شناسه ناقص است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

اصول اربعمائه‌‌‌: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
 +
'''«اصول اربعمائه»''' اصطلاحی در [[علوم حدیث|علم حدیث]] به معنى مجموعه‌هاى [[حدیث|حدیثی]] آغازین است که راویان سده‌هاى نخستین مستقیما از نگاشتن روایت‌هایى که مى‌شنیدند، پدید مى‌آوردند. این اصول خود، منبع و مصدر کتاب‌هاى حدیثى بعدى گردید<ref> دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج۹، ص۲۱۸.</ref> و حتی ملاک صحت حدیث نزد [[محدثان]] نسل‌هاى بعد، وجود آن حدیث در یکى از این اصول بود.
  
اصول جمع اصل و آن در اصطلاح علم [[حدیث]] به معناى هر یك از مجموعه‌هاى آغازین احادیث است كه راویان سده‌هاى نخستین مستقیما از نگاشتن روایت‌هایى كه مى‌شنیدند، پدید مى‌آوردند. این اصول خود، منبع و مصدر كتاب‌هاى حدیثى بعدى گردید<ref> دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج9، ص218.</ref> و ملاك صحت حدیث نزد محدثان نسل‌هاى بعد، وجود آن حدیث در یكى از این اصول بود.
+
==تفاوت کتاب و اصل و مصنف==
  
نخستين بار، ابن شهرآشوب از شيخ مفيد نقل كرد كه اصول حديثى شيعه، چهارصد «كتاب» است.  
+
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ تهرانی]] می‌نویسد: «اصل در حدیث بر بخش خاصی از کتب حدیث اطلاق می‌شود، ولی کتاب شامل همه نوع نوشته‌ای حدیثی می‌باشد. اصل در واقع به همان معنای لغوی آمده است؛ زیرا کتاب حدیث، اگر عین سخن [[ائمه]] (ع) باشد، وجود چنین احادیثی برای کسانی که می‌خواهند مطلبی در مورد آن حدیث بنویسند، وجودی ابتدایی و اصلی است، به همین دلیل به این گونه مجموعه‌ها اصل می‌گویند».<ref> آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضراء، ۱۴۰۳ هجری قمری،  ج۲، ص۱۲۶. </ref>
  
در مورد اینکه این اصول در چه بازه زمانی نگاشته شده است اختلاف است برخی معتقدند این اصول، از زمان حضرت على علیه‌السلام تا زمان [[امام حسن عسكرى]] علیه‌السلام به وسیله اصحاب آنان - كه بنا بر تصریح برخى چهار صد تن بوده‌اند - انجام شده است؛ هر چند بیشتر آنان از اصحاب [[امام صادق]] علیه‌السلام بوده‌اند. و برخى برآنند كه جملگى از اصحاب ایشان مى‌باشند.<ref> جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌1، ص 534. </ref>
+
و در تفاوت اصل با مصنَّف که واژه متداول دیگری در کتابهای فهارس است گفته شده: اصل به دست‌نوشته هاى اوّلیه اطلاق مى شود که برگرفته از اثرى دیگر نیستند و مصنَّف به نوشته هایى اطلاق مى شود که از آثار پیشین بهره برده باشند.<ref> مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص ۱۲ </ref>  
  
==تفاوت كتاب و اصل و مصنف==
+
و برخی تفاوت مصنَّف را با اصل در این دانسته اند که برخلاف‌ اصل‌ که‌ هرچه‌ در آن‌ است‌، احادیث‌ منقول‌ از [[معصوم|معصومان]](ع‌) است‌، مصنَّفات‌، افزون‌ بر احادیث‌ معصومان‌ (ع‌)، آثار مصنِّف‌ نیز در آن‌ جای‌ دارد. <ref> دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، مدخل "اصل" از فرامرز حاج منوچهری. </ref>
 
+
==بازشناسی اصول اربعمائه==
"شيخ آغا بزرگ تهراني" مي‌نويسد:
 
:«اصل در حديث بر بخش خاصي از كتب حديث اطلاق مي‌شود ولي كتاب شامل همه نوع نوشته‌اي حديثي مي‌باشد. اصل در واقع به همان معناي لغوي آمده است؛ زيرا كتاب حديث، اگر عين سخن ائمه (ع) باشد، وجود چنين احاديثي براي كساني كه مي‌خواهند مطلبي در مورد آن حديث بنويسند، وجودي ابتدايي و اصلي است به همين دليل به اين گونه مجموعه‌ها اصل مي‌گويند»<ref> تهراني، آْغا بزرگ؛ الذريعه الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضراء، 1403 هجری قمری،  ج2، ص126. </ref>
 
 
 
و در تفاوت اصل با مصنف که وازه متداول دیگری در کتابهای فهارس است گفته شده: اصل به دستْ نوشته هاى اوّليه اطلاق مى شود كه برگرفته از اثرى ديگر نيستند اطلاق می شود و مصنَّف به نوشته هايى اطلاق مى شود كه از آثار پيشين بهره برده باشند.<ref> مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص 12 </ref>
 
 
 
و برخی تفاوت مصنف را با اصل در این دانسته اند برخلاف‌ اصل‌ كه‌ هرچه‌ در آن‌ است‌، احاديث‌ منقول‌ از معصوم‌(ع‌) است‌، مصنفات‌، افزون‌ بر احاديث‌ معصومان‌ (ع‌)، آثار مصنِف‌ نيز در آن‌ جاي‌ دارد. <ref> دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج مدخل "اصل" از فرامرز حاج منوچهري [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/9832] </ref>  
 
  
 +
نخستین بار، [[ابن شهر آشوب|ابن شهرآشوب]] از [[شیخ مفید]] نقل کرده که اصول حدیثى شیعه، چهارصد «کتاب» است.
  
==بازشناسی اصول اربعمائه==
+
در مورد اینکه این اصول در چه بازه زمانی نگاشته شده اند اختلاف است؛ برخی معتقدند این اصول، از زمان [[امام على]] علیه‌السلام تا زمان [[امام حسن عسکرى]] علیه‌السلام به وسیله اصحاب آنان - که بنا بر تصریح برخى چهار صد نفر بودند - انجام شده است؛ هر چند بیشتر آنان از اصحاب [[امام صادق]] علیه‌السلام بوده‌اند. و برخى برآنند که همه از اصحاب ایشان مى‌باشند.<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌۱، ص ۵۳۴. </ref>
 
 
از زمان ابن شهر اشوب، همواره شناسایی این اصول و نویسندگانشان یکی از دغدغه های پژوهشگران حدیثی بوده است.  
 
  
آنچه تاكنون با عنوان «اصل» شناسايى شده، بدين شرح است:
+
از زمان ابن شهر اشوب، همواره شناسایی این اصول و نویسندگانشان یکی از دغدغه های پژوهشگران حدیثی بوده است. آنچه تاکنون با عنوان «اصل» شناسایى شده، بدین شرح است:
  
*در دو كتاب رجال النجاشي و الفهرست شيخ طوسى از ۶۶اصل نام برده شده است.  
+
*در دو کتاب [[رجال نجاشی (کتاب)|رجال نجاشی]] و [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|الفهرست]] شیخ طوسى از ۶۶ اصل نام برده شده است.
*شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة إلى تصانيف الشيعة، تعداد ۱۱۷اصلرا معرّفى مى كند
+
*[[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در [[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة]]، تعداد ۱۱۷ اصل را معرّفى مى کند.
*مؤلّف مقدمه المعجم المفهرس لألفاظ أحاديث بحارالأنوار، شمارگان را به ۱۲۲اصل رسانده است.  
+
*مؤلّف مقدمه «المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحارالأنوار»، شماره اصل را به ۱۲۲ رسانده است.
*اِتانْ كُلبِرْگ، ۱۰۹اصلرا بر پايه كتب شيخ طوسى، رجال النجاشي، معالم العلماء و الفهرست ابن نديم، معرّفى كرده است.  
+
*اِتانْ کلبِرْگ، ۱۰۹ اصل را بر پایه کتب [[شیخ طوسى]]، رجال النجاشی، [[معالم العلماء (کتاب)|معالم العلماء]] و [[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]] ابن ندیم، معرّفى کرده است.
  
مهدی مهریزی پژوهشگر معاصر حدیثی معتقد است از آنجا که روشن است كه اين ارقام، با ادّعاى اصول چهارصدگانه، فاصله بسيار دارد. به نظر مى رسد پيش از جستجو در فهارس و مصادر، جهت بازشناسى اين آثار چهارصدگانه بايد پژوهشى را در زمينه «اصل»، «كتاب» و «تصنيف» به انجام رسانيد و در پرتو آن به جستجو و بازشناسى و بازسازى پرداخت. <ref> مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص 8 </ref> و خود با طرح این نظر که کتاب تعبیری عام تر از اصل است و اصل و غیر آن را شامل می شود، و فقط مصنَّف، معنايى مقابل اصل دارد. در کتاب خود با عنوان "مكتوبات حديثى اصحاب ائمّه عليهم السلام" به جستجوی اصول اربعمائه بر این اساس می پردازد که اين چهار صد عنوان، برخى با تعبير «اصل» در فهارس معرّفى شده اند و برخى با تعبير «كتاب». و تنها مصنّفات از اين گونه نوشته ها خارج مى گردند. و معتقد است اگر به این صورت عمل شود می توان در ميان آثار اصحاب امام صادق عليه السلام، چنين تعدادى را با عنوان اصل و كتاب نشان داد. ref<ref> مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص 18 </ref>
+
مهدی مهریزی پژوهشگر معاصر حدیثی معتقد است از آنجا که روشن است که این ارقام، با ادّعاى اصول چهارصدگانه، فاصله بسیار دارد، به نظر مى رسد پیش از جستجو در فهارس و مصادر، جهت بازشناسى این آثار چهارصدگانه باید پژوهشى را در زمینه «اصل»، «کتاب» و «تصنیف» به انجام رسانید و در پرتو آن به جستجو و بازشناسى و بازسازى پرداخت.<ref> مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص ۸ </ref> وی با طرح این نظر که کتاب تعبیری عام تر از اصل است و اصل و غیر آن را شامل می شود، و فقط مصنَّف، معنایى مقابل اصل دارد، در کتاب خود با عنوان "مکتوبات حدیثى اصحاب ائمّه علیهم السلام" به جستجوی اصول اربعمائه بر این اساس می پردازد که این چهارصد عنوان، برخى با تعبیر «اصل» در فهارس معرّفى شده اند و برخى با تعبیر «کتاب». و تنها مصنّفات از این گونه نوشته ها خارج مى گردند. و معتقد است اگر به این صورت عمل شود می توان در میان آثار اصحاب [[امام صادق]] علیه السلام، چنین تعدادى را با عنوان اصل و کتاب نشان داد.<ref> مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص ۱۸ </ref>
  
==اعتبار اصول==
+
==اعتبار اصول اربعمائه==
  
به تصریح برخى، اصول نگاشته شده در زمان امامان علیهم‌السلام بیش از چهارصد اصل بوده است، لیكن از میان آن‌ها اصولى را كه امامیه بر اعتبار و صحت آن‌ها و نیز عمل بدان‌ها اتفاق داشته‌اند، چهارصد اصل بوده است.<ref> ذكرى الشیعة 1/58-59 و الحدائق الناضرة 1/17-21.</ref>
+
به تصریح برخى، چنانکه گفته شد اصول نگاشته شده در زمان [[ائمه اطهار|امامان]] علیهم‌السلام بیش از چهارصد اصل بوده است، لیکن از میان آن‌ها اصولى را که [[امامیه]] بر اعتبار و صحت آن‌ها و نیز عمل بدان‌ها اتفاق داشته‌اند، چهارصد اصل بوده است.<ref> ذکرى الشیعة ۱/۵۸-۵۹ و الحدائق الناضرة ۱/۱۷-۲۱.</ref>
  
"شيخ بهايي" در مشرق الشمسين يكي از قرينه‌هاي صحت حديث نزد علماي شيعه را وجود آن در چند اصل يا تكرار آن در يك اصل و يا وجود حديث در يك اصل كه صاحب اصل از افراد قابل اطمينان قطعي (اصحاب اجماع) نزد شيعه مي‌داند و همين امر حاكي از اعتماد قدما به محتويات اصول مزبور مي‌باشد.
+
[[شیخ بهایی|شیخ بهایی]] در «مشرق الشمسین» یکی از قرینه‌های صحت [[حدیث|حدیث]] نزد علمای [[شیعه]] را وجود آن در چند اصل یا تکرار آن در یک اصل و یا وجود حدیث در یک اصل که صاحب اصل از افراد قابل اطمینان ([[اصحاب اجماع]]) نزد شیعه است می‌داند و همین امر حاکی از اعتماد قدما به محتویات اصول مزبور می‌باشد.
  
ظاهراً علت اعتماد به اصول مزبور اين است كه ظاهرا اصحاب ائمه عليهم‌السلام هنگام شنيدن حديث از امام بدون فوت وقت آن را مي‌نوشته‌اند كه قهراً احتمال فراموشي يا كم و زياد شدن متن آن كمتر است. مؤیّد این مطلب روایتى است كه ابن طاووس در «مهج الدعوات» نقل كرده است كه «گروهى از اصحاب [[امام كاظم]] علیه‌السلام با قلم و كاغذ در محضر ایشان حاضر مى‌شدند و چون امام سخنى مى‌فرمود یا درباره واقعه‌اى فتوا مى‌داد، آن را مى‌نگاشتند.<ref> الذریعة ج2، ص127.</ref>
+
ظاهراً علت اعتماد به اصول مزبور این است که اصحاب ائمه علیهم‌السلام هنگام شنیدن حدیث از امام، بدون فوت وقت آن را می‌نوشته‌اند، که قهراً احتمال فراموشی یا کم و زیاد شدن متن آن کمتر است. مؤیّد این مطلب، روایتى است که [[سید بن طاووس]] در «[[مهج الدعوات و منهج العبادات (کتاب)|مهج الدعوات]]» نقل کرده است که «گروهى از اصحاب [[امام کاظم]] علیه‌السلام با قلم و کاغذ در محضر ایشان حاضر مى‌شدند و چون امام سخنى مى‌فرمود یا درباره واقعه‌اى [[فتوا]] مى‌داد، آن را مى‌نگاشتند.<ref> الذریعة، ج۲، ص۱۲۷.</ref>
  
 
==سرنوشت اصول==
 
==سرنوشت اصول==
  
از ویژگى‌هاى اصول چنان كه شیخ [[آقا بزرگ تهرانى]] نیز بدان تصریح كرده ترتیب نداشتن احادیث آن‌ها بوده است؛ زیرا چنان كه گفته شد، بیشتر اصول در محضر امامان و در پاسخ پرسش‌هاى گوناگون مطرح شده، نگاشته مى‌شدند. این كاستى موجب شد تا با رواج یافتن كتب حدیثى داراى ترتیب و تبویب، اصول به تدریج از رونق بیفتند و با راه یافتن احادیثشان به مجموعه‌هایى همچون كافى، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار عملاً این مجموعه‌ها به عنوان جایگزین اصول اربعمائه شناخته شوند.
+
از ویژگى‌هاى اصول اربعمائه چنانکه شیخ [[آقا بزرگ تهرانى]] نیز بدان تصریح کرده، ترتیب نداشتن احادیث آن‌ها بوده است؛ زیرا همانطور که گفته شد، بیشتر اصول در محضر [[ائمه اطهار|امامان]] و در پاسخ پرسش‌هاى گوناگون مطرح شده، نگاشته مى‌شدند. این کاستى موجب شد تا با رواج یافتن کتب حدیثى داراى ترتیب و تبویب، اصول به تدریج از رونق بیفتند و با راه یافتن احادیثشان به مجموعه‌هایى همچون [[الکافی (کتاب)|الکافى]]، [[من لایحضره الفقیه]]، [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]] و [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]]، عملاً این مجموعه‌ها به عنوان جایگزین اصول اربعمائه شناخته شوند.
  
بیشتر اصول تا زمان محمد بن ادریس حلى (م 664 ه‍ـ.ق) به صورت اولیه خود باقى بوده‌اند. وى در پایان سرائر، احادیثى از آن‌ها را با عنوان مستطرفات سرائر نقل كرده ‌است.<ref> الذریعة، ج2، ص134 و دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج9، ص220.</ref>
+
بیشتر اصول تا زمان [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس حلى]] (م، ۶۶۴ ه‍ـ.ق) به صورت اولیه خود باقى بوده‌اند. وى در پایان [[السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (کتاب)|السرائر]]، احادیثى از آن‌ها را با عنوان [[مستطرفات السرائر (کتاب)|مستطرفات سرائر]] نقل کرده ‌است.<ref> الذریعة، ج۲، ص۱۳۴ و دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج۹، ص۲۲۰.</ref>
  
آن­چه از اين اصول در زمان ما باقي مانده تنها 16 اصل مي‌باشد كه تمام آن به صورت كامل در بخش خاتمه‌ كتاب مستدرك­ الوسايل آمده است.
+
آن­چه از این اصول در زمان ما باقی مانده، تنها ۱۶ اصل می‌باشد که تمام آن به صورت کامل در بخش خاتمه‌ کتاب [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مستدرک­ الوسایل]] آمده است. برخی از این اصول به صورت جداگانه نیز چاپ شده اند. از مؤلفین صاحب اصل می‌توان به افراد ذیل اشاره نمود:
  
برخي از اين اصول به صورت جداگانه نيز چاپ شده است. از مؤلفين صاحب اصل مي‌توان به افراد ذيل اشاره نمود:
+
#زید زرّاد، از اصحاب [[امام صادق]] (ع)
# زيد رزّاد، از اصحاب امام صادق (ع)
+
#ابی‌سعید
# ابي‌سعيد
+
#عاصم بن حمید حنّاط کوفی
# عاصم بن حميد حنّاط كوفي
+
#زید نرسی
# زيد نرسي
+
#جعفر بن محمد حضرمی
# جعفر بن محمد حضرمي
+
#موسی بن بکر واسطی
# موسي بن بكر واسطي
+
#معاویة بن عمار بن ابی معاویه دهنی
# معاويه بن عمار بن ابي معاويه دهني
+
#[[احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی|احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]]، از اصحاب [[امام رضا علیه السلام|امام رضا]] (ع)
# احمدبن ابي نصر بزنطي، از اصحاب امام رضا (ع)
+
#[[ابان بن تغلب]].
# ابان بن تغلب
 
 
   
 
   
 
==دلالت صاحب اصل بودن بر مدح==
 
==دلالت صاحب اصل بودن بر مدح==
  
این پرسش در علم درایه مطرح است كه آیا عنوان صاحب اصل بودن كه در كتب رجالى آمده است، دلیل مدح او مى‌باشد تا در نتیجه حكم به وثاقت‌ صاحبان اصول شود یا خیر؟ برخى به این پرسش، پاسخ مثبت و برخى پاسخ منفى داده‌اند. البته صاحب اصل بودن دلیل صحت مذهب و عقیده وى نمى‌باشد؛ چنان‌كه برخى از اینان، واقفى (رجوع شود به: [[واقفیّه]]) یا فطحى (رجوع شود به: [[فطحیّه]]) مذهب و از مكتب اهل بیت علیهم‌السلام منحرف بوده‌اند.<ref> الذریعة 2/134 و دائرة المعارف بزرگ اسلامى 9/220.</ref>
+
این پرسش در [[مصطلح الحدیث|علم درایه]] مطرح است که آیا عنوان «صاحب اصل بودن» که در کتب [[رجال|رجالى]] آمده است، دلیل مدح راوی مى‌باشد تا در نتیجه حکم به وثاقت‌ صاحبان اصول شود یا خیر؟ برخى به این پرسش، پاسخ مثبت و برخى پاسخ منفى داده‌اند.  
  
 +
البته صاحب اصل بودن دلیل صحت مذهب و عقیده راوى نمى‌باشد؛ چنان‌که برخى از اینان، [[واقفیه|واقفى]] یا [[فطحیه|فطحی]] مذهب و از مکتب [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام منحرف بوده‌اند.<ref> الذریعة، ۲/۱۳۴؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى ۹/۲۲۰.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌1، ص 534.
+
* فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، جلد ‌۱.
 
+
* مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، مهدی مهریزی، در دسترس در [http://hadith.net/n۳۳۲-e۳۵۱-.html حدیث نت]، بازیابی: ۱۹ مهر ۱۳۹۳.
مهدی مهریزی، در دسترس در [http://hadith.net/n332-e351-p1.html حدیث نت]، بازیابی :19 مهر 1393
+
* [http://www.pajoohe.ir "اصول اربعمائه"، دانشنامه پژوهه]، محمدمهدی امیرخانی، بازیابی: ۱۹ مهر ۱۳۹۳.
 
+
* دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، مدخل "اصل" از فرامرز حاج منوچهری.
محمدمهدي اميرخاني، اصول اربعمائه، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، بازیابی :19 مهر 1393
 
 
 
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج مدخل "اصل" از فرامرز حاج منوچهري [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/9832]
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده
سطر ۸۵: سطر ۷۵:
 
|رده= دارد
 
|رده= دارد
 
}}
 
}}
 
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
 
{{حدیث}}
 
{{حدیث}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۲۳

«اصول اربعمائه» اصطلاحی در علم حدیث به معنى مجموعه‌هاى حدیثی آغازین است که راویان سده‌هاى نخستین مستقیما از نگاشتن روایت‌هایى که مى‌شنیدند، پدید مى‌آوردند. این اصول خود، منبع و مصدر کتاب‌هاى حدیثى بعدى گردید[۱] و حتی ملاک صحت حدیث نزد محدثان نسل‌هاى بعد، وجود آن حدیث در یکى از این اصول بود.

تفاوت کتاب و اصل و مصنف

شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «اصل در حدیث بر بخش خاصی از کتب حدیث اطلاق می‌شود، ولی کتاب شامل همه نوع نوشته‌ای حدیثی می‌باشد. اصل در واقع به همان معنای لغوی آمده است؛ زیرا کتاب حدیث، اگر عین سخن ائمه (ع) باشد، وجود چنین احادیثی برای کسانی که می‌خواهند مطلبی در مورد آن حدیث بنویسند، وجودی ابتدایی و اصلی است، به همین دلیل به این گونه مجموعه‌ها اصل می‌گویند».[۲]

و در تفاوت اصل با مصنَّف که واژه متداول دیگری در کتابهای فهارس است گفته شده: اصل به دست‌نوشته هاى اوّلیه اطلاق مى شود که برگرفته از اثرى دیگر نیستند و مصنَّف به نوشته هایى اطلاق مى شود که از آثار پیشین بهره برده باشند.[۳]

و برخی تفاوت مصنَّف را با اصل در این دانسته اند که برخلاف‌ اصل‌ که‌ هرچه‌ در آن‌ است‌، احادیث‌ منقول‌ از معصومان(ع‌) است‌، مصنَّفات‌، افزون‌ بر احادیث‌ معصومان‌ (ع‌)، آثار مصنِّف‌ نیز در آن‌ جای‌ دارد. [۴]

بازشناسی اصول اربعمائه

نخستین بار، ابن شهرآشوب از شیخ مفید نقل کرده که اصول حدیثى شیعه، چهارصد «کتاب» است.

در مورد اینکه این اصول در چه بازه زمانی نگاشته شده اند اختلاف است؛ برخی معتقدند این اصول، از زمان امام على علیه‌السلام تا زمان امام حسن عسکرى علیه‌السلام به وسیله اصحاب آنان - که بنا بر تصریح برخى چهار صد نفر بودند - انجام شده است؛ هر چند بیشتر آنان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند. و برخى برآنند که همه از اصحاب ایشان مى‌باشند.[۵]

از زمان ابن شهر اشوب، همواره شناسایی این اصول و نویسندگانشان یکی از دغدغه های پژوهشگران حدیثی بوده است. آنچه تاکنون با عنوان «اصل» شناسایى شده، بدین شرح است:

مهدی مهریزی پژوهشگر معاصر حدیثی معتقد است از آنجا که روشن است که این ارقام، با ادّعاى اصول چهارصدگانه، فاصله بسیار دارد، به نظر مى رسد پیش از جستجو در فهارس و مصادر، جهت بازشناسى این آثار چهارصدگانه باید پژوهشى را در زمینه «اصل»، «کتاب» و «تصنیف» به انجام رسانید و در پرتو آن به جستجو و بازشناسى و بازسازى پرداخت.[۶] وی با طرح این نظر که کتاب تعبیری عام تر از اصل است و اصل و غیر آن را شامل می شود، و فقط مصنَّف، معنایى مقابل اصل دارد، در کتاب خود با عنوان "مکتوبات حدیثى اصحاب ائمّه علیهم السلام" به جستجوی اصول اربعمائه بر این اساس می پردازد که این چهارصد عنوان، برخى با تعبیر «اصل» در فهارس معرّفى شده اند و برخى با تعبیر «کتاب». و تنها مصنّفات از این گونه نوشته ها خارج مى گردند. و معتقد است اگر به این صورت عمل شود می توان در میان آثار اصحاب امام صادق علیه السلام، چنین تعدادى را با عنوان اصل و کتاب نشان داد.[۷]

اعتبار اصول اربعمائه

به تصریح برخى، چنانکه گفته شد اصول نگاشته شده در زمان امامان علیهم‌السلام بیش از چهارصد اصل بوده است، لیکن از میان آن‌ها اصولى را که امامیه بر اعتبار و صحت آن‌ها و نیز عمل بدان‌ها اتفاق داشته‌اند، چهارصد اصل بوده است.[۸]

شیخ بهایی در «مشرق الشمسین» یکی از قرینه‌های صحت حدیث نزد علمای شیعه را وجود آن در چند اصل یا تکرار آن در یک اصل و یا وجود حدیث در یک اصل که صاحب اصل از افراد قابل اطمینان (اصحاب اجماع) نزد شیعه است می‌داند و همین امر حاکی از اعتماد قدما به محتویات اصول مزبور می‌باشد.

ظاهراً علت اعتماد به اصول مزبور این است که اصحاب ائمه علیهم‌السلام هنگام شنیدن حدیث از امام، بدون فوت وقت آن را می‌نوشته‌اند، که قهراً احتمال فراموشی یا کم و زیاد شدن متن آن کمتر است. مؤیّد این مطلب، روایتى است که سید بن طاووس در «مهج الدعوات» نقل کرده است که «گروهى از اصحاب امام کاظم علیه‌السلام با قلم و کاغذ در محضر ایشان حاضر مى‌شدند و چون امام سخنى مى‌فرمود یا درباره واقعه‌اى فتوا مى‌داد، آن را مى‌نگاشتند.[۹]

سرنوشت اصول

از ویژگى‌هاى اصول اربعمائه چنانکه شیخ آقا بزرگ تهرانى نیز بدان تصریح کرده، ترتیب نداشتن احادیث آن‌ها بوده است؛ زیرا همانطور که گفته شد، بیشتر اصول در محضر امامان و در پاسخ پرسش‌هاى گوناگون مطرح شده، نگاشته مى‌شدند. این کاستى موجب شد تا با رواج یافتن کتب حدیثى داراى ترتیب و تبویب، اصول به تدریج از رونق بیفتند و با راه یافتن احادیثشان به مجموعه‌هایى همچون الکافى، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار، عملاً این مجموعه‌ها به عنوان جایگزین اصول اربعمائه شناخته شوند.

بیشتر اصول تا زمان ابن ادریس حلى (م، ۶۶۴ ه‍ـ.ق) به صورت اولیه خود باقى بوده‌اند. وى در پایان السرائر، احادیثى از آن‌ها را با عنوان مستطرفات سرائر نقل کرده ‌است.[۱۰]

آن­چه از این اصول در زمان ما باقی مانده، تنها ۱۶ اصل می‌باشد که تمام آن به صورت کامل در بخش خاتمه‌ کتاب مستدرک­ الوسایل آمده است. برخی از این اصول به صورت جداگانه نیز چاپ شده اند. از مؤلفین صاحب اصل می‌توان به افراد ذیل اشاره نمود:

  1. زید زرّاد، از اصحاب امام صادق (ع)
  2. ابی‌سعید
  3. عاصم بن حمید حنّاط کوفی
  4. زید نرسی
  5. جعفر بن محمد حضرمی
  6. موسی بن بکر واسطی
  7. معاویة بن عمار بن ابی معاویه دهنی
  8. احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی، از اصحاب امام رضا (ع)
  9. ابان بن تغلب.

دلالت صاحب اصل بودن بر مدح

این پرسش در علم درایه مطرح است که آیا عنوان «صاحب اصل بودن» که در کتب رجالى آمده است، دلیل مدح راوی مى‌باشد تا در نتیجه حکم به وثاقت‌ صاحبان اصول شود یا خیر؟ برخى به این پرسش، پاسخ مثبت و برخى پاسخ منفى داده‌اند.

البته صاحب اصل بودن دلیل صحت مذهب و عقیده راوى نمى‌باشد؛ چنان‌که برخى از اینان، واقفى یا فطحی مذهب و از مکتب اهل بیت علیهم‌السلام منحرف بوده‌اند.[۱۱]

پانویس

  1. دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج۹، ص۲۱۸.
  2. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضراء، ۱۴۰۳ هجری قمری، ج۲، ص۱۲۶.
  3. مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص ۱۲
  4. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، مدخل "اصل" از فرامرز حاج منوچهری.
  5. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌۱، ص ۵۳۴.
  6. مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص ۸
  7. مهدی مهریزی، مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، ص ۱۸
  8. ذکرى الشیعة ۱/۵۸-۵۹ و الحدائق الناضرة ۱/۱۷-۲۱.
  9. الذریعة، ج۲، ص۱۲۷.
  10. الذریعة، ج۲، ص۱۳۴ و دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج۹، ص۲۲۰.
  11. الذریعة، ۲/۱۳۴؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى ۹/۲۲۰.

منابع

  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، جلد ‌۱.
  • مکتوبات حدیثی اصحاب ائمه علیهم السلام، مهدی مهریزی، در دسترس در حدیث نت، بازیابی: ۱۹ مهر ۱۳۹۳.
  • "اصول اربعمائه"، دانشنامه پژوهه، محمدمهدی امیرخانی، بازیابی: ۱۹ مهر ۱۳۹۳.
  • دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، مدخل "اصل" از فرامرز حاج منوچهری.