فساد

«فَساد» در مقابل «صَلاح» یا «صحّت»، و به معنای تباهى یا نقصان در عمل، از جهت اجزا یا شرایط است. این واژه در حوزه‌های گوناگون معنای خاص خود را دارد: در فقه به معنای ناقص بودن عمل به دلیل فقدان جزء یا شرط، در کلام به معنای مخالفت با شریعت و موجب عقاب، و در طب به معنای خروج مزاج از تعادل و در حقوق به معنای سوءاستفاده از قدرت یا امکانات عمومی برای منافع شخصی تعریف می‌شود. در قرآن از فساد و پیروی کردن از مفسدین نهی شده و برای فساد در زمین پیامدهایی چون گمراهی، نابودی جوامع، لعن و خشم خداوند و محرومیت از سعادت آخرت بیان شده است.

تعریف فساد

«فساد» در لغت به معنای تباهی و ضد صلاح به کار رفته است. برخی لغویان گفته‌اند: فساد عبارت است از خروج هر چيزى از حدّ اعتدال؛ کم باشد یا زیاد. این معنا در نفس و بدن و اشیایی که خروج از استقامت و حدّ اعتدال در آنها متصور است به کار می‌رود. همچنین فساد، به نقصان به حسب اجزا و شرایط گفته می شود.

فساد در هر چیزی بر حسب آن است؛ مثلا فساد میوه به تغییر مزه، رنگ یا بوی آن است و فساد عقیده به شرک، کفر و امثال آن از انحرافات اعتقادی است؛ همچنین فساد در زمین با ایجاد رعب و وحشت در مردم و ناامن کردن راهها و مانند آن تحقق می‌یابد.

«فساد» در اصطلاح، مقابل صحت به کار می‌رود و عبارت است از ناتمام بودن عملی به جهت نقصان در جزء یا شرطی که عمل بدون آن فاقد آثار مطلوب خواهد بود. در هر علمی برای صحت و فساد معنایی در نظر گرفته شده که با یکدیگر متفاوت است، از جمله:

• در علم فقه، عمل صحیح، به عملی گفته می‌شود که به دنبال آن اعاده و قضا نباشد؛ برای مثال، نماز صحیح آن است که ساقط کننده قضا و اعاده باشد؛ در مقابل، عمل فاسد آن است که اعاده و قضا نیاز دارد. از دیدگاه شیعه، احکام شریعت تابع مصالح و مفاسد است؛ بدین معنا که شارع مقدس به کاری امر نمی‌کند مگر آنکه برای بندگان مصلحتی در آن باشد و بندگان را از کاری بازنمی‌دارد، مگر به جهت مفسده‌ای که در آن وجود دارد.

• در علم کلام، صحیح به عملی گفته می‌شود که موافق با شریعت بوده و استحقاق ثواب داشته باشد؛ و در مقابل، فساد به معنای عملی است که با شریعت موافق نبوده و استحقاق عقاب داشته باشد.

• در علم طب، صحت به معنای اعتدال در مزاج است؛ در مقابل فساد، که به معنای انحراف مزاج و خروج آن از حالت تعادل است.

• در مباحث حقوقی نیز، «فساد» به طور کلی، سوءاستفاده از قدرت محول شده یا امکانات عمومی برای نفع سود شخصی تعریف شده است. در «ماده ۱ قانون ارتقاء سلامت نظام اداری و مقابله با فساد»، در این رابطه آمده است: «فساد هرگونه فعل یا ترک فعلی است که توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی به صورت فردی، جمعی یا سازمانی که عمداً و با هدف کسب هرگونه منفعت یا امتیاز مستقیم یا غیرمستقیم برای خود یا دیگری، با نقض قوانین و مقررات کشوری انجام پذیرد یا ضرر و زیانی را به اموال، منافع، منابع یا سلامت و امنیت عمومی و یا جمعی از مردم وارد نماید نظیر رشاء، ارتشاء، اختلاس، تبانی، سوءاستفاده از مقام یا موقعیت اداری، سیاسی، امکانات یا اطلاعات، دریافت و پرداختهای غیرقانونی از منابع عمومی و انحراف از این منابع به سمت تخصیصهای غیرقانونی، جعل، تخریب یا اختفاء اسناد و سوابق اداری و مالی».

به نظر مرحوم آخوند خراسانی، صحت و فساد در همه علوم به یک معنا است؛ با این بیان که صحت در همه جا به معنای تمامیت یک عمل و داشتن همه اجزا و شرایط است، اما چون صحت در علوم متفاوت، حالات و آثار متفاوتی دارد گمان می‌شود که معنای آن در هر علم با علم دیگر تفاوت دارد.

فساد در قرآن

در قرآن کریم آیات بسیاری در زمینه نهی و نکوهش از فساد وارد شده است:

نهی از فساد

• از اهداف تبليغ، دور نگهداشتن مردم از فساد و تباهى: «وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً...». (سوره اعراف، ۵۶)

• پرهيز از پيروى روشهاى مفسدان: «... وَ قالَ مُوسى‌ لِأَخِيهِ هارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ». (سوره اعراف، ۱۴۲)

• «... فَاذْكُرُوا آلاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». (سوره اعراف، ۷۳ و ۷۴)

• «وَ إِلى‌ مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً ... قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ‌... وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ‌...». (سوره اعراف) ۸۵

• «... وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». (سوره هود، ۸۴ و ۸۵)

• «فَلَوْ لا كانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ أُولُوا بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِي الْأَرْضِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّنْ أَنْجَيْنا مِنْهُمْ‌...». (سوره هود، ۱۱۶)

• «إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ‌ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». (سوره شعراء، ۱۷۷ و ۱۸۳)

• «إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‌ ... وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ». (سوره قصص، ۷۶ و ۷۷)

• «وَ إِلى‌ مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً فَقالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ‌ ... وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». (سوره عنکبوت، ۳۶)

آثار فساد

• تلاش براى فساد و تباهى جامعه ايمانى، نوعى ستيزه جويى با خدا و رسول خدا: «إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً ...». (سوره مائده، ۳۳)

• اسراف، از جلوه‌هاى فساد در زمين: «... كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». (سوره بقره، ۶۰)

• فساد عمومى، درپى‌دارنده تباهى محيط زيست: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ‌ ...». (سوره روم، ۴۱)

• فساد در زمين، موجب خسارت و زيان: «... وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ». (سوره بقره، ۲۷)

• روحيّه فساد، سبب انكار و ظلم به آيات الهى: «ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسى‌ بِآياتِنا إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَظَلَمُوا بِها فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ». (سوره اعراف، ۱۰۳)

• انحراف و فساد قلب، منشأ فتنه و فساد: «... فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ ...». (سوره آل‌عمران، ۷)

• فساد در زمين، زمينه‌ساز قتل‌و كشتن ديگران: «... مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ‌ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً ...». (سوره مائده، ۳۲)

• فساد، سبب كفرورزى: «وَ مِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا يُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ». (سوره یونس، ۴۰)

• فساد در زمين، سبب فراموشى و کفران نعمت: «وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُيُوتاً فَاذْكُرُوا آلاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». (سوره اعراف، ۷۴)

• فساد در زمين، موجب كوردلى و درک نكردن حقايق: «فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ‌ ... أُولئِكَ الَّذِينَ‌ ... فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى‌ أَبْصارَهُمْ». (سوره محمد، ۲۲ و ۲۳)

• فساد در زمين، موجب گمراهى: «... وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً ... وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ‌ الَّذِينَ‌ ... وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ‌ ...». (سوره بقره، ۲۶ و ۲۷)

• فسادگرى در زمين، موجب لعنت و نفرين الهى: «فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ‌ ... أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ‌ ...». (سوره محمّد، ۲۲ و ۲۳)

• فساد، نابودكننده شايستگى انسان براى خلافت الهی: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ...». (سوره بقره، ۳۰)

• فساد در اجتماع، باعث محروميّت از سعادت آخرت: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ». (سوره قصص، ۸۳)

• فسادگران، محروم از لطف و محبت خداوند: «وَ إِذا تَوَلَّى سَعى‌ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ‌ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ». (سوره بقره، ۲۰۵) و «... وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ». (سوره مائده، ۶۴)

آثار اجتناب از فساد

• پرهيز از فسادگرى در زمين، از مصاديق احسان: «وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ... إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ». (سوره اعراف، ۵۶)

• پرهيز از فساد در زمين، موجب كسب رحمت الهى: «وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ». (سوره اعراف، ۵۶)

• لزوم پرهيز از هر نوع فسادگرى، براى نيل به سعادت آخرتی: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً ...». (سوره قصص، ۸۳)

• پرهيز از فساد، عاملى براى خير و صلاح واقعى انسان: «... وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ‌ ...». (سوره اعراف، ۸۵)

منابع

• "فساد"، فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ج۲۲، ص۱۹۲-۱۸۸.
• "فساد"، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۶۸۷-۶۸۳.
• "فساد"، فرهنگ‌نامه اصول فقه، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۶۰۳-۶۰۲.
• فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
• "فساد"، ویکی حقوق.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن