان مسلمانان درباره فتنه و آشوبی که در بصره اتفاق افتاده بود نگاشتم، تا جریان‌ها و حوادثی را که میان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و عایشه و طلحه و زبیر روی داد و جنگ خطرناکی که میان آنان درگرفت، روشن کنم». شیخ طوسی می‌گوید: «من این کتاب را در محضر شیخ مفید قرائت نموده‌ام».
محتوای کتاب
شیخ مفید سه کتاب درباره جنگ جمل نوشته است: «النصرة لسید العترة فی حرب البصرة»، «الجمل»، «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة». کتاب «الکافیة» از توبه عایشه و طلحه و زبیر بحث کرده است. این کتاب نزد علامه مجلسی بوده و ایشان در بحارالانوار چندی از آن را نقل کرده است. اما دو کتاب دیگر، علی رغم اینکه در مصادر بسیاری از آنها نام برده شده، در دسترس نبوده؛ تا اینکه نزدیک به ۹۰ سال پیش سید صادق بحرالعلوم آن را چاپ کرد.
«النصرة» مباحث کلامی جمل را در بردارد و «الجمل» مباحث تاریخی این فتنه را شامل است. این دو در یک مجلد چاپ شده اند. در کتاب النصره که بخش اول کتاب را تشکیل می دهد، از اختلاف امت در مورد فتنه جمل و احکام قتال در آن سخن گفته و آرای فرق گوناگون، از قبیل حشویه، معتزله، خوارج و... را در باره کسانی که در جنگ جمل شرکت داشته‌اند، بیان کرده است.
آنگاه بحثی درباره عصمت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام آمده و از درست بودن کردار وی، در همه جنگ هایش و حق بودن او در همه اقوال و افعالش بحث کرده است. در ادامه، گروه هایی را که با امیرالمؤمنین بیعت کرده اند برشمرده و با ذکر نام اشخاص سرشناس بیعت کننده از مهاجر و انصار و بنی هاشم و ... تأکید کرده است که آنها قائل به امامت امیرالمؤمنین بودند. آنگاه با نقل خطبه روز بیعت به احتراز امام از قبول خلافت اشاره می کند. در ادامه، تناقض های رفتاری عائشه و طلحه و زبیر را بر می شمارد و مطالبی را درباره قتل عثمان و اعمال و رفتار او را با عمار و استثمار بیت المال و ... متذکر می شود. فصل آخر بخش «النصره»، دفاع از موضع امیرالمؤمنین در جریانهایی است که منجر به قتل خلیفه سوم گردید.
پایان بخش کتاب، تفصیل چگونگی رخ دادن جنگ جمل و نقش آفرینان آن حادثه و... را بررسی کرده است و در خاتمه، به بیان اسباب بغض و عناد عایشه و طلحه و زبیر نسبت به حضرت امیر علیه‌السّلام پرداخته است.
ویژگی‌های کتاب
کتاب الجمل، دارای ویژگی‌های ارزشمندی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- شیخ مفید مؤلف این کتاب، از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین اندیشمندان جهان اسلام و از راویان بزرگ حدیث به شمار می‌آید؛ مخصوصا با توجه به این نکته که او، این کتاب را در اواخر عمر که اوج شهرت علمی ایشان بوده، نگاشته است.
- این کتاب، حلقه‌ای ارزشمند میان ما و بسیاری از منابع مهم تاریخی است که به دست ما نرسیده و در اختیار مؤلف کتاب بوده است، مانند کتاب جمل نوشته ابومخنف، کتاب جمل واقدی، کتاب جمل مدائنی، کتاب جمل ثقفی و بسیاری از کتاب‌های تاریخی که از طریق این کتاب از محتوای آنها با اطلاع شده‌ایم.
- این کتاب، در نوع و سبک خود نمونه و بی نظیر است و بسیار کامل به جزئیات حوادث پرداخته و تمام زوایای جریانات را مورد بررسی قرار داده است.
- شیخ مفید، بدون هیچ گونه تعصب، تمام نظریات و سخنان را با امانت کامل آورده، حتی سخنان مخالفین امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را نیز آورده و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب افزوده است. مؤلف، در این کتاب، به بسیاری از منابع مهم اهل تسنن نیز اشاره دارد.
- شیخ مفید در این کتاب، به روایات و سخنانی از حضرت علی علیه‌السّلام اشاره دارد که در دیگر کتاب‌های روایی ما موجود نمی‌باشد، و این خود دلیل بر آن است که ایشان بر منابعی که به دست ما نرسیده، دسترسی داشته است.
وضعیت کتاب
کتاب «الجمل» در یک جلد به زبان عربی به تحقیق سید علی میرشریفی در سال ۱۳۷۳ ش، به وسیله انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. این کتاب به همت استاد محمود مهدوی دامغانی با عنوان «نبرد جمل» به فارسی ترجمه شده است. همچنین ترجمه‌ای به فرانسه از این کتاب در پاریس به چاپ رسیده است.
منابع
- "کتابی در جنگ جمل"، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، ص ۳۰۶-۳۰۷.
