امیرالمؤمنین

امیرالمؤمنین به معنی پیشوای مومنان لقب مخصوص امام علی علیه السلام است. مطابق با روایت پیامبر اسلام، «امیرالمومنین» عنوانی است که خدای تعالی به علی بن ابی طالب داده است.

امیرالمومنین در اعتقاد شیعه

بعد از اسلام، کسانی را که از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خلفا به فرماندهی ماموریت‌های جنگی منصوب می‌شدند، امیر می‌نامیدند. اما عنوان «امیرالمومنین» به معنی خلیفه و فرمانده کل قوای اسلام و پیشوای مومنان است. روایات شیعه دلالت دارد بر این که لقب «امیرالمومنین» مخصوص علی بن ابیطالب علیه السلام است و بر هیچ کس جز او اطلاق نمی‌شود. (مگر در حال ضرورت و تقیه) این لقب حتی بر سایر ائمه و امام زمان علیهم السلام نیز نباید اطلاق شود.

از حضرت صادق علیه السلام سئوال شد: آیا به حضرت قائم، لقب «امیرالمومنین» خطاب می‌شود؟ فرمود: «نه، این عنوان مخصوص علی علیه السلام است؛ هیچ‌کس نه قبل از او و نه پس از او سزاوار نیست به این نام نامیده شود، و هر کس چنین ادعایی کند کافر است». در حدیثی آمده است که پیامبر به اصحاب خود فرمود: «هنگام سلام به علی، او را امیرالمومنین خطاب کنید» و در حدیث دیگری آمده است که: «خدا علی علیه السلام را امیرالمومنین نامیده است».

در روایات شیعه حتی آمده است که پیامبر همین نحوه سلام از هفت نفر که ابوبکر، عمر، طلحه و زبیر از جمله آنها بودند خواست تا به علی با لقب «امیرالمؤمنین» سلام کنند و آنها به همان نحوه که پیامبر امر کرده بود، به او سلام کردند.

لقب امیر المومنین در بین اهل سنت

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه گفته است: «نزد محدّثين، خطاب نمودن رسول اللّه (ص) در حال حياتش على- عليه السلام- را به لقب «امير المؤمنين» به ثبوت نرسيده ولى با القاب ديگر مانند «يعسوب الدين» و «يعسوب المؤمنين» مخاطب ساخته است كه همان معنى «امير المؤمنين» را مى‌‏رساند»

اما این سخن ابن ابی الحدید درست نیست چرا که از اهل سنت درباره اعطای لقب امیرالمومنین به امام علی روایات بسیاری در دست است تا جایی که سيد ابن طاووس كتاب «الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین» را به این مطلب اختصاص داده است. از جمله روایات اهل سنت، روایتی است که ابونعیم اصفهانی در حلیه الاولیاء از انس بن مالک روایت کرده است که رسول خدا درباره علی علیه السلام فرمود: «او امیرالمومنین و پیشوای نیکوکاران و فرمانده سواران مجاهد و خاتم اوصیاء است». همچنین ابن مردویه اصفهانی، از دانشمندان اهل سنت در کتاب مناقب روایتی آورده است که مطابق با آن جبرئیل در محضر رسول خدا علی علیه السلام را امیرالمومنین خواند. از ام سلمه نیز روایتی در این باره رسیده است.

اما دور ماندن امام علی(ع) از خلافت، مجال آن را به وجود دارد که این لقب برای دیگران از خلفا نیز به کار برده شود.مطابق با گفته ابن خلدون این عنوان اولین بار بر خلیفه دوم عمر بن خطاب اطلاق شد و آنگاه در عهد خلفای راشدین دیگر و خلفای بنی امیه و بنی عباس نیز هر یک از خلفا «امیرالمومنین» خوانده می‌شدند.

فقهای زیدی مذهب نیز این عنوان را حق شرعی هر امیر علوی می‌دانند که برای احقاق حق قیام کند.

اهمیت لقب امیرالمومنین

علامه طهرانی در خصوص اهمیت لقب امیر المومنین می گوید:

اين لقب از مهمترين القاب آن حضرت است و از ميان «سيد المسلمين» و «يعسوب الدين» و «قائد الغرالمحجلين» و «امام البررة» و «قاتل الفجرة» و «خليفة رسول‌الله» و «وصيه» و «وزيره» و امثال اين ها، مهم‌تر و در درجه بالاتر و جلوتري قرار دارد و به همين جهت رسول ‌الله مردم را امر کردند که به حضرت علي بن ابيطالب سلام نموده و او را بدين لقب نام برند و تحيت بگويند.

و اين لقب عنوان اعتباري نيست بلکه بيان حقيقتي است و کشف سري که در آن حضرت موجود بوده است چون امير و رئيس به هر چه اضافه شود راجع به معني و حقيقت آن شي‌ء است. امير جيش يعني شخصي که از نقطه نظر فن رزم آزمائي بر تمام جيش مقدم است و اميرالامراء يعني شخصي که از نقطه نظر امارت بر ساير امراء برتري دارد.

اميرالمؤمنين يعني شخصي که از نقطه نظر ايمان، رئيس و سپهسالار مؤمنين است ولذا ابن‌ عباس گويد: قال رسول‌ الله: ما أنزل الله آية فيها «يا ايها الذين آمنوا» الا و علي راسها و اميرها. ...بنابر اين هر جا كه در قرآن يا ايها الذين آمنوا گفته شده يا خطاب به مؤمنين بدون اين لفظ بوده يا تعريف و تمجيد از مؤمنين شده و به خصلتى آنان را ستوده در رأس و طليعه آن امير المؤمنين عليه السلام قرار دارد.

حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم

عبدالله بن عباس می گوید: «روزی با رسول خدا صلی اله علیه و آله در یکی از کوچه های مدینه می رفتیم که علی ابن ابی طالب از راه رسید و به رسول خدا این گونه سلام کرد: «السلام علیک یا رسول الله و رحمه الله و برکاته (سلام بر تو ای رسول خدا و رحمت و برکات خدا بر تو باد. (پیامبر نیز در پاسخ فرمود: «و علیک السلام یا امیرالمومنین (و بر تو سلام باد ای امیرالمومنین).

از لقبی که رسول خدا به علی بن ابی طالب داد، تعجب کردم و به پیامبر گفتم: «ای رسول خدا، آنچه درباره پسرعمویم، علی گفتی از روی محبت و دوستی شخصی با او بود یا لقبی از ناحیه خداوند؟». رسول خدا فرمود: « نه، به خدا سوگند آنچه درباره علی گفتم با چشم خودم دیده ام».

پرسیدم: «ای رسول خدا چه دیدید؟» پیامبر فرمود: «در شب معراج به هر دری از درهای بهشت نظر می‌کردم، روی آن نوشته شده بود: علی بن ابیطالب از هفتاد هزار سال پیش از خلقت آدم امیرالمومنین بوده است».

ابوذر علی علیه السلام را امیرالمومنین حقیقی می داند. ابوذر غفاری به شدت بیمار شد تا آنجا که نزدیک بود از دنیا برود. در این شرایط علی بن ابیطالب علیه السلام را به عنوان وصی برگزید و وصیت های خود را به آن حضرت کرد. به او گفتند: اگر به امیرالمومنین عمر بن خطاب وصیت می کردی نیکوتر و بهتر بود. ابوذر گفت: به خدا سوگند که به امیرالمومنین حقیقی و حق وصیت کردم.

علی همان مربی و صاحب زمین است که آرامش زمین به وجود اوست و اگر از او جدا شوید، از زمین بیگانه و زمین نیز با شما بیگانه میشود. جبرئیل علی علیه السلام را امیرالمومنین می داند.

عبدالله بن عباس می گوید: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که علی بن ابیطالب وارد شد و به رسول خدا سلام کرد. رسول خدا در پاسخ سلام او فرمود: و علیک السلام یا امیرالمومنین و رحمه الله و برکاته (و بر تو سلام و رحمت و برکات الهی باد، ای امیرالمومنین)؛ حضرت علی علیه السلام گفت: در حالی که تو زنده هستی به من امیرالمومنین می گویید؟ پیامبر فرمود: آری، در حال حیات من نیز ای علی تو امیرالمومنین هستی. دیروز در حالی که من و جبرئیل با هم سخن می گفتیم تو بر ما گذشتی و سلام نکردی. جبرئیل گفت: چرا امیرالمومنین بر ما گذشت و سلام نکرد؟ به خدا سوگند اگر سلام کرده بود، ما خوشحال می شدیم و پاسخش را می دادیم.

علی علیه السلام گفت: ای رسول خدا دیروز تو را با دحیه کلبی دیدم خلوت کرده ای و سخن می گوئید، نخواستم سخن شما را قطع کنم. پیامبرفرمود: او دحیه نبود او جبرئیل بود و من به جبرئیل گفتم: چگونه علی را امیرالمومنین نامیدی؟ جبرئیل گفت: خداوند در جنگ بدر به من وحی فرستاد که بر محمد فرود بیایم و به او فرمان دهم که به علی بن ابیطالب امیرالمومنین فرمان دهد میان دو صف لشگر حاضر شود و قدرت نمایی کند که خداوند او را در آسمان امیرالمومنین نهاده است. آنگاه رسول خدا ادامه داد: تو ای علی، امیرالمومنین در آسمان و زمین هستی جز کافر بعد از من کسی بر تو پیشی می گیرد و جز کافر پس ازمن از تو جدا نمی شود و آسمانیان تو را امیرالمومنین می نامند.

خداوند علی را امیرالمومنین نامیده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در شب معراج که مرا به آسمان بردند در مقام قاب قوسین (به قدر دو کمان یا نزدیکتر) که قرار گرفتم، خداوند به من وحی فرستاد و آنگاه فرمود: ای محمّد، علی بن ابی طالب را با عنوان امیرالمومنین بخوان، من هیچکس را قبل از او به این نام ننامیدم و هیچکس را نیز بعد از او به آن نام نخواهم نامید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله بر فراز منبر در ضمن گفتاری به مردم فرمود: ای مردم، خداوند مرا به عنوان رسول و فرستاده اش به سوی شما برانگیخت و به من فرمان داده که علی را به عنوان امیر بر شما بگمارم، پس هر کس که من پیامبر اویم علی امیر اوست. امیر بودن علی از ناحیه خداوند است. خداوند به من فرمان داده که این خبر را به شما اعلام کنم تا او را اطاعت و هرگاه شما را فرمان داد، گوش دهید.

آگاه باشید هیچکدام از شما بر علی، امیر نیست نه در زمان حیات من و نه پس از مرگ من. خداوند علی را امیر شما قرار داد و او را امیرالمومنین نامیده است و پیش از او و پس از او هیچکس را امیرالمومنین ننامیده و نخواهد نامید.

منابع

• حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام شناسی (نسخه قديمي)، در دسترس در پایگاه علوم و معارف اسلامی
• امام علی و لقب امیرالمومنین، سایت اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان، بازیابی: 8 اسفند 1392.
• ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.