انوار درخشان در تفسیر قرآن (کتاب)

«انوار درخشان در تفسیر قرآن» تألیف آیت‌الله‌ سید محمد حسینی همدانی (م، ۱۳۷۵ ش)، تفسیر کامل قرآن به زبان فارسى در دوره معاصر است. این تفسیر با آمیزه‌ای از سبک فلسفی، عرفانی، اخلاقی، روایی و در مواردی به شیوه تفسیر قرآن به قرآن نگاشته شده است.

نویسنده	سید محمد حسینی همدانی
موضوع	تفسیر قرآن
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱۸
تحقیق	محمدباقر بهبودی
انوار درخشان

مؤلف

آیت الله سید محمد حسینى همدانى نجفى، فقیه و مفسر شیعه معاصر، در سال ۱۳۲۲ ق. در خانواده علم و تقوى در شهر نجف اشرف متولد شد. پدرش آیت الله سید على همدانى از شاگردان مرحوم ملا حسینقلى همدانى و سید احمد کربلایى بود.

علامه مفسر همدانى از اساتید بزرگی چون میرزای نائینى، شیخ محمدحسین اصفهانى و سید على آقا قاضى بهره برد و از ایشان اجازه اجتهاد گرفت.

برخی آثار علمى ایشان عبارتند از: تفسیر انوار درخشان، شرح اصول کافی (در شش جلد)، معاد جسمانی و روحانی، مسیحا مژده مهدی موعود، تقریرات درس مرحوم نائینى، تقریرات درس فقه محقق اصفهانی که به چاپ نرسیده است.

مرحوم علامه حسینى همدانى، سرانجام در سحرگاه یکشنبه ۱۵ جمادى الاول ۱۴۱۷ (۱۳۷۵ ش) بدرود حیات گفت و پس از انتقال پیکر پاکش به مشهد مقدس، در جوار مرقد شیخ بهایى به خاک سپرده شد.

معرفی کتاب

تعداد مجلدات تفسیر «انوار درخشان»، ۱۸ جلد و از تاریخ ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۴ ق، نگارش و نشر یافته است، بنابراین زمان نگارش آن حدود ۲۴ سال مى‌باشد.

مؤلف درباره انگیزه نگارش این تفسیر، در آغاز کتاب چنین مى‌نویسد: «چنین گوید بنده ذلیل سید محمد حسینى نجفى عربزاده، مدت ها در فکر بودم که صحایف چندى در تفسیر و شرح آیات کریمه از قبسات واقفان بر اسرار آنها بنگارم و از کتاب عزیز تفأل و مسئلت خیر نموده، کریمه: «و جَعلَها کلمةً باقیةً فى عَقِبه» (سوره زخرف، ۲۸) استهلال شد و از حکیم حمید نیز با ابتهال مسئلت نموده که آن را از تفألات مقضیه فرماید».

ویژگى مهم این تفسیر را باید در بحث‌هاى معنوى و اخلاقى و انسان‌شناسى آن دانست. از دیگر بحث‏هاى تفسیرى انوار درخشان، مباحث اجتماعى است که به زندگى انسان معاصر و فراز و نشیبها و دگرگونى ‏هاى روحى و معنوى و مادى او توجه مى ‏کند و آیات قرآن را متناسب با اهداف تربیتى و اصلاح حال انسان و تشریع قوانین مطرح مى‏ سازد و در تلاش براى ایجاد رابطه و همگونى بین هدف دین و هدف اجتماعى مى ‏باشد. از دیگر ویژگی های بارز این تفسیر، استفاده فراوان از احادیث اهل بیت (ع) می باشد که این ویژگی با تقید بسیار زیاد مفسر در تحلیل مطالب تفسیری و ارائه این تفسیر اجتهادی همراه شده است.

نگارش این تفسیر با نثر و ادبیات فارسى در قالب فرهنگ عمومى حوزه‌هاى علمیه شیعه و ترکیب جمله‌هاى فارسى همراه با اصطلاحات عربى متداول است. گرچه این نثر در تمام مجلدات تفسیر یکسان نیست، اما در مجلدات نخست آن آمیختگى کلمات با اصطلاحات فلسفى و عرفانى بیشتر، و در مجلدات بعدى نثر آن اندکى آسان‌تر و خوش‌خوان‌تر مى‌گردد. در مجموع، مخاطبان تفسیر، افراد آگاه و آشنا با اصطلاحات علوم اسلامى و ادبیات عرب و اهل مطالعه در رشته تفسیر هستند، نه توده مردم.

یکی از نکات شایان ذکر در تفسیر «انوار درخشان»، گرایش قابل توجه اجتهادی و نقد و تحلیل عقلی در ذکر احتمالات است. به همین دلیل، مفسر در مواردی که ظاهراً با دلیل عقلی تعارضی وجود داشته باشد، حقیقت عقلی را مقدم می دارد و به ظاهر آیه اکتفا نمی کند.

محتوای کتاب

مفسر گرانقدر، در آغاز تفسیر مقدمه‌اى در باب اهمیت قرآن و جایگاه آن در میان مسلمانان دارد و همچنین به مسأله لزوم آموزش قرآن به فرزندان و قرائت آن و بحث کیفیت نزول قرآن اشاره دارد.

مطالب تفسیرى کتاب بر دو قسم است؛ آنچه از ادبیات، لغت، روایات، وجوه و احتمالات تفسیرى و شرح و توضیح جملات گفته شده، بخش نقلیات تفسیر را تشکیل مى‌دهد و آنچه که به تحلیل و توصیف و نتیجه‌گیرى و برداشت هدایتى و اخلاقى از آیات برمى‌گردد، در مجموع دیدگاه مفسّر را تشکیل مى‌دهد و با تعبیر «مفسر مى‌گوید» بیان شده است.

روش نگارش این تفسیر چنین است که پس از ذکر نام سوره و احیانا تعداد آیات و مدنى و مکى بودن آنها، آیه یا چند آیه هم موضوع و وابسته به یکدیگر را نگاشته، سپس زیر عنوان «خلاصه» ترجمانى از آیه را به ترتیب آیات بیان مى‏ کند و آنگاه با عنوان «شرح» آیات کریمه را تفسیر مى‏ کند.

در این بخش، رابطه آیه پیشین را با آیات پسین شرح داده و سپس آیه را به چند جمله مجزا از یکدیگر در آورده و هر یک از آن قسمتها را از نظر قواعد ادبى صرف و نحو، بلاغت و لغت مورد بحث قرار مى‏ دهد، آنگاه به تبیین و توضیح مفاد آیه مى ‏پردازد. روش مولف در تمام مجلدات از این جهت یکسان نیست، مثلا در جلد اول به تجزیه و ترکیب و برخى اطلاعات علوم قرآنى مانند: نام سوره و آیه اشاره دارد، در صورتى که این اطلاعات در جلدهاى بعدى کم یا اصلا وجود ندارد.

در پایان، شرح روایات تفسیرى را مى‏ آورد که شاهد و دلیلى است بر آنچه که تفسیر کرده یا توضیح بیشترى است در مفهوم آیه.

منابع تفسیر

عمده ‏ترین منابع کتاب، در بخش نقل روایات است که از بخش عظیمى از جوامع روایى شیعه و سنى نقل گردیده است، اهم این منابع به شرح زیر مى‏ باشند:

• ۱. تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى علیه السلام: راوى این تفسیر محمد بن قاسم استرآبادى (م. قرن چهارم) است.
• ۲. تفسیر عیاشى: اثر محمد بن مسعود عیاشى (م. قرن سوم) این تفسیر نیز روایى و از اهل بیت نقل حدیث مى‏ کند.
• ۳. تفسیر قمى: این تفسیر منسوب به على بن ابراهیم قمى (م. بعد از ۳۰۷ ق) است و در حقیقت گردآورى از چند تفسیر است که یکى از آنها تفسیر قمى است.
• ۴. الکافى: اثر محمد بن یعقوب کلینى (م. ۳۲۸ ق) از کتاب‏هاى چهارگانه حدیثى مقبول شیعه.
• ۵. من لا یحضره الفقیه: اثر شیخ صدوق (م. ۳۲۹ ق) از کتاب‏هاى چهار گانه حدیثى شیعه.
• ۶. تهذیب الاحکام: اثر شیخ طوسى (م. ۴۶۰ ق)، از کتاب‏هاى چهارگانه حدیثى شیعه.
• ۷. الاستبصار: اثر شیخ طوسى، از کتاب‏هاى چهارگانه حدیثى مقبول شیعه.
• ۸. قرب الاسناد: عبدالله بن جعفر حمیرى (م. حدود ۲۹۰ ق)، از راویان مورد اعتماد و کتاب حدیثى است.
• ۹ تا ۱۳. معانى الاخبار، عیون اخبار الرضا، التوحید، علل الشرایع و الخصال: از دیگر آثار شیخ صدوق.
• ۱۴. مناقب آل ابى طالب: اثر محمد بن على ابن شهر آشوب (م. ۵۸۸ ق) کتابى است کلامى خبرى که در شرح احوالات پیامبر و اهل بیت و مناقب آنها و گفتار دانشمندان بزرگ در این باره است.
• ۱۵. الدعوات: اثر قطب الدین راوندى (م. ۵۷۳ ق)، درباره ادعیه مأثوره از اهل بیت است.
• ۱۶. الاحتجاج: اثر احمد بن على طبرسى (م. ۵۸۸ ق) کتابى است حدیثى.
• ۱۷. تفسیر برهان: اثر سید هاشم بحرانى (م. ۱۱۰۷ ق) تفسیرى است اثرى بر طبق مذاق شیعه.
• ۱۸. بحار الانوار: اثر علامه مجلسى (م. ۱۱۱۰ ق) مجموعه اخبار در موضوعات مختلف از کتاب‏هاى‏ گوناگون شیعه است.

در قسمت منابع تفسیرى که مؤلف از آنها بهره برده است، تعداد اندکى یاد شده است:

• ۱. تفسیر مجمع البیان: اثر فضل بن حسن طبرسى (م. ۵۴۸ ق).
• ۲. الکشاف: اثر جار الله محمود بن عمر زمخشرى (م. ۵۳۸ ق).
• ۳. مفاتیح الغیب: اثر فخر الدین رازى (م. ۶۰۶ ق).
• ۴. تفسیر الدر المنثور: اثر جلال الدین سیوطى (م. ۹۱۰ ق).

مؤلف در ذکر روایات، تنها نام کتاب را یاد مى‏ کند، بدون آنکه جلد و صفحه را مشخص کند، همچنین در برخى از موارد تنها به ذکر امام معصوم بسنده مى‏ کند، بدون آنکه نام کتاب و صفحه آن را تعیین کند.

منابع

• نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• "چهره درخشان و انوار درخشان"، محمدعلى ايازى، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.
• "انوار درخشان در تفسیر قرآن"، علی اسعدی، سروش وحی، تیر ۱۳۸۵، شماره ۲۴، در دسترس در: سایت حوزه.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی