رشوه خواری: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (تاثير رشوه در روابط)
(ویرایش)
 
(۶ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
رشوه چیزی است که برای باطل ساختن حق یا ثابت کردن باطل داده می‌شود.  
+
«رشوه» چیزی است که به کسی بدهند تا کاری برخلاف وظیفه خود انجام دهد، یا حق کسی را ضایع کند و یا حکمی برخلاف حق و [[عدالت]] بدهد. رشوه از جمله مواردی است که در [[قرآن کریم]] و [[حدیث|احادیث]] و نیز در منابع فقهی [[حرام]] اعلام شده و از آن نهی گردیده است. اصلاح قوانین اقتصادى و ادارى، انتخاب کارمندان مؤمن و متعهد، استفاده از کادر نظارت در بخشهای مختلف و حذف تشریفات زائد اداری، از راههاى مبارزه با رشوه است.
  
 
==مفهوم رشوه==
 
==مفهوم رشوه==
  
«رشوه» عبارت است از «آنچه براي از بين بردن حقي و يا حق نمودن باطلي مي دهند<ref>المنجد، باب را.</ref> يا «آنچه كه به كسي بدهند تا كاري برخلاف وظيفه خود انجام دهد، يا حق كسي را ضايع و باطل كند يا حكمي برخلاف حق و عدالت بدهد».<ref>فرهنگ عميد</ref>
+
«رشوه» چیزی است که برای باطل ساختن [[حق]] یا ثابت کردن [[باطل]] داده می‌شود. یا به عبارت دیگر «آنچه برای از بین بردن حقی و یا حق نمودن باطلی می دهند<ref>المنجد، باب را.</ref> یا «آنچه که به کسی بدهند تا کاری برخلاف وظیفه خود انجام دهد، یا حق کسی را ضایع و باطل کند یا حکمی برخلاف حق و عدالت بدهد».<ref>فرهنگ عمید</ref>
  
با توجه به تعريف فوق، مي توان گفت كه اساس رشوه را «قصد و نيت باطل» تشكيل مي دهد. لذا دامنه رشوه وسعت مي يابد و به هر چيزي كه با هدف ابطال حق به ديگري داده شود، اطلاق مي گردد. حتي كلامي كه به منظور تطميع و تحريك باشد و نيز تملق در تكريم ديگران، رشوه محسوب مي شود. گفتني است دو واژه «رشا»: رشوه دادن و «ارتشاء»: رشوه گرفتن از همين ريشه اخذ شده است.
+
با توجه به تعریف فوق، می توان گفت که اساس رشوه را «قصد و نیت باطل» تشکیل می دهد. لذا دامنه رشوه وسعت می یابد و به هر چیزی که با هدف ابطال حق به دیگری داده شود، اطلاق می گردد. حتی کلامی که به منظور تطمیع و تحریک باشد و نیز تملق در تکریم دیگران، رشوه محسوب می شود. دو واژه «رشا» (رشوه دادن) و «ارتشاء» (رشوه گرفتن) از همین ریشه اخذ شده است.
  
«مي خواهي كارت راه بيفتد؟» تقريباً همه اين جمله را مي شناسند. هر چند به صراحت نامي از آن برده نمي شود اما در همه جا ظهور و بروز دارد. افراد از بازگو كردن آن واهمه اي ندارند نامش با عبارتهاي محترمانه و شيك كه در وراي آن دنيايي از معنا نهفته است تكرار مي گردد: «پول شيريني، پول چاي، زيرميزي و...».
+
یکی از بلاهایی که از دیرباز دامنگیر جوامع بشری بوده و هم اکنون نیز با شدت بیشتری به حیات شوم خود ادامه می دهد، معضل رشوه و رشوه خواری است. پدیده «رشوه» از بارزترین آسیب های اجتماعی و شایعترین بیماری های اداری در نظام مدیریتی کشورهاست که پیامدهای منفی آن در بسیاری از جوامع از جمله کشورهای اسلامی قابل مشاهده و پیگیری است.
  
==تاثير رشوه در روابط==
+
ارتکاب این خیانت با تمامی مراحل و صورتهای گوناگونی که در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشیبی سقوط قرار داده و از نیل به سعادت هر دو جهان بازداشته است. هر چند افراد، زشتی رشوه را در لابلای عبارت و عناوین فریبنده و در ورای نامهایی چون: هدیه، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشنی و... پنهان می کنند، اما ناگفته پیداست که تغییر نام به هیچ وجه تغییری در ماهیت آن نمی دهد و به هر حال مبلغی که از این طریق عاید افراد می شود، [[حرام]] و نامشروع است.
  
حقيقت اين است كه قوانين رايج اما نانوشته اي در بين مردم وجود دارد كه قبل از انجام هر كاري به دنبال پارتي هستند و اگر پيدا نشد. پول، دواي هر درد بي درماني است. بازرگاني كه براي ترخيص محموله وارداتي اش مشكل پيدا كرده، پيمانكاري كه براي اخذ مجوز ساخت و ساز در راهروهاي شهرداري سرگردان مانده و بيماري كه براي عمل جراحي، يك ماه بعد از بيمارستان نوبت گرفته است، مشكلات فراواني دارند اما راه حل آن يك چيز است: تقبل حق الزحمه.
+
تفاوت بین هدیه و رشوه در این است که شخص در اعطای هدیه به دیگری، جز اظهار دوستی و محبت، غرض و مقصود دیگری نداشته باشد که چنین عطایی، هدیه محسوب شده و حلال می باشد. اما اگر در این عطا کردن، طمع و توقعی نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود. معاذ بن جبل از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: «اگر کسی به شما عطیه و ارمغانی داد، مادامی که عطیه به شمار رفت، یعنی در دادنش جز [[ثواب]] طمعی نداشت، گرفتن آن [[حلال]] است و اما اگر اسمش عطیه باشد ولیکن در واقع رشوه ای بود که آن را به طمع دین شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است، اگرچه ممکن است این رشوه، فقر شما را از بین ببرد و یا شما را از ترس دشمن ایمنی دهد، با این همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببرید و راضی نشوید که رشوه، دین شما را تباه سازد».<ref>در المنثور، سیوطی، ج۲، ص۳۰۰.</ref>
  
يكي از بلاهايي كه از ديرباز دامنگير جوامع بشري بوده و هم اكنون نيز با شدت بيشتري به حيات شوم خود ادامه مي دهد، معضل رشوه و رشوه خواري است. پديده «رشوه» از بارزترين آسيب هاي اجتماعي و شايعترين بيماري هاي اداري در نظام مديريتي كشورهاست كه پيامدهاي منفي و مظاهر نكبتبار آن در بسياري از جوامع از جمله كشورهاي اسلامي قابل مشاهده و پيگیري است.
+
==رشوه در تعلیمات اسلامی==
  
به شهادت تاريخ ارتكاب اين خيانت با تمامي مراحل و صورتهاي گوناگوني كه در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشيبي سقوط قرار داده و از نيل به سعادت هر دو جهان بازداشته است. هر چند افراد، زشتي رشوه را در لابلاي عبارت و عناوين فريبنده و در وراي نامهايي چون: هديه، تعارف، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشني و... پنهان مي كنند. اما ناگفته پيداست كه تغيير نام به هيچ وجه تغييري در ماهيت آن نمي دهد و به هر حال مبلغي كه از اين طريق عايد افراد مي شود، حرام و نامشروع است.
+
رشوه در زمره [[گناه|گناهان]] کبیره ای است که اگر در جامعه ای نفوذ کند، مفاسد فراوانی از قبیل بی عدالتی، یأس و ناامیدی ضعفا و از بین رفتن اعتماد عمومی را به دنبال داشته و به تدریج شیرازه اجتماع را فرومی پاشد. به همین دلیل در آموزه های دینی، رشوه به شدت تقبیح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهی داده شده است.
(باید توجه داشت که رشوه ایی که مصطلح است در فقه معنایی اخص از معنای مذکور دارد)
 
  
==عوامل گرايش به رشوه و رشوه خواري==
+
* در [[قرآن کریم]] در این باره از تعبیر «اکل به باطل» استفاده شده است: {{متن قرآن|«وَلَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکامِ لِتَأْکلُوا فَرِیقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»}}؛ و اموال یکدیگر را میان خود به باطل مخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه، آن را به حاکمان می کشانید در حالی که شما (حقیقت را) می دانید. ([[سوره بقره]]/آیه ۱۸۸) [[علامه طباطبایی]] در ذیل آیه فوق چنین می نویسد: «کلمه تُدلوا» مضارع از باب افعال «ادلا» به معنای آویزان کردن دلو در چاه است برای بیرون کشیدن آب و این کلمه را به عنوان کنایه در دادن رشوه به حکام تا بر طبق میل آدمی رای دهند، استعمال می کنند و این کنایه ای است لطیف که می فهماند مَثَل رشوه دهنده که می خواهد حکم حاکم را به سود خود جلب کند و با مادیات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل کسی است که با دلو خود، آب را از چاه بیرون می کشد.<ref>المیزان، علامه طباطبایی، ج۲، ص۷۵.</ref>
===ايمان ضعيف===
+
* همچنین در آیه ۴۲ [[سوره مائده]]، از تعبیر {{متن قرآن|«سَمَّاعُونَ لِلْکذِبِ أَکالُونَ لِلسُّحْتِ»}} استفاده شده است. «سُحت» به طور کلی به مال و کسب [[حرام]] اطلاق می شود و یکی از مصادیق آن رشوه است. [[حسن بصری]] گوید: [[بنی اسرائیل|بنی‌اسرائیل]] چنین بوده‌اند: هنگامی که دو نفر از آ‌نان به نزد حاکم می‌آمدند، یکی از آن دو در آستینش رشوه بود که آستین را می‌گشود، قاضی کلام او را شنیده و به نفع او حکم می‌کرد... .
  
مهمترين دليل گرايش به اين گناه كبيره، ضعف ايمان و عدم آراستگي به زيور [[تقوا]] و پرهيزگاري است. شخص باايمان به دليل توكل بالايي كه به رحمت الهي دارد، مطمئن است كه خداوند مشكلات اقتصادي او را به نحو احسن برآورده مي كند و ديگر نيازي به دست يازيدن به گناه رشوه ندارد. همچنين شخص باتقوا از نيروي قناعت ورزي برخوردار است و همين نيرو وي را از حرص و طمع و در نتيجه افتادن در دام رشوه رهايي مي بخشد.
+
در روایات اسلامی نیز شاهد مقابله شدید و جدی [[معصوم|معصومان]] علیهم السلام با موضوع رشوه خواری هستیم، از جمله:
  
===سودجويي و منفعت طلبي===
+
*[[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله می فرماید: «خداوند لعنت کند رشوه گیر و رشوه پرداز و کسی که واسطه میان آنهاست (آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند)».<ref>سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج۳، ص۳۶۰.</ref>
 
+
*حضرت رسول در [[حدیث|حدیث]] دیگری می فرماید: «از رشوه بپرهیزید که آن [[کفر|کفر]] محض است و صاحب رشوه هرگز بوی [[بهشت]] را احساس نخواهد کرد».<ref>همان، ص۵۲۳.</ref>
انسان، داراي غريزه منفعت طلبي است و همواره در راستاي منافع خود حركت مي كند. اموري مانند انجام سريع و خارج از نوبت كار، علاقه به زراندوزي و دستيابي به پول بيشتر در معاملات، فرار از مجازات يا فرار از پرداخت ماليات و... ريشه در غريزه منفعت طلبي افراد دارد و رشوه از ابزار دستيابي آنها به اين گونه اهداف است.
+
*[[امام علی]] علیه السلام از قول پیامبر صلی الله علیه و آله که حوادث آینده را برای ایشان بازگو می کنند، می فرماید: «ای علی! همانا این مردم بزودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می شوند... حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس های غفلت زا حلال می کنند، [[شراب خواری|شراب]] را به بهانه این که آب انگور است و رشوه را که «هدیه» است و [[ربا خواری|ربا]] را که نوعی «معامله» است، حلال می شمارند».<ref>نهج البلاغه، خطبه۱۵۶.</ref>
 
+
*[[امام صادق]] علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «رشوه در [[قضاوت]] کفر به خداوند متعال است زیرا هنگامی که قاضی رشوه می‌گیرد، مجبور است که رعایت حق و [[عدالت]] را نکند و جانب حقیقت و راستی را نگه ندارد و به نفع مجرم و ظالم رأی بدهد و این جز انتخاب باطل و کفر بر عدل و توحید معنای دیگری ندارد».<ref>ذکر عنوان قضاوت و قاضی به خاطر مبتلا به بودن آن است و نه به این دلیل که فقط رشوه دادن به قاضی حرام و کفرآمیز است که متاسفانه در آراء اکثر فقهای ما تقدم به این امر توجه نشده است و آنان تنها با توجه به ظاهر فقط رشوه دادن به قاضی را مشمول عنوان حرام دانسته اند.</ref>
===مشكلات اقتصادي كاركنان===
+
*پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رشوه دهنده، رشوه گیرنده و واسطه بین آنها که باعث این کار شود، می‌فرمایند: «خداوند متعال رشوه گیرنده، رشوه دهنده و شخص واسطه بین آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند».
 
+
*روایت یوسف بن جابر است که می‌‌گوید: قال ابوجعفر علیه السلام لعن رسول‌ الله... و رجلا احتاج الناس الیه لفقه فسألهم الرشوه؛ [[امام باقر علیه السلام|امام باقر]] علیه السلام فرمود: پیامبر اسلام سه طایفه را لعنت کرده است... و سومین آن‌ که مردم به علم او نیاز داشته باشند و او از مردم رشوه بخواهد.
پايين بودن سطح حقوق كاركنان و عدم تامين مالي يكي از زمينه هاي رشوه در ادارات است.
+
*قال رسول‌الله: الراشی و المرتشی کلاهما فی النار. راشی (دهنده مال) و مرتشی (گیرنده مال) هر دو در آتشند.
 
 
===موانع اداري===
 
 
 
وجود قوانين دست و پاگير در ادارات نيز از عمده دلايل گرايش كارمندان ادارات به رشوه خواري است.
 
 
 
===جهل===
 
 
 
گاه قبح رشوه براي شخص روشن نيست اما اغلب قبح آن معلوم است و به تدريج كه افراد از طريق رشوه به آساني مشكلات خود را مرتفع مي سازند، قبح آن نيز فرو مي ريزد و ديگر كسي نسبت به آن اعتراض نمي كند.
 
 
 
==رشوه در تعليمات اسلامي==
 
 
 
رشوه در زمره گناهان كبيره اي است كه اگر در جامعه اي نفوذ كند، مفاسد فراواني از قبيل بي عدالتي، ياس و نااميدي ضعفا و از بين رفتن اعتماد عمومي را به دنبال داشته و به تدريج شيرازه اجتماع را فرومي پاشد. به همين دليل در آموزه هاي ديني، رشوه به شدت تقبيح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهي داده شده است.
 
 
 
در [[قرآن كريم]] در اين باره از تعبير «اكل به باطل» استفاده شده است:
 
 
 
* {{متن قرآن|«ولاتاكلوا اموالكم بينكم بالباطل و تدلوا الي الحكام لتاكلوا فريقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون»}}؛ و اموال يكديگر را ميان خود به باطل مخوريد و براي خوردن بخشي از اموال مردم به گناه، آن را به حاكمان مي كشانيد در حالي كه شما (حقيقت را) مي دانيد. ([[سوره بقره]]/آيه 188)
 
 
 
[[علامه طباطبایی]] در ذيل آيه فوق چنين مي نويسد: «كلمه تدلو» مضارع از باب افعال «ادلا» است و «ادلا» به معناي آويزان كردن دلو در چاه است براي بيرون كشيدن آب و اين كلمه را به عنوان كنايه در دادن رشوه به حكام تا بر طبق ميل آدمي راي دهند، استعمال مي كنند و اين كنايه اي است لطيف كه مي فهماند مثل رشوه دهنده كه مي خواهد حكم حاكم را به سود خود جلب كند و با ماديات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل كسي است كه با دلو خود، آب را از چاه بيرون مي كشد.<ref>الميزان، علامه طباطبايي، ج2، ص75.</ref>
 
 
 
همچنين در آيه 42 [[سوره مائده]]، از تعبير «سماعون للكذب اكالون للسحت» استفاده شده است. «سحت» به طور كلي به مال و كسب حرام اطلاق مي شود و يكي از مصاديق آن رشوه است.
 
 
 
در روايات اسلامي نيز شاهد مقابله شديد و جدي معصومان عليهم السلام با موضوع رشوه خواري هستيم. پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله مي فرمايد: «خداوند لعنت كند رشوه گير و رشوه پرداز و كسي كه واسطه ميان آنهاست».<ref>سفينه البحار، [[شيخ عباس قمي]]، ج3، ص360.</ref>
 
 
 
آن حضرت در حديث ديگري مي فرمايد: «از رشوه بپرهيزيد كه آن كفر محض است و صاحب رشوه هرگز بوي بهشت را احساس نخواهد كرد».<ref>همان، ص523.</ref>
 
 
 
[[امام علی]] علیه السلام از قول پيامبر صلی الله علیه و آله كه حوادث آينده را براي ايشان بازگو مي كنند، مي فرمايد: «اي علي! همانا اين مردم بزودي با اموالشان دچار فتنه و آزمايش مي شوند... حرام خدا را با شبهات دروغين و هوس هاي غفلت زا حلال مي كنند، شراب را به بهانه اين كه آب انگور است و رشوه را كه «هديه» است و ربا را كه نوعي «معامله» است، حلال مي شمارند».<ref>نهج البلاغه، خطبه156.</ref>
 
 
 
رشوه از جمله مواردی است که هم در [[قرآن کریم]] و هم در احادیث و روایات و نیز در منابع فقهی گوناگون و نیز در مبانی عقلی از آن یاد شده است. در اینجا مواردی از آیات قرآن و احادیث در این رابطه را ذکر می کنیم:
 
 
 
* 1. آیه 188 [[سوره بقره]] می‌فرماید:
 
 
 
{{متن قرآن|«ولا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل و تدلوا بها الی الحکام لتأکلو فریقا من اموال الناس بالاثمر و انتم تعلمون»}}؛ اموالتان را در بین خود به باطل نخورید و آنها را برای حکام و فرمانروایان نفرستید که بخشی از اموال مردم را به ناروا بخورید، در حالی که واقعیت امر بر شما پوشیده نیست.
 
 
 
حضرت علامه طباطبایی در تفسیر آیه نوشته‌اند: «ادلاء (مصدر تدلوا) در چاه کردن دلو برای کشیدن آب است و منظور از آن در آیه مبارکه رشوه دادن به حاکمان و نیز این کنایه لطیفی است که حکم مورد نظر رشوه‌دهنده را به منزله آب ته چاه قلمداد کرده که به وسیله دلو رشوه، کشیده می‌شود. فریق قسمت جداشده از چیزی است».
 
 
 
ایشان همچنین اضافه می‌کند: کلمه «تدلوا» از نظر ادبی دو احتمال دارد: یکی آن‌ که عطف بر «تأکلوا» و مجزوم به نهی باشد. در این صورت، جمله اخیر مستقلاً از رشوه دادن نهی می‌کند. احتمال دیگر آن‌که در محل نصب بوده و عامل نصب (اَن)، مقدر باشد و «واو» پیش از آن هم برای عطف نبوده بلکه به معنای «مع» باشد.
 
 
 
تقدیر آن چنین می‌شود: «مُعُ اَنْ تُدْلوا؛ بنابراین، همه آیه روی هم رفته، یک کلام (جمله) است که برای یک منظور بیان شده و آن نهی از این است که رشوه‌دهنده و رشوه‌گیرنده با هم سازش کنند و اموال مردم را به ناحق بخورند و...».<ref>نقل از تفسیر المیزان، علامه محمد‌حسین طباطبائی، ج3، ص71 به بعد.</ref>
 
 
 
* 2. آیه 42 از [[سوره مائده]] مقرر می‌دارد:
 
 
 
«سمّاعونَ لِلْکِذْبِ، اکالونِ للسْحتِ و...» مفسرین «اکالون للسحت» را به رشوه‌خواران تفسیر کرده‌اند.
 
 
 
حسن بصری گوید: بنی‌اسرائیل چنین بوده‌اند: هنگامی که دو نفر از آ‌نان به نزد حاکم می‌آمدند، یکی از آن دو در آستینش رشوه بود که آستین را می‌گشود، قاضی کلام او را شنیده و به نفع او حکم می‌کرد و خداوند با عزت و جلال، این آیه را فرو فرستاد: {{متن قرآن|«سُماعونَ للکذِبِ، أکالونَ لِلسْحت»}}.
 
 
 
* 3. آیه 63 از [[سوره مائده]] می‌فرماید:
 
 
 
{{متن قرآن|«و اکْلِهّم السّحتَ لبئس ما کانوا یصْنعون»}} که منظور رشوه در حکم است.<ref>تفسیر المیزان، ج10، ص209.</ref>
 
 
 
'''توضیح درباره کلمه «سحت»:'''
 
 
 
«سحت» به ضم «س» بر وزن «جْفت» در اصل به معنای جداکردن پوست و نیز به معنی شدت گرسنگی است، پس به مال حرام و نامشروع مخصوصاً رشوه اطلاق شده است. مال مسحوت؛ یعنی برده شده و از بیخ کنده شده است، چون مال حرام و رشوه، برکت و صفا را از جامعه انسانی می‌برد، همان‌گونه که کندن پوست درختان، سبب از بین رفتن طراوت و پژمردگی آن می‌شود. چنان که این کلمه سه بار در قرآن در [[سوره مائده]] آیات 42 و 62 و 63 استعمال شده است.
 
 
 
==سنت (احادیث و روایات)==
 
 
 
* 1. حضرت [[امام صادق]] علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «رشوه در قضاوت کفر به خداوند متعال است زیرا هنگامی که قاضی رشوه می‌گیرد، مجبور است که رعایت حق و عدالت را نکند و جانب حقیقت و راستی را نگه ندارد و به نفع مجرم و ظالم رأی بدهد و این جز انتخاب باطل و کفر بر عدل و توحید معنای دیگری ندارد».
 
 
 
در مورد این حدیث ذکر یک نکته ضروری به نظر می رسد و آن این است که ذکر عنوان قضاوت و قاضی به خاطر مبتلا به بودن آن است و نه به این دلیل که فقط رشوه دادن به قاضی حرام و کفرآمیز است که متاسفانه در آراء اکثر فقهای ما تقدم به این امر توجه نشده است و آنان تنها با توجه به ظاهر فقط رشوه دادن به قاضی را مشمول عنوان حرام دانسته اند.
 
 
 
* 2. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رشوه دهنده، رشوه گیرنده و واسطه بین آنها که باعث این کار شود، می‌فرمایند: «خداوند متعال رشوه گیرنده، رشوه دهنده و شخص واسطه بین آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند».
 
 
 
در حدیث بیشتر جنبه معنوی کیفر رشوه دهنده و رشوه گیرنده مورد بحث قرار گرفته است البته این حدیث یک نکته برجسته دارد و آن این است که دو را مشمول مجازات دانسته است که از حدیث می توان به وحدت ملاک رسید.
 
 
 
روایات بسیاری بر حرمت رشوه دلالت دارند. به موارد زیر توجه کنید:
 
 
 
* 3. روایه سماعة از ابی‌عبدالله علیه‌ السلام که «الرّشاء فی الحکم هو الکفر بالله»؛ یعنی رشوه در حکم و قضای کفر به خداوند است.<ref>عدالت و رشوه، محمد حقی، ص48.</ref>
 
 
 
* 4. روایت این فرقه که می‌گوید: از [[امام صادق]] علیه السلام راجع به معنی بخس پرسیدم، فرمود: همان رشوه است... فقال: الرشانی الحکم.
 
 
 
* 5. روایت یوسف بن جابر است که می‌‌گوید: قال ابوجعفر علیه السلام لعن رسول‌ الله... و رجلا احتاج الناس الیه لفقه فسألهم الرشوه؛ یعنی پیامبر اسلام سه طایفه را لعنت کرده است... و سومین آن‌ که مردم به علم او نیاز داشته باشند و او از مردم رشوه بخواهد.
 
 
 
* 6. در خصال صدوق از عمار بن مروان نقل شده است: والسحتّ انواعٌ کثیرةٌ و... و اما الرشاء ‌فی الحکم یا عمّار فهو الکفر بالله العظیم.
 
 
 
* 7. روایت دیگر روایت صیرفی از حفص اعور است که به امام می‌گوید: ما به کارمندان خلیفه برای حفظ اموال خود رشوه می‌دهیم... فنُرشوه حتی لا یظلمنا. فقال لابأس بما تصلح به مالک. فرمود: کاری که برای حفظ و اصلاح مال خود انجام دادی، اشکالی ندارد. ثم قال: اذا انت رشوته یأخذ منک اقلّ من الشرط قال نعم. قال فسدت رشوتک.
 
 
 
آنگاه امام پس از ساعتی سکوت گفت: هنگامی که رشوه می‌دهی کمتر از شرط و قراری که کرده‌ای از تو می‌گیرند، گفتم: آری. فرمود: رشوه‌ات فاسد شد؛ یعنی این رشوه حرام است.
 
 
 
همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، رشوه حرام و بنابر حدیث نبوی، راشی (دهنده مال)، مرتشی (گیرنده مال) و حتی رایش (واسطه بین آن دو) در آتشند.
 
 
 
* 8. قال رسول‌الله: الراشی و المرتشی کلاهما فی النار.
 
 
 
* 9. قال رسول‌الله: الراشی والمرتشی والرایش، الذی یمشی بینهما.
 
 
 
اخبار و آیاتی این چنین نشان می‌دهد که رشوه در آیین مقدس اسلام، نیز حرام مؤکد است و نه تنها اجماع امت بر حرمت آن معتقدند بلکه لسان روایت، رشوه را شرک به خداوند بزرگ و کفر به آفریدگار معرفی می‌کند.
 
  
 
==اقسام رشوه==
 
==اقسام رشوه==
  
* 1. رشوه در حكم كه همان رشوه به قاضي است:<ref>رشوه از نظر اسلام، ص47.</ref>
+
*۱. رشوه در حکم که همان رشوه به قاضی است:<ref>رشوه از نظر اسلام، ص۴۷.</ref>
 
+
رشوه بزرگترین آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضی به رشوه خواری روی آورد، هرج و مرج و بی عدالتی، یأس از قضات و هیئت حاکمه سراسر جامعه را فرامی گیرد. ظرافت و حساسیت امر قضاوت به گونه ای است که در روایات اسلامی «رشوه در [[قضاوت]]، کفر به خداوند معرفی شده است».<ref>کافی، کلینی، ج۷، ص۴۰۹.</ref>
رشوه بزرگترين آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضي به رشوه خواري روي آورد، هرج و مرج و بي عدالتي، ياس از قضات و هيئت حاكمه سراسر جامعه را فرامي گيرد. ظرافت و حساسيت امر قضاوت به گونه اي است كه در روايات اسلامي «رشوه در قضاوت، كفر به خداوند معرفي شده است».<ref>كافي، كليني، ج7، ص409.</ref>
 
 
 
[[امام علی]] علیه السلام در بخشي از خطبه 131 كه بيانگر شرايط رهبر اسلامي است، مي فرمايد: «و رشوه خوار در قضاوت نمي تواند امام باشد زيرا براي داوري با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پايمال و حق را به صاحب آن نمي رساند».
 
 
 
در نهج البلاغه در داستان هديه آوردن «اشعث بن قيس» مي خوانيم كه وي براي غلبه برطرف دعواي خود در محكمه عدل علی علیه السلام شبانه ظرفي پر از حلواي لذيذ را به در خانه اميرمومنان علیه السلام آورد و عنوان هديه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزايت اشك بريزند. آيا با اين عنوان آمده اي كه مرا فريب دهي و از آيين حق بازداري؟ به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهاي آنهاست به من بدهند كه پوست جوي را از دهان مورچه اي به ظلم بگيرم، هرگز نخواهم كرد. دنياي شما از برگ جويده اي در دهان ملخ براي من كم ارزشتر است. علي را با نعمت هاي فاني و لذتهاي زودگذر چه كار؟».<ref>نهج البلاغه، خطبه 224.</ref>
 
 
 
در تعليمات اسلامي راه هايي نيز براي پيشگيري از رشوه گرفتن قاضي بيان شده است. اسلام حتي براي اين كه قاضي گرفتار رشوه هاي مخفي و ناپيدا نشود به وي دستور مي دهد كه شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفيف قيمت ها به طور ناخودآگاه در قضاوت قاضي تاثير بگذارد.
 
 
 
امام علی علیه السلام در نامه به مالك اشتر يكي از راه هاي جلوگيري از رشوه خواري قاضي را چنين بيان مي دارد: «پس از انتخاب قاضي هر چه بيشتر در قضاوت هاي او بينديش و آنقدر به او ببخش كه نيازهاي او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامي دار كه نزديكان تو به نفوذ در او طمع نكنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد».<ref>نهج البلاغه، نامه53.</ref>
 
 
 
* 2. رشوه در غير حكم:
 
  
به اين شكل كه به حاكم يا مديركل يا استاندار مالي مي دهند تا با حمايت او ظلم كند يا مرتكب خلافي گردد.<ref>رشوه از نظر اسلام، ص47.</ref>
+
[[امام علی]] علیه السلام در بخشی از خطبه ۱۳۱ [[نهج البلاغة|نهج البلاغه]] که بیانگر شرایط رهبر اسلامی است، می فرماید: «و رشوه خوار در [[قضاوت]] نمی تواند امام باشد زیرا برای داوری با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پایمال و حق را به صاحب آن نمی رساند».
  
در واقع رشوه، پديده اي اجتماعي و ناشي از واقعيت هايي است كه در يك نگاه اقتصادي محصول ساختارهاي غلط اداري است و از شيوع نوع خاصي از فساد در دستگاههاي دولتي حكايت دارد. البته فساد مالي دولت ها و حكومت ها در زمره اندوهبارترين فرازهاي مطالعات مربوط به تاريخ تحولات سياسي اجتماعي است و اين امر داراي سابقه اي طولاني در تاريخ معاصر ايران است.
+
همچنین در داستان هدیه آوردن «[[اشعث بن قیس|اشعث بن قیس]]» می خوانیم که وی برای غلبه برطرف دعوای خود در محکمه [[عدل]] علی علیه السلام شبانه ظرفی پر از حلوای لذیذ را به در خانه امیرمومنان علیه السلام آورد و عنوان هدیه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزایت اشک بریزند. آیا با این عنوان آمده ای که مرا فریب دهی و از آیین حق بازداری؟ به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهای آنهاست به من بدهند که پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگیرم، هرگز نخواهم کرد. دنیای شما از برگ جویده ای در دهان ملخ برای من کم ارزشتر است. علی را با نعمت های فانی و لذتهای زودگذر چه کار؟».<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.</ref>
  
روايت شده پيامبر صلی الله علیه و آله به فردي ماموريت داد تا به نزد قبيله «ازد» رفته و صدقات و زكات هاي آنان را جمع آوري كند وي پس از جمع آوري آنها، از تحويل چند راس گوسفند خودداري كرد و گفت: اين گوسفندان را به من به عنوان «هديه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست مي گويي چرا در منزل خود ننشستي تا اين هديه را برايت بياورند؟<ref>كنزالعمال، متقي هندي، ج4، ص364.</ref>
+
در تعلیمات اسلامی راه هایی نیز برای پیشگیری از رشوه گرفتن قاضی بیان شده است. [[اسلام]] حتی برای این که قاضی گرفتار رشوه های مخفی و ناپیدا نشود به وی دستور می دهد که شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفیف قیمت ها به طور ناخودآگاه در قضاوت قاضی تاثیر بگذارد.
  
* 3. رشوه براي دفع ظلم و رسيدن به حق قانوني خود:
+
امام علی علیه السلام در نامه به [[مالک اشتر نخعی|مالک اشتر]] یکی از راه های جلوگیری از رشوه خواری قاضی را چنین بیان می دارد: «پس از انتخاب قاضی هر چه بیشتر در قضاوت های او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد و به مردم نیازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامی دار که نزدیکان تو به نفوذ در او طمع نکنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد».<ref>نهج البلاغه، نامه۵۳.</ref>
  
اگر راشي (رشوه دهنده) واقعا ذي حق باشد و احقاق حق، موقوف به پرداخت وجهي باشد به گونه اي كه اگر نپردازد، استيفاي حقش ممكن نبوده و در نتيجه ضرر بزرگي متوجه او خواهد شد، در اين صورت به دليل قاعده نفي ضرر، چنين بخششي از باذل، جائز و از گيرنده حرام است. مطابق روايتي از امام موسي بن جعفر علیه السلام رشوه دادن صرفاً براي رد ظلم ماموران دولتي جايز است.<ref>وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج12، كتاب التجاره.</ref>
+
*۲. رشوه در غیر حکم: به این شکل که به حاکم یا مدیر و... مالی می دهند تا با حمایت او ظلم کند یا مرتکب خلافی گردد.<ref>رشوه از نظر اسلام، ص۴۷.</ref>
 +
در واقع رشوه، پدیده ای اجتماعی و ناشی از واقعیت هایی است که در یک نگاه اقتصادی محصول ساختارهای غلط اداری است و از شیوع نوع خاصی از [[فساد]] در دستگاههای دولتی حکایت دارد. البته فساد مالی دولت ها و حکومت ها در زمره اندوهبارترین فرازهای مطالعات مربوط به تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی است.
  
ممكن است برخي تصور كنند كه در شرايطي مثل انجام سريع كارها و دريافت خدمات بهتر يا ترس از انجام نشدن كار و يا مواجهه با گرفتاري ها، پرداخت رشوه مانعي ندارد، در حالي كه مراجع عظام، توهم اضطرار در چنين شرايطي را مجوز انجام رشوه نمي دانند.
+
روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله به فردی ماموریت داد تا به نزد قبیله «ازد» رفته و صدقات و زکات های آنان را جمع آوری کند. وی پس از جمع آوری آنها، از تحویل چند راس گوسفند خودداری کرد و گفت: این گوسفندان را به من به عنوان «هدیه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست می گویی چرا در منزل خود ننشستی تا این هدیه را برایت بیاورند؟<ref>کنزالعمال، متقی هندی، ج۴، ص۳۶۴.</ref>
  
==تفاوت هديه و رشوه==
+
*۳. رشوه برای دفع [[ظلم]] و رسیدن به حق قانونی خود: مطابق روایتی از [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام موسی بن جعفر]] علیه السلام رشوه دادن صرفاً برای رد ظلم ماموران دولتی جایز است.<ref>وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۲، کتاب التجاره.</ref> ممکن است برخی تصور کنند که در شرایطی مثل انجام سریع کارها و دریافت خدمات بهتر یا ترس از انجام نشدن کار و یا مواجهه با گرفتاری ها، پرداخت رشوه مانعی ندارد، در حالی که مراجع عظام، توهم اضطرار در چنین شرایطی را مجوز انجام رشوه نمی دانند.
  
تفاوت بين هديه و رشوه در اين است كه شخص در اعطاي هديه به ديگري، جز اظهار دوستي و محبت غرض و مقصود ديگري نداشته باشد كه چنين عطايي، هديه محسوب شده و حلال و بلكه مستحب نيز مي باشد. اما اگر در اين عطا كردن، طمع و توقعي نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود.
+
==عوامل گرایش به رشوه==
 +
'''ایمان ضعیف:'''
  
معاذ بن جبل از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله نقل مي كند كه فرمود: «اگر كسي به شما عطيه و ارمغاني داد، مادامي كه عطيه به شمار رفت، يعني در دادنش جز ثواب طمعي نداشت، گرفتن آن حلال است و اما اگر اسمش عطيه باشد وليكن در واقع رشوه اي بود كه آن را به طمع دين شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است اگرچه ممكن است اين رشوه، فقر شما را از بين ببرد و يا شما را از ترس دشمن ايمني دهد، با اين همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببريد و راضي نشويد كه رشوه، دين شما را تباه سازد».<ref>در المنثور، سيوطي، ج2، ص300.</ref>
+
مهمترین دلیل گرایش به این [[گناه]] کبیره، ضعف [[ایمان|ایمان]] و عدم آراستگی به زیور [[تقوا]] و پرهیزگاری است. شخص باایمان به دلیل [[توکل|توکل]] بالایی که به رحمت الهی دارد، مطمئن است که خداوند مشکلات اقتصادی او را به نحو احسن برآورده می کند و دیگر نیازی به دست یازیدن به گناه رشوه ندارد. همچنین شخص باتقوا از نیروی [[قناعت]] ورزی برخوردار است و همین نیرو وی را از [[حرص]] و [[طمع]] و در نتیجه افتادن در دام رشوه رهایی می بخشد.
  
==بررسی علل رشوه از منظر اقتصادی==
+
'''سودجویی و منفعت طلبی:'''
  
در مباحث اقتصادی همواره پای پول در میان است عاملی موثر در شکل گیری فعالیت های اجتماعی؛ بی شک شاید بتوان گفت که از هر دری که پول و مسائل اقتصادی وارد می شود از در دیگر رشوه و رشوه خواری وارد می شود؛ ملازمت و همراهی این دو آنچنان است که تصور این مسئله که در جایی فعالیت اقتصادی صورت گیرد و خبری از رشوه نباشد غیرممکن است.
+
[[انسان]]، دارای غریزه منفعت طلبی است و همواره در راستای منافع خود حرکت می کند. اموری مانند انجام سریع و خارج از نوبت کار، علاقه به زراندوزی و دستیابی به پول بیشتر در معاملات، فرار از مجازات یا فرار از پرداخت مالیات و... ریشه در غریزه منفعت طلبی افراد دارد و رشوه از ابزار دستیابی آنها به این گونه اهداف است.
  
در شرائط کنونی جامعه ما و با توجه به معضلات اقتصادی و نابسامانی در گردشهای مالی جامعه مسئله رشوه نیز گسترش یافته در واقع افراد برای بدست آوردن موقعیت های مالی حاضر به پرداخت مبلغی به عنوان رشوه هستند.
+
'''مشکلات اقتصادی کارکنان:'''
  
دکتر بهروز هادى زنوزی، اقتصاددان و استاد دانشگاه در تهران در واقع دخالت دولت در اقتصاد را مسبب گسترش رشوه خوارى و پدیده هاى مشابه در جامعه مى داند. به عقیده وى عامل دیگر پیچیدگى قوانین و رویه هاى ادارى و عدم شفافیت آنهاست. عامل سوم بى توجهى به شایسته سالارى در گزینش مناصب و مشاغل دولتى است و از میان رفتن منزلت اجتماعى مشاغل دولتى است. از میان رفتن منزلت اجتماعى مشاغل دولتى، کاهش مزد و حقوق واقعى کارکنان دولت، قوه قضاییه، نیروهاى انتظامى و... باعث مى شود که آنان هم آلوده به رشوه خوارى بشوند.
+
پایین بودن سطح حقوق کارکنان و عدم تامین مالی یکی از زمینه های رشوه در ادارات است.
  
اگر رشوه خوارى گسترده شود و رشوه خواران جان سالم از قانون بدر ببرند و نظارتى بر آنان نباشد، خود این عامل موجب تشویق دیگران به رشوه خوارى خواهد شد. گسترش چشمگیر رشوه خوارى در سالهاى اخیر ممکن است یک زنگ خطر باشد. چنان که هر تحقیق بین المللى که در مورد فساد اقتصادى و رشوه خوارى انجام مى شود، اغلب نام ایران را در خود دارد و شیوه هاى رایج فساد در ایران را به عنوان نمونه شرح و بسط مى دهد.
+
'''موانع اداری:'''
  
بر اساس تحقیقى که از سوى بانک جهانى و سازمان ملل انجام شد، ایران جزو ۲۴ کشور اول فسادپذیر جهان است. در چنین وضعیتى مبارزه با رشوه خوارى نیز پیچیده و مبتنى بر شناخت عوامل گسترش دهنده و راههاى کاستن از آثار آن بر روابط پاک اجتماعى و اقتصادى است.
+
وجود قوانین دست و پاگیر در ادارات و عدم شفافیت آنها نیز از عمده دلایل گرایش مردم و کارمندان ادارات به رشوه خواری است.
  
اصلاح قوانین اقتصادى و ادارى و بازگشایى فضاى رقابت براى همه به ویژه بخش خصوصى یکى از راههاى مبارزه جدى با رشوه است. از مطالب فوق به این نتیجه رسیدیم که اقتصاد و رشوه رابطه متقابل دارند و یعنی هم رشوه بر اقتصاد اثر می گذارد و هم اقتصاد و شرایط مالی بر رشوه از این رو مبارزه با رشوه خواری مستلزم برنامه ریزی همزمان درهردوعرصه است. 
+
'''جهل:'''
== ره آورد رشوه براي فرد و جامعه ==
 
  
موضوع رشوه و آثار زيانبار آن، از دو جنبه فردي و اجتماعي قابل بررسي است. در بعد فردي علاوه بر اينكه شخص خاطي، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار مي گيرد در زندگي دنيوي نيز از آسيب هاي ناشي از اين عمل ناپسند مصون نخواهد بود.
+
گاهی قبح رشوه برای شخص روشن نیست، اما غالبا قبح آن معلوم است و به تدریج که افراد از طریق رشوه به آسانی مشکلات خود را مرتفع می سازند، قبح آن نیز فرو می ریزد و دیگر کسی نسبت به آن اعتراض نمی کند.
  
# شخص رشوه خوار نمي تواند از اموالي كه از طريق رشوه كسب كرده، در راه خدا انفاق كند چرا كه تنها از متقين پذيرفته مي شود.
+
'''علل روانشناسی:'''
# بركت از مال رشوه خوار برداشته مي شود. [[امام كاظم]] علیه السلام در اين زمينه مي فرمايد: «مال حرام زياد نمي شود و اگر بيفزايد، براي صاحبش مبارك نمي گردد و در هر راهي آن مال را صرف كند، اجري به او نمي رسد».<ref>كافي، كليني، ج5، ص125.</ref>
 
# طبق حديثي از پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله «عبادات او قبول نمي شود و دعاهايش به اجابت نمي رسد».<ref>سفينه البحار، شيخ عباس قمي، ج1، ص24.</ref>
 
# و در حديثي از [[امام صادق]] علیه السلام مي خوانيم: «اثر كسب هاي حرام در فرزندان به مرحله بروز و ظهور مي رسد».<ref>كافي، كليني، ج1، ص363.</ref>
 
# همچنين رشوه خوار از امنيت رواني و آرامش خاطر برخوردار نيست. پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هيچ گروهي گرفتار رشوه نشدند مگر آنكه گرفتار ترس و اضطراب و نگراني شدند».<ref>نهج الفصاحه، ح2693.</ref>
 
  
جنبه ديگر رشوه كه به مراتب اهميت فزونتري داريد، بعد اجتماعي آن است.
+
رشوه نیز همانند سایر جرایم از سوی یک [[انسان]] و یا به تعبیر حقوقی از سوی یک شخص حقیقی صورت می گیرد؛ تحقق این عمل تنها از سوی افرادی با روانی ناسالم صورت می گیرد که در درون خود همواره در حال جنگ و ستیز هستند؛ راشی و مرتشی تمام کارها را در بی قانونی می ببینند؛ افراد رشوه دهنده معمولاً از آن دسته افرادی هستند که از دیگران به هر قیمتی در راه منافع خود بهره برداری کنند. در مقابل، افراد رشوه گیر نیز معمولاً افرادی ضعیف النفس هستند که در ازای مبالغی ناچیز تن به انجام هر کاری می دهند و معمولاً افرادی دنباله رو و فاقد قوه تصمیم گیری هستند.
 +
==پیامدهای رشوه ==
  
# رشوه، پايه هاي عدالت اجتماعي را سست و متزلزل مي سازد و از آنجا كه پايداري و پويايي هر جامعه اي بر اساس عدل استوار است، به هر ميزان كه از عدالت كاسته شود، ظلم و جور جامعه را فرامي گيرد.
+
موضوع رشوه و آثار زیانبار آن، از دو جنبه فردی و اجتماعی قابل بررسی است. در بعد فردی علاوه بر اینکه شخص خاطی، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار می گیرد در زندگی دنیوی نیز از آسیب های ناشی از این عمل ناپسند مصون نخواهد بود.
# بديهي است كه اگر باب رشوه گشوده شود، قوانين كه قاعدتاً بايد حافظ منافع طبقات ضعيف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بكار مي افتد. طبعاً در چنين فضاي ناعادلانه اي، ضعفا از هيئت حاكمه و نظام اجرايي و اداري كشور مايوس و دلسرد مي شوند و همين امر به تدريج باعث سلب اعتماد عمومي در ميان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.
 
# رشوه خواري عملي نيست كه تنها به پرداخت پول، كالا و يا امتيازي منتهي شود بلكه به تدريج به نظامي پيچيده مبدل مي شود كه در آن شبكه هاي خاصي از روابط و همدستي ها عمل مي كنند و ره آورد آن، كسب ثروت هاي يك شبه، نائل شدن به منصب هاي مختلف سياسي، تجاري و... خواهد بود. بنابراين امكانات و دارايي هاي يك كشور در اختيار عده اي محدود قرار مي گيرد كه به راحتي قادر به عبور از قوانين و تضييع و پايمال ساختن حقوق ديگران خواهند بود.
 
# كندشدن چرخ هاي سازندگي و توسعه: شيوع رشوه خواري در جامعه علاوه بر از بين بردن امنيت اقتصادي، حقوقي و اخلاقي مانع بزرگي است بر سر راه سازندگي و توسعه. چرا كه وجود رشوه در يك نهاد اداري با كارآيي و بازدهي آن رابطه عكس دارد و اگر كارگزاران و متوليان امر به جاي ابتكار، خلاقيت و ارائه برنامه هاي مفيد به رشوه خواري روي آورند، موتور توليد و توسعه از حركت بازايستاده و جامعه به سمت ركود اقتصادي كشيده مي شود.
 
  
==بررسی علل رشوه از منظر روانشناسی==
+
*شخص رشوه خوار نمی تواند از اموالی که از طریق رشوه کسب کرده، در راه خدا [[انفاق]] کند چرا که تنها از متقین پذیرفته می شود.
 +
*[[برکت|برکت]] از مال رشوه خوار برداشته می شود. [[امام کاظم]] علیه السلام در این زمینه می فرماید: «مال حرام زیاد نمی شود و اگر بیفزاید، برای صاحبش مبارک نمی گردد و در هر راهی آن مال را صرف کند، اجری به او نمی رسد».<ref>کافی، کلینی، ج۵، ص۱۲۵.</ref>
 +
*طبق حدیثی از [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله «عبادات او قبول نمی شود و دعاهایش به اجابت نمی رسد».<ref>سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج۱، ص۲۴.</ref>
 +
*و در حدیثی از [[امام صادق]] علیه السلام می خوانیم: «اثر کسب های حرام در فرزندان به مرحله بروز و ظهور می رسد».<ref>کافی، کلینی، ج۱، ص۳۶۳.</ref>
 +
*همچنین رشوه خوار از امنیت روانی و آرامش خاطر برخوردار نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هیچ گروهی گرفتار رشوه نشدند مگر آنکه گرفتار ترس و اضطراب و نگرانی شدند».<ref>نهج الفصاحه، ح۲۶۹۳.</ref>
  
رشوه نیز همانند سایر جرایم از سوی یک انسان و یا به تعبیر حقوقی از سوی یک شخص حقیقی صورت می گیرد؛ انسان این پیچیده ترین آفریده خلقت که به جرات می توان گفت که هنوز و پس از گذشت قرنها و شناسایی بسیاری از جنبه های ناپیدای او همچنان موجودی ناشناخته است؛ موضوع بحث ما نیز همین پچیده ترین آفریده خلقت است، موجودی با ظرافتهای بسیار گاهی آنچنان پاک که گویی قدیس و گاهی آنچنان پلید که گویی اهریمن است.
+
جنبه دیگر رشوه که به مراتب اهمیت فزونتری دارید، بعد اجتماعی آن است:
  
رشوه نیز که در دسته جرایم جای دارد نیازمند انجام اعمالی با خوی شیطانی است. در تحقق آن هم راشی و هم مرتشی هر دو گناهکار و دارای روح و روانی آلوده هستند؛ تحقق این عمل تنها از سوی افرادی با روانی ناسالم صورت می گیرد که در درون خود همواره در حال جنگ و ستیز هستند؛ نتیجه این نبرد چیزی جز افکاری آشفته و روحی خسته نیست؛ البته میان راشی و مرتشی از نظر وضعیت رفتاری و روان شناختی اختلافات و تشابهاتی وجود دارد. هر دو افرادی هستند که می خواهند از ساده ترین و سریع ترین راه به هدف خود برسند. از سوی دیگر هر دو دچار نقص فرایندهای شناختی هستند که سبب شده است که درک درستی از محیط و افراد پیرامون خود نداشته باشند و نسخه تمام کارها را در بی قانونی ببینند؛ با این اوصاف این افراد دارای تفاوتهایی نیز هستند من جمله این که افراد رشوه دهنده معمولاً از آن دسته افرادی هستند که دوست دارند از دیگران به هر قیمتی در راه منافع خود بهره برداری کنند در مقابل افراد رشوه گیر نیز معمولاً افرادی ضعیف النفس هستند که در ازای مبالغی ناچیز (البته در مقایسه با آن چیزی که می فروشند که همانا شرفشان است) تن به انجام هر کاری می دهند و معمولاً افرادی دنباله رو و فاقد قوه تصمیم گیری هستند و معمولاً در دوران کودکی و نوجوانی نیز هیچگاه نقشهای کلیدی یا رهبری را بر عهده نگرفته اند و این ضعف روانی در مراحل بعدی رشد نیز بر آنها تاثیر گذاشته است، اکثر اینها چنین وانمود می کنند که با این عمل زیرکی خود را نشان داده اند در حالی که برعکس نه تنها اینگونه نیست بلکه در واقع سرپوشی بر ناتوانی ها و حقارت های شخصیتی آنهاست.
+
*رشوه، پایه های [[عدالت]] اجتماعی را سست و متزلزل می سازد و از آنجا که پایداری و پویایی هر جامعه ای بر اساس عدل استوار است، به هر میزان که از عدالت کاسته شود، [[ظلم]] و جور جامعه را فرامی گیرد.
 +
*بدیهی است که اگر باب رشوه گشوده شود، قوانین که قاعدتاً باید حافظ منافع طبقات ضعیف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بکار می افتد. طبعاً در چنین فضای ناعادلانه ای، ضعفا از هیئت حاکمه و نظام اجرایی و اداری کشور مأیوس و دلسرد می شوند و همین امر به تدریج باعث سلب اعتماد عمومی در میان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.
 +
*رشوه خواری عملی نیست که تنها به پرداخت پول، کالا و یا امتیازی منتهی شود بلکه به تدریج به نظامی پیچیده مبدل می شود که در آن شبکه های خاصی از روابط و همدستی ها عمل می کنند و ره آورد آن، کسب ثروت های یک شبه، نائل شدن به منصب های مختلف سیاسی، تجاری و... خواهد بود. بنابراین امکانات و دارایی های یک کشور در اختیار عده ای محدود قرار می گیرد که به راحتی قادر به عبور از قوانین و تضییع و پایمال ساختن حقوق دیگران خواهند بود.
 +
*کندشدن چرخ های سازندگی و توسعه: شیوع رشوه خواری در جامعه علاوه بر از بین بردن امنیت اقتصادی، حقوقی و اخلاقی مانع بزرگی است بر سر راه سازندگی و توسعه. چرا که وجود رشوه در یک نهاد اداری با کارآیی و بازدهی آن رابطه عکس دارد و اگر کارگزاران و متولیان امر به جای ابتکار، خلاقیت و ارائه برنامه های مفید، به رشوه خواری روی آورند، موتور تولید و توسعه از حرکت بازایستاده و جامعه به سمت رکود اقتصادی کشیده می شود.
  
==راهكارهاي مبارزه با رشوه خواري==
+
==راهکارهای مبارزه با رشوه ==
  
هر چند شواهد نشان مي دهد كه هرگز نمي توان پديده شوم رشوه را در هيچ كشوري به طور كامل ريشه كن كرد، اما اين امكان وجود دارد كه بتوان آن را با ساز و كارهاي بازدارنده، تا حدودي مهار كرد.
+
هر چند شواهد نشان می دهد که هرگز نمی توان پدیده شوم رشوه را در هیچ کشوری به طور کامل ریشه کن کرد، اما این امکان وجود دارد که بتوان آن را با ساز و کارهای بازدارنده، تا حدودی مهار کرد.
  
در وهله اول، مهمترين وظيفه مبارزه با رشوه خواري بر عهده دولت ها و متوليان امر است كه با تصويب قوانين مربوطه و اهتمام جدي در اجراي آن به كاهش مفاسد و زيانهاي ناشي از اين معضل اجتماعي كمك كنند. در اين راستا نقش دولت ها در اين رابطه بسيار تعيين كننده است.
+
در وهله اول، مهمترین وظیفه مبارزه با رشوه خواری بر عهده دولت ها و متولیان امر است که با تصویب قوانین مربوطه و اهتمام جدی در اجرای آن، به کاهش مفاسد و زیانهای ناشی از این معضل اجتماعی کمک کنند. در این راستا نقش دولت ها در این رابطه بسیار تعیین کننده است.
  
اما از آنجا كه رشوه در ادارات و نهادهاي دولتي بيشتر بروز و ظهور دارد، مديران مربوطه مي توانند با ارائه راهكارهايي از قبيل: دقت در انتخاب كارمندان مومن و متعهد، تبليغ فرهنگي و بالابردن سطح آگاهي كاركنان نسبت به عوارض رشوه خواري، استفاده از كادر بازرسي و ناظر در بخشهاي مختلف، حذف تشريفات زائد اداري با هدف جلوگيري از سرگرداني مردم در راهروهاي عريض و طويل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزاياي كارمندان و... رشوه خواري را به حداقل برسانند.
+
اما از آنجا که رشوه در ادارات و نهادهای دولتی بیشتر بروز و ظهور دارد، مدیران مربوطه می توانند با ارائه راهکارهایی از قبیل: دقت در انتخاب کارمندان مومن و متعهد، تبلیغ فرهنگی و بالابردن سطح آگاهی کارکنان نسبت به عوارض رشوه خواری، استفاده از کادر بازرسی و ناظر در بخشهای مختلف، حذف تشریفات زائد اداری با هدف جلوگیری از سرگردانی مردم در راهروهای عریض و طویل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزایای کارمندان و... رشوه خواری را به حداقل برسانند.
  
[[امام علی]] علیه السلام در اين باره مي فرمايد: «همانا ملت هاي پيش از شما به هلاكت رسيدند بدان جهت كه حق مردم را نپرداختند. پس دنيا را با رشوه دادن، بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت كردند».<ref>نهج البلاغه، نامه79.</ref>
+
[[امام علی]] علیه السلام در این باره می فرماید: «همانا ملت های پیش از شما به هلاکت رسیدند بدان جهت که حق مردم را نپرداختند. پس دنیا را با رشوه دادن، بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند».<ref>نهج البلاغه، نامه۷۹.</ref>
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
  
 
==منابع==
 
==منابع==
* احسان زررخ، ماهیت رشوه در فقه و حقوق موضوعه، [http://www.ensani.ir/fa/4200/default.aspx پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی]، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
+
*احسان زررخ، ماهیت رشوه در فقه و حقوق موضوعه، [http://www.ensani.ir/fa/4200/default.aspx پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی]، بازیابی: ۲۱ دی ماه ۱۳۹۲.
* رقيه يوسفي، بررسي انواع علل و عوامل رشوه خواري هديه نامشروع، روزنامه كيهان، شماره 19707 به تاريخ 12/5/89، صفحه در دسترس در [http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2129312 مگ ایران، پایگاه اطلاعات نشریات کشور].
+
*رقیه یوسفی، بررسی انواع علل و عوامل رشوه خواری هدیه نامشروع، روزنامه کیهان، شماره ۱۹۷۰۷ به تاریخ ۱۲/۵/۸۹، صفحه ۶، در دسترس در [http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2129312 مگ ایران، پایگاه اطلاعات نشریات کشور].
  
 
[[رده:رسوم مخالف اسلام]]
 
[[رده:رسوم مخالف اسلام]]
 
[[رده:واژگان قرآنی]]
 
[[رده:واژگان قرآنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۳۲

«رشوه» چیزی است که به کسی بدهند تا کاری برخلاف وظیفه خود انجام دهد، یا حق کسی را ضایع کند و یا حکمی برخلاف حق و عدالت بدهد. رشوه از جمله مواردی است که در قرآن کریم و احادیث و نیز در منابع فقهی حرام اعلام شده و از آن نهی گردیده است. اصلاح قوانین اقتصادى و ادارى، انتخاب کارمندان مؤمن و متعهد، استفاده از کادر نظارت در بخشهای مختلف و حذف تشریفات زائد اداری، از راههاى مبارزه با رشوه است.

مفهوم رشوه

«رشوه» چیزی است که برای باطل ساختن حق یا ثابت کردن باطل داده می‌شود. یا به عبارت دیگر «آنچه برای از بین بردن حقی و یا حق نمودن باطلی می دهند[۱] یا «آنچه که به کسی بدهند تا کاری برخلاف وظیفه خود انجام دهد، یا حق کسی را ضایع و باطل کند یا حکمی برخلاف حق و عدالت بدهد».[۲]

با توجه به تعریف فوق، می توان گفت که اساس رشوه را «قصد و نیت باطل» تشکیل می دهد. لذا دامنه رشوه وسعت می یابد و به هر چیزی که با هدف ابطال حق به دیگری داده شود، اطلاق می گردد. حتی کلامی که به منظور تطمیع و تحریک باشد و نیز تملق در تکریم دیگران، رشوه محسوب می شود. دو واژه «رشا» (رشوه دادن) و «ارتشاء» (رشوه گرفتن) از همین ریشه اخذ شده است.

یکی از بلاهایی که از دیرباز دامنگیر جوامع بشری بوده و هم اکنون نیز با شدت بیشتری به حیات شوم خود ادامه می دهد، معضل رشوه و رشوه خواری است. پدیده «رشوه» از بارزترین آسیب های اجتماعی و شایعترین بیماری های اداری در نظام مدیریتی کشورهاست که پیامدهای منفی آن در بسیاری از جوامع از جمله کشورهای اسلامی قابل مشاهده و پیگیری است.

ارتکاب این خیانت با تمامی مراحل و صورتهای گوناگونی که در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشیبی سقوط قرار داده و از نیل به سعادت هر دو جهان بازداشته است. هر چند افراد، زشتی رشوه را در لابلای عبارت و عناوین فریبنده و در ورای نامهایی چون: هدیه، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشنی و... پنهان می کنند، اما ناگفته پیداست که تغییر نام به هیچ وجه تغییری در ماهیت آن نمی دهد و به هر حال مبلغی که از این طریق عاید افراد می شود، حرام و نامشروع است.

تفاوت بین هدیه و رشوه در این است که شخص در اعطای هدیه به دیگری، جز اظهار دوستی و محبت، غرض و مقصود دیگری نداشته باشد که چنین عطایی، هدیه محسوب شده و حلال می باشد. اما اگر در این عطا کردن، طمع و توقعی نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود. معاذ بن جبل از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: «اگر کسی به شما عطیه و ارمغانی داد، مادامی که عطیه به شمار رفت، یعنی در دادنش جز ثواب طمعی نداشت، گرفتن آن حلال است و اما اگر اسمش عطیه باشد ولیکن در واقع رشوه ای بود که آن را به طمع دین شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است، اگرچه ممکن است این رشوه، فقر شما را از بین ببرد و یا شما را از ترس دشمن ایمنی دهد، با این همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببرید و راضی نشوید که رشوه، دین شما را تباه سازد».[۳]

رشوه در تعلیمات اسلامی

رشوه در زمره گناهان کبیره ای است که اگر در جامعه ای نفوذ کند، مفاسد فراوانی از قبیل بی عدالتی، یأس و ناامیدی ضعفا و از بین رفتن اعتماد عمومی را به دنبال داشته و به تدریج شیرازه اجتماع را فرومی پاشد. به همین دلیل در آموزه های دینی، رشوه به شدت تقبیح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهی داده شده است.

  • در قرآن کریم در این باره از تعبیر «اکل به باطل» استفاده شده است: «وَلَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکامِ لِتَأْکلُوا فَرِیقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ و اموال یکدیگر را میان خود به باطل مخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه، آن را به حاکمان می کشانید در حالی که شما (حقیقت را) می دانید. (سوره بقره/آیه ۱۸۸) علامه طباطبایی در ذیل آیه فوق چنین می نویسد: «کلمه تُدلوا» مضارع از باب افعال «ادلا» به معنای آویزان کردن دلو در چاه است برای بیرون کشیدن آب و این کلمه را به عنوان کنایه در دادن رشوه به حکام تا بر طبق میل آدمی رای دهند، استعمال می کنند و این کنایه ای است لطیف که می فهماند مَثَل رشوه دهنده که می خواهد حکم حاکم را به سود خود جلب کند و با مادیات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل کسی است که با دلو خود، آب را از چاه بیرون می کشد.[۴]
  • همچنین در آیه ۴۲ سوره مائده، از تعبیر «سَمَّاعُونَ لِلْکذِبِ أَکالُونَ لِلسُّحْتِ» استفاده شده است. «سُحت» به طور کلی به مال و کسب حرام اطلاق می شود و یکی از مصادیق آن رشوه است. حسن بصری گوید: بنی‌اسرائیل چنین بوده‌اند: هنگامی که دو نفر از آ‌نان به نزد حاکم می‌آمدند، یکی از آن دو در آستینش رشوه بود که آستین را می‌گشود، قاضی کلام او را شنیده و به نفع او حکم می‌کرد... .

در روایات اسلامی نیز شاهد مقابله شدید و جدی معصومان علیهم السلام با موضوع رشوه خواری هستیم، از جمله:

  • پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «خداوند لعنت کند رشوه گیر و رشوه پرداز و کسی که واسطه میان آنهاست (آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند)».[۵]
  • حضرت رسول در حدیث دیگری می فرماید: «از رشوه بپرهیزید که آن کفر محض است و صاحب رشوه هرگز بوی بهشت را احساس نخواهد کرد».[۶]
  • امام علی علیه السلام از قول پیامبر صلی الله علیه و آله که حوادث آینده را برای ایشان بازگو می کنند، می فرماید: «ای علی! همانا این مردم بزودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می شوند... حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس های غفلت زا حلال می کنند، شراب را به بهانه این که آب انگور است و رشوه را که «هدیه» است و ربا را که نوعی «معامله» است، حلال می شمارند».[۷]
  • امام صادق علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «رشوه در قضاوت کفر به خداوند متعال است زیرا هنگامی که قاضی رشوه می‌گیرد، مجبور است که رعایت حق و عدالت را نکند و جانب حقیقت و راستی را نگه ندارد و به نفع مجرم و ظالم رأی بدهد و این جز انتخاب باطل و کفر بر عدل و توحید معنای دیگری ندارد».[۸]
  • پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رشوه دهنده، رشوه گیرنده و واسطه بین آنها که باعث این کار شود، می‌فرمایند: «خداوند متعال رشوه گیرنده، رشوه دهنده و شخص واسطه بین آنها را از رحمت خود دور می‌ گرداند».
  • روایت یوسف بن جابر است که می‌‌گوید: قال ابوجعفر علیه السلام لعن رسول‌ الله... و رجلا احتاج الناس الیه لفقه فسألهم الرشوه؛ امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر اسلام سه طایفه را لعنت کرده است... و سومین آن‌ که مردم به علم او نیاز داشته باشند و او از مردم رشوه بخواهد.
  • قال رسول‌الله: الراشی و المرتشی کلاهما فی النار. راشی (دهنده مال) و مرتشی (گیرنده مال) هر دو در آتشند.

اقسام رشوه

  • ۱. رشوه در حکم که همان رشوه به قاضی است:[۹]

رشوه بزرگترین آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضی به رشوه خواری روی آورد، هرج و مرج و بی عدالتی، یأس از قضات و هیئت حاکمه سراسر جامعه را فرامی گیرد. ظرافت و حساسیت امر قضاوت به گونه ای است که در روایات اسلامی «رشوه در قضاوت، کفر به خداوند معرفی شده است».[۱۰]

امام علی علیه السلام در بخشی از خطبه ۱۳۱ نهج البلاغه که بیانگر شرایط رهبر اسلامی است، می فرماید: «و رشوه خوار در قضاوت نمی تواند امام باشد زیرا برای داوری با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پایمال و حق را به صاحب آن نمی رساند».

همچنین در داستان هدیه آوردن «اشعث بن قیس» می خوانیم که وی برای غلبه برطرف دعوای خود در محکمه عدل علی علیه السلام شبانه ظرفی پر از حلوای لذیذ را به در خانه امیرمومنان علیه السلام آورد و عنوان هدیه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزایت اشک بریزند. آیا با این عنوان آمده ای که مرا فریب دهی و از آیین حق بازداری؟ به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهای آنهاست به من بدهند که پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگیرم، هرگز نخواهم کرد. دنیای شما از برگ جویده ای در دهان ملخ برای من کم ارزشتر است. علی را با نعمت های فانی و لذتهای زودگذر چه کار؟».[۱۱]

در تعلیمات اسلامی راه هایی نیز برای پیشگیری از رشوه گرفتن قاضی بیان شده است. اسلام حتی برای این که قاضی گرفتار رشوه های مخفی و ناپیدا نشود به وی دستور می دهد که شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفیف قیمت ها به طور ناخودآگاه در قضاوت قاضی تاثیر بگذارد.

امام علی علیه السلام در نامه به مالک اشتر یکی از راه های جلوگیری از رشوه خواری قاضی را چنین بیان می دارد: «پس از انتخاب قاضی هر چه بیشتر در قضاوت های او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد و به مردم نیازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامی دار که نزدیکان تو به نفوذ در او طمع نکنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد».[۱۲]

  • ۲. رشوه در غیر حکم: به این شکل که به حاکم یا مدیر و... مالی می دهند تا با حمایت او ظلم کند یا مرتکب خلافی گردد.[۱۳]

در واقع رشوه، پدیده ای اجتماعی و ناشی از واقعیت هایی است که در یک نگاه اقتصادی محصول ساختارهای غلط اداری است و از شیوع نوع خاصی از فساد در دستگاههای دولتی حکایت دارد. البته فساد مالی دولت ها و حکومت ها در زمره اندوهبارترین فرازهای مطالعات مربوط به تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی است.

روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله به فردی ماموریت داد تا به نزد قبیله «ازد» رفته و صدقات و زکات های آنان را جمع آوری کند. وی پس از جمع آوری آنها، از تحویل چند راس گوسفند خودداری کرد و گفت: این گوسفندان را به من به عنوان «هدیه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست می گویی چرا در منزل خود ننشستی تا این هدیه را برایت بیاورند؟[۱۴]

  • ۳. رشوه برای دفع ظلم و رسیدن به حق قانونی خود: مطابق روایتی از امام موسی بن جعفر علیه السلام رشوه دادن صرفاً برای رد ظلم ماموران دولتی جایز است.[۱۵] ممکن است برخی تصور کنند که در شرایطی مثل انجام سریع کارها و دریافت خدمات بهتر یا ترس از انجام نشدن کار و یا مواجهه با گرفتاری ها، پرداخت رشوه مانعی ندارد، در حالی که مراجع عظام، توهم اضطرار در چنین شرایطی را مجوز انجام رشوه نمی دانند.

عوامل گرایش به رشوه

ایمان ضعیف:

مهمترین دلیل گرایش به این گناه کبیره، ضعف ایمان و عدم آراستگی به زیور تقوا و پرهیزگاری است. شخص باایمان به دلیل توکل بالایی که به رحمت الهی دارد، مطمئن است که خداوند مشکلات اقتصادی او را به نحو احسن برآورده می کند و دیگر نیازی به دست یازیدن به گناه رشوه ندارد. همچنین شخص باتقوا از نیروی قناعت ورزی برخوردار است و همین نیرو وی را از حرص و طمع و در نتیجه افتادن در دام رشوه رهایی می بخشد.

سودجویی و منفعت طلبی:

انسان، دارای غریزه منفعت طلبی است و همواره در راستای منافع خود حرکت می کند. اموری مانند انجام سریع و خارج از نوبت کار، علاقه به زراندوزی و دستیابی به پول بیشتر در معاملات، فرار از مجازات یا فرار از پرداخت مالیات و... ریشه در غریزه منفعت طلبی افراد دارد و رشوه از ابزار دستیابی آنها به این گونه اهداف است.

مشکلات اقتصادی کارکنان:

پایین بودن سطح حقوق کارکنان و عدم تامین مالی یکی از زمینه های رشوه در ادارات است.

موانع اداری:

وجود قوانین دست و پاگیر در ادارات و عدم شفافیت آنها نیز از عمده دلایل گرایش مردم و کارمندان ادارات به رشوه خواری است.

جهل:

گاهی قبح رشوه برای شخص روشن نیست، اما غالبا قبح آن معلوم است و به تدریج که افراد از طریق رشوه به آسانی مشکلات خود را مرتفع می سازند، قبح آن نیز فرو می ریزد و دیگر کسی نسبت به آن اعتراض نمی کند.

علل روانشناسی:

رشوه نیز همانند سایر جرایم از سوی یک انسان و یا به تعبیر حقوقی از سوی یک شخص حقیقی صورت می گیرد؛ تحقق این عمل تنها از سوی افرادی با روانی ناسالم صورت می گیرد که در درون خود همواره در حال جنگ و ستیز هستند؛ راشی و مرتشی تمام کارها را در بی قانونی می ببینند؛ افراد رشوه دهنده معمولاً از آن دسته افرادی هستند که از دیگران به هر قیمتی در راه منافع خود بهره برداری کنند. در مقابل، افراد رشوه گیر نیز معمولاً افرادی ضعیف النفس هستند که در ازای مبالغی ناچیز تن به انجام هر کاری می دهند و معمولاً افرادی دنباله رو و فاقد قوه تصمیم گیری هستند.

پیامدهای رشوه

موضوع رشوه و آثار زیانبار آن، از دو جنبه فردی و اجتماعی قابل بررسی است. در بعد فردی علاوه بر اینکه شخص خاطی، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار می گیرد در زندگی دنیوی نیز از آسیب های ناشی از این عمل ناپسند مصون نخواهد بود.

  • شخص رشوه خوار نمی تواند از اموالی که از طریق رشوه کسب کرده، در راه خدا انفاق کند چرا که تنها از متقین پذیرفته می شود.
  • برکت از مال رشوه خوار برداشته می شود. امام کاظم علیه السلام در این زمینه می فرماید: «مال حرام زیاد نمی شود و اگر بیفزاید، برای صاحبش مبارک نمی گردد و در هر راهی آن مال را صرف کند، اجری به او نمی رسد».[۱۶]
  • طبق حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله «عبادات او قبول نمی شود و دعاهایش به اجابت نمی رسد».[۱۷]
  • و در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: «اثر کسب های حرام در فرزندان به مرحله بروز و ظهور می رسد».[۱۸]
  • همچنین رشوه خوار از امنیت روانی و آرامش خاطر برخوردار نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هیچ گروهی گرفتار رشوه نشدند مگر آنکه گرفتار ترس و اضطراب و نگرانی شدند».[۱۹]

جنبه دیگر رشوه که به مراتب اهمیت فزونتری دارید، بعد اجتماعی آن است:

  • رشوه، پایه های عدالت اجتماعی را سست و متزلزل می سازد و از آنجا که پایداری و پویایی هر جامعه ای بر اساس عدل استوار است، به هر میزان که از عدالت کاسته شود، ظلم و جور جامعه را فرامی گیرد.
  • بدیهی است که اگر باب رشوه گشوده شود، قوانین که قاعدتاً باید حافظ منافع طبقات ضعیف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بکار می افتد. طبعاً در چنین فضای ناعادلانه ای، ضعفا از هیئت حاکمه و نظام اجرایی و اداری کشور مأیوس و دلسرد می شوند و همین امر به تدریج باعث سلب اعتماد عمومی در میان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.
  • رشوه خواری عملی نیست که تنها به پرداخت پول، کالا و یا امتیازی منتهی شود بلکه به تدریج به نظامی پیچیده مبدل می شود که در آن شبکه های خاصی از روابط و همدستی ها عمل می کنند و ره آورد آن، کسب ثروت های یک شبه، نائل شدن به منصب های مختلف سیاسی، تجاری و... خواهد بود. بنابراین امکانات و دارایی های یک کشور در اختیار عده ای محدود قرار می گیرد که به راحتی قادر به عبور از قوانین و تضییع و پایمال ساختن حقوق دیگران خواهند بود.
  • کندشدن چرخ های سازندگی و توسعه: شیوع رشوه خواری در جامعه علاوه بر از بین بردن امنیت اقتصادی، حقوقی و اخلاقی مانع بزرگی است بر سر راه سازندگی و توسعه. چرا که وجود رشوه در یک نهاد اداری با کارآیی و بازدهی آن رابطه عکس دارد و اگر کارگزاران و متولیان امر به جای ابتکار، خلاقیت و ارائه برنامه های مفید، به رشوه خواری روی آورند، موتور تولید و توسعه از حرکت بازایستاده و جامعه به سمت رکود اقتصادی کشیده می شود.

راهکارهای مبارزه با رشوه

هر چند شواهد نشان می دهد که هرگز نمی توان پدیده شوم رشوه را در هیچ کشوری به طور کامل ریشه کن کرد، اما این امکان وجود دارد که بتوان آن را با ساز و کارهای بازدارنده، تا حدودی مهار کرد.

در وهله اول، مهمترین وظیفه مبارزه با رشوه خواری بر عهده دولت ها و متولیان امر است که با تصویب قوانین مربوطه و اهتمام جدی در اجرای آن، به کاهش مفاسد و زیانهای ناشی از این معضل اجتماعی کمک کنند. در این راستا نقش دولت ها در این رابطه بسیار تعیین کننده است.

اما از آنجا که رشوه در ادارات و نهادهای دولتی بیشتر بروز و ظهور دارد، مدیران مربوطه می توانند با ارائه راهکارهایی از قبیل: دقت در انتخاب کارمندان مومن و متعهد، تبلیغ فرهنگی و بالابردن سطح آگاهی کارکنان نسبت به عوارض رشوه خواری، استفاده از کادر بازرسی و ناظر در بخشهای مختلف، حذف تشریفات زائد اداری با هدف جلوگیری از سرگردانی مردم در راهروهای عریض و طویل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزایای کارمندان و... رشوه خواری را به حداقل برسانند.

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «همانا ملت های پیش از شما به هلاکت رسیدند بدان جهت که حق مردم را نپرداختند. پس دنیا را با رشوه دادن، بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند».[۲۰]

پانویس

  1. المنجد، باب را.
  2. فرهنگ عمید
  3. در المنثور، سیوطی، ج۲، ص۳۰۰.
  4. المیزان، علامه طباطبایی، ج۲، ص۷۵.
  5. سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج۳، ص۳۶۰.
  6. همان، ص۵۲۳.
  7. نهج البلاغه، خطبه۱۵۶.
  8. ذکر عنوان قضاوت و قاضی به خاطر مبتلا به بودن آن است و نه به این دلیل که فقط رشوه دادن به قاضی حرام و کفرآمیز است که متاسفانه در آراء اکثر فقهای ما تقدم به این امر توجه نشده است و آنان تنها با توجه به ظاهر فقط رشوه دادن به قاضی را مشمول عنوان حرام دانسته اند.
  9. رشوه از نظر اسلام، ص۴۷.
  10. کافی، کلینی، ج۷، ص۴۰۹.
  11. نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.
  12. نهج البلاغه، نامه۵۳.
  13. رشوه از نظر اسلام، ص۴۷.
  14. کنزالعمال، متقی هندی، ج۴، ص۳۶۴.
  15. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۲، کتاب التجاره.
  16. کافی، کلینی، ج۵، ص۱۲۵.
  17. سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج۱، ص۲۴.
  18. کافی، کلینی، ج۱، ص۳۶۳.
  19. نهج الفصاحه، ح۲۶۹۳.
  20. نهج البلاغه، نامه۷۹.

منابع