نقد الرجال (کتاب)

نویسنده	سید مصطفی حسینی تفرشی
موضوع	راویان و محدثان شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۵
تحقيق‌	مؤسسه‌ آل‌البيت‌ لاحياء التراث‌
حاشیه	ملا محمدتقی مجلسی
نقد الرجال

«نقد الرجال» تأليف سید مصطفی حسینی تفرشی، از آثار مهم رجالی شیعه در قرن يازدهم قمرى است. مؤلف در اين كتاب كوشيده است كه با نگرشى انتقادى، اقوال و آراء مختلف را در ترتيبى نيكو و عباراتى جامع و كوتاه گرد آورد. رجاليان مشهور، كتاب وى را بسيار سودمند و دقيق و از بهترين آثار در رجال‌شناسى دانسته‌اند.

مؤلف

سید میر مصطفى بن حسین حسینى تفرشى (زنده در ۱۰۴۴ ق) از علماى شیعه در قرن یازدهم و از مبرزترین شاگردان ملا عبدالله شوشتری (م، ۱۰۲۱ ق) و شیخ عبدالعالى بن حسین بن عبدالعالى كركى است. او با دانشمندان بزرگى مانند شیخ بهایى و محمدتقى مجلسى معاصر بود.

محمد بن علی اردبیلی درباره وى فرموده است: «او سید اجلّ، جلیل القدر، رفیع الشأن عظیم المنزلة، فاضل كامل است و مقام وى بالاتر از آن است كه بتوان او را توصیف كرد». میرزا عبدالله افندی نیز گفته است: «وى عالم محقق و ثقه و فاضل است».

معرفى كتاب

نویسنده كتاب «نقد الرجال»، به آغاز تأليف آن اشاره‌اى نكرده است، اما گفته كه در ماه رمضان 1015 ق. از تأليف آن فراغت يافته است. وى در «نقد الرجال» به‌صراحت يادآور شده كه عمده محاسن كتابش، دستاوردهاى شاگردى ملا عبدالله شوشتری است.

هدف تفرشی از تأليف اين اثر، تدوين كتابى بوده كه جامع تمامى راويان حديث، به‌دور از خطا، همراه با نظم و ترتيب و دربردارنده آراى دانشمندان اين علم باشد تا كمبود تأليفات پيشينيان را جبران كند. وى در انگیزه تألیف كتابش چنین مى گوید: «تردیدى نیست كه علم حدیث از شریف ترین علوم است و حكم به صحت و ضعف احادیث متوقف است بر آگاهى از احوال رجال. من هرگاه به كتب رجال نگاه كردم، دیدم كه بعضى از آن‌ها غیرمرتب اند. گذشته از این، این آثار همراه با تكرار و اشتباه اند و مباحث بعضى از آن‌ها گرچه ترتیب خوبى دارند، اما داراى اغلاط بسیارند. به علاوه، این آثار مشتمل بر اسامى تمام رجال نیستند. لذا تصمیم گرفتم كه كتابى به رشته تحریر درآوردم كه جامع و شامل تمام راویان ممدوح، مذموم، مهمل و خالى از تكرار و غلط باشد».

تفرشى در مقدمه‌اى كه بر كتاب خود نوشته است، منابع خود را در نگارش اين كتاب ذكر مى‌كند. البته منابع او بيش از آنهاست و بسيارى از آنها را در ضمن كتاب آورده است. بدين‌طريق، برخى نقل‌ها كه از كتب قدما كرده، تنها منبع ما براى دستيابى به آن ديدگاه‌هاست.

مؤلف در این كتاب، روش نقد و تحقیق را با محكمترین ادله، قوى‌ترین مبانى و كوتاهترین الفاظ در پیش گرفته است.

آقا بزرگ تهرانی در الذریعة، این کتاب را با عنوان «رجال التفرشی» و نیز با عنوان «رجال السید میر مصطفی» فهرست نموده است.

محتوای کتاب

اين كتاب پنج جلدى، شامل مقدمه مؤلف و 31 باب است. متن كتاب حاوى فهرستی از اسامی ۶۶۰۴ نفر از رجال شیعه است که بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در وصف هر شخصیت، عبارت علمای رجال به صورت خلاصه به همراه مدح یا ذم و یا مهمل بودن وی بیان شده و در پايان كتاب سه باب كنيه، القاب و نساء به‌همراه يك خاتمه آمده است.

همان‌طوركه از نام كتاب برمى‌آيد، مرحوم تفرشى در تأليف «نقد الرجال» به شيوه نقد وارد شده و بنا را بر نقّادى سخنان علماى رجال گذاشته است. او برخلاف رجالى معاصر خود میرزا محمد استرآبادی در «منهج المقال» بر قرائن تكيه ننموده است؛ لذا مى‌بينيم راويانى كه از مشايخ اجازه هستند را توثيق ننموده و شيخوخت اجازه را قرينه بر توثيق راوى برنمى‌شمارد.

شيخ حر عاملى و به‌تبع او افندى و استرآبادى گويند كه تفرشى در نقد الرجال، كمتر به رجال متأخر از شيخ طوسى نظر داشته است. در برابر، خوانسارى معتقد است كه به نسبت ديگر كتاب‌هاى رجالى، تفرشى بيشتر به متأخران پرداخته و حتى به نظر مى‌رسد كه برخلاف ديگر رجاليان، قصدش جامعيت در ذكر علماى بزرگ متأخر بوده است. در پايان كتاب، خاتمه‌اى مشتمل بر شش فايده آمده است:

• فايده اول: ذكر كنيه‌هاى ائمه(ع) و القاب آنان (عند اهل الرجال) هنگام روايت كردن. مثلا وقتى در سند روايتى «عن أبی جعفر(ع)» آمده باشد، ظاهرا مراد همان امام باقر(ع) مى‌باشد.
• فايده دوم: زندگینامه مختصرى از تاريخ ائمّه(ع): تاريخ ولادت، وفات، مدّت عمر.
• فايده سوم: توضيح «عدّه» شیخ کلینی.
• فايده چهارم: اشاره به طرق شيخ طوسى در دو كتاب حديثى «تهذیب الأحکام» و «استبصار» و همين‌طور طرق شيخ صدوق در كتاب «من‌ لا‌یحضره‌ الفقیه».
• فايده پنجم: مشخّص نمودن اصولى كه شيخ طوسی از آنها روايت نموده است.
• فايده ششم: در بيان طريق خود به شيخ طوسى، شيخ كلينى، شيخ صدوق و شيخ مفيد.

امتيازات و ويژگى‌های کتاب

«نقد الرجال» تفرشى به‌طور كلى داراى ويژگى‌هايى است، از جمله:

• براى اثبات وثاقت راويان علاوه بر توثيقات علماى رجال، بر آرا و توثيقات فقها نيز توجه شده است.
• در توثيقات متأخّران به‌ويژه علامه حلى مناقشاتى دارد كه آنها را نقد مى‌كند.
• از متن رجال ابن غضائرى نكاتى را نقل مى‌كند كه در «خلاصة الاقوال» علامه حلّى و ابن داوود حلی وجود ندارد.
• مشايخ و شاگردان هر راوى را برشمرده است.
• آراى جديد، به‌ويژه درباره مفردات و مشتركات، همراه نقد نظريات علامه حلّى و ابن داود را آورده است.
• به لحاظ اختصار، داراى ارزش فراوانى است؛ درعين‌حال، مجموعه عبارات نجاشى، شيخ طوسى و علامه حلّى را در بر دارد.
• به نظر او دو غضائرى وجود دارد و رجالى‌اى كه آراى او در طعن راويان وجود دارد، [احمد بن حسين بن عبيداللّه غضائرى] است.
• اكتفا نكردن به توثيق يا تضعيف افراد و استناد به توثيق‌هاى فقها در منابع فقهى.
• دقت و ژرف‌نگرى در اختلاف نسخه‌هاى اصول رجالى و كوشش در ضبط صحيح اسامى.
• ابتكار در حل برخى مشكلات رجالى.
• برخلاف روش معمول رجاليان معاصرش، برخى از فقهاى بزرگ را در شمار راويان آورده است.
• تا سرحد امكان، اقوال علما را بدون تغيير نقل كرده است.
• توجه به مستندات رجاليان در توثيق و تضعيف.

شروح و تعلیقات کتاب

«نقد الرجال» از همان آغاز نگارش، با استقبال گسترده‌اى در ميان علماى حديث مواجه گشت و حتى برخى از هم‌عصران خود تفرشى در زمان حياتش بر آن حاشیه زدند. پس از آن نیز، حاشيه و شرح و تكمله‌هايى بر آن نوشته‌اند كه نشان از تداول اين كتاب در دوره‌هاى مختلف دارد. برخی از این حاشیه‌ها عبارت‌اند از:

• تعليقه و حاشیه محمد تقی مجلسی (م ۱۰۷۰ ق).
• حاشیه عنایت الله قهپایی (ق ۱۱).
• حاشیه سید نعمت الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق).
• حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق).
• حاشیه شیخ عبدالنبی كاظمى (م ۱۲۵۶ ق)، با عنوان «تكملة الرجال»
• حاشیه محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (م ۱۲۱۶ ق).
• حاشیه میرزا نصرالله حسینی (زنده در ۱۲۳۹ ق) با عنوان «رجال المیرزا نصرالله».
• حاشیه حسین حسینی خراسانی (م ۱۲۵۸ ق).
• حاشیه محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق).
• حاشیه سید محمدشفیع محدث جزایری شوشتری (م ۱۲۷۴ ق).
• حاشیه سید شفیع بن محمد بن عبد الکریم جزایری (م ۱۳ ق) با عنوان «رجال السید شفیع».
• حاشیه علی بن محمدجعفر شریعتمدار استر آبادی (م ۱۳۱۵ ق) با عنوان «المبدا و المآل».

منابع

• نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن یازدهم هجری».
• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.