مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

امر به معروف و نهی از منكر: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (روشهای و مراحل امر به معروف و نهى از منكر: 1)
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
==اهمیت امر به معروف==
+
{{خوب}}
زندگی انسان در اجتماع ناگزیر سرنوشت و سعادت او را به سعادت دیگر افراد جامعه پیوند می دهد. به عبارت دیگر  هر فرد، بخشی از پیکره اجتماع است که صلاح و فسادش با دیگر بخشها، گاه آشکار  و بی واسطه و گاه ناپیدا  و غیر مستقیم، در ارتباط است. این اثرگذاری  متقابل موجب پیدایش حق انتقاد یا  وظیفه ارشاد نسبت به رفتار دیگران می شود. این نقد و ارشاد در کشورهای عاری از قوانین دینی با عناوینی از قبیل "شهامت مدنی" یا "مسئولیت اجتماعی" شناخته و گرامی داشته می شود<ref>باید توجه داشت این تعابیر ترجمه ای از امر به معروف و نهی از منکر نیستند و در مبنا و مسیر و مقصد تفاوتهای عمده ای با آن دارند</ref> و در کشورهای اسلامی با عنوان امر به معروف و نهی از منکر یاد می شود.  
+
«امر به معروف» به معنای ارشاد و دعوت نسبت به انجام [[واجب|واجبی]] که ترک شده و «نهی از منکر» به معنای تلاش برای جلوگیری از ارتکاب [[حرام]] است. انسان وظیفه دارد قبل از دیگران، خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد. امر به معروف و نهى از منکر، دو واجب بزرگ الهى مى‌باشند که در [[قرآن]] و روایات بسیار به آن تأکید شده است.
 +
 
 +
==اهمیت امر به معروف و نهی از منکر==
 +
زندگی [[انسان]] در اجتماع، ناگزیر سرنوشت و سعادت او را به سعادت دیگر افراد جامعه پیوند می دهد. به عبارت دیگر  هر فرد، بخشی از پیکره اجتماع است که صلاح و فسادش با دیگر بخشها، گاه آشکار  و بی واسطه و گاه ناپیدا  و غیر مستقیم، در ارتباط است. این اثرگذاری  متقابل موجب پیدایش حق انتقاد یا  وظیفه ارشاد نسبت به رفتار دیگران می شود. این نقد و ارشاد در کشورهای عاری از قوانین دینی با عناوینی از قبیل "شهامت مدنی" یا "مسئولیت اجتماعی" شناخته و گرامی داشته می شود<ref>باید توجه داشت این تعابیر ترجمه ای از امر به معروف و نهی از منکر نیستند و در مبنا و مسیر و مقصد تفاوتهای عمده ای با آن دارند.</ref> و در کشورهای اسلامی با عنوان "امر به معروف و نهی از منکر" یاد می شود.  
  
این عمل فارق از اینکه اجتماع قانون و اخلاق الهی را پذیرفته باشد یا قوانین بشری را مایه سعادت خود بداند، کارکردی بزرگ در  سیر جامعه در مسیر آرمان خود دارد. به همین جهت قرآن کریم جامعه ای را که با سلاح امر به معروف و نهی از منکر قدرت یافته باشد بهترین امت می داند: {{متن قرآن|« كُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ...»}}<ref> سوره آل عمران/آیه 110.</ref>؛ شما بهترين امتى هستيد از ميان مردم پديد آمده، كه امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنيد و به خدا ايمان دارید.  
+
این عمل فارق از اینکه اجتماع، قانون و [[اخلاق الهی]] را پذیرفته باشد یا قوانین بشری را مایه سعادت خود بداند، کارکردی بزرگ در  سیر جامعه در مسیر آرمان خود دارد. به همین جهت [[قرآن کریم]] جامعه ای را که با سلاح امر به معروف و نهی از منکر قدرت یافته باشد بهترین امت می داند: {{متن قرآن|«کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ...»}}<ref> سوره آل عمران/آیه ۱۱۰</ref>؛ شما بهترین امتى هستید از میان مردم پدید آمده، که امر به معروف و نهى از منکر مى‏ کنید و به خدا ایمان دارید.  
  
در چنین جامعه ای زشتیها مجالی برای خودنمایی نخواهند یافت زیرا تک تک افراد جامعه خود را نسبت به آن مسئول دانسته و به اصلاح آن قدم پیش می گذارند و این بهترین زمینه برای اقامه قوانین دین  در جامعه است.  به همین جهت است که برپایی سایر واجبات در جامعه وامدار امر به معروف و نهی از منکر است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« اِنَّ الأمرَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنكَرِ فَریضَةٌ عـَظیمَةٌ بِهـا تـُقامُ الفـَرائِضُ وَ تَأْمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَكاسِبُ وَ تَرُدُّ الْمَظـالِمُ وَ تَعْمـُر الأرْضُ »}}<ref>                        الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص: 56
+
در چنین جامعه ای زشتیها مجالی برای خودنمایی نخواهند یافت زیرا تک تک افراد جامعه خود را نسبت به آن مسئول دانسته و به اصلاح آن قدم پیش می گذارند و این بهترین زمینه برای اقامه قوانین [[دین]] در جامعه است.  به همین جهت است که برپایی سایر واجبات در جامعه، وامدار امر به معروف و نهی از منکر است. [[امام باقر]] علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|«اِنَّ الأمرَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنکرِ فَریضَةٌ عـَظیمَةٌ بِها تـُقامُ الفـَرائِضُ وَ تَأْمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَکاسِبُ وَ تَرُدُّ الْمَظالِمُ وَ تَعْمـُر الأرْضُ»}}<ref>                        الکافی، ج‏۵، ص: ۵۶</ref>؛ امر به معروف و نهى از منکر دو واجب بزرگ الهى مى باشند که سایر واجبات با آنها بر پا مى مانند و بوسیله این دو، راهها امن و کسب و کار مردم حلال مى شود. با این دو واجب است که داد ستمدیدگان ستانده مى شود و زمین آباد مى گردد.
</ref> ؛ امر به معروف و نهى از منكر دو واجب بزرگ الهى مى باشند كه سایر واجبات با آنها بر پا مى مانند و بوسیله این دو راهها امن و كسب و كار مردم حـلال مى شود. با این دو واجب است كه داد ستمدیدگان ستانده مى شود و زمین آباد مى گردد.
 
  
امام علی علیه السلام درباره جایگاه والای این فریضه می فرمایند: «تمام كارهاى نیك و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور»<ref>نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 542</ref>
+
[[امام علی]] علیه السلام درباره جایگاه والای این فریضه می فرمایند: «تمام کارهاى نیک و حتى [[جهاد]] در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منکر، چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور».<ref>نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۵۴۲</ref>
==جایگاه والای آمران به معروف==
 
اثر بخشی این عمل انسانی در  شکوفایی اخلاق شایسته و نگاهبانی ارکان جامعه تا آن حد است  که رسول خدا عاملان به ان را بهترین مردمان <ref> خیر النّاس أقرؤهم و أفقههم فی دین اللَّه و أتقاهم للَّه و آمرهم بالمعروف و أنهاهم عن المنكر و أوصلهم للرّحم‏؛ نهج الفصاحة ، ص: 468 </ref> و جانشینان خدا و پیامبر در روى زمین خوانده <ref> مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏12، ص: 179</ref> که مردم در قیامت به جایگاهشان  غبطه خواهند خورد<ref> بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏79، ص: 170</ref>.  امام علی علیه السلام سلامت دین و دنیای فرد را در عمل به این فریضه دانسته و می فرمایند: {{متن حدیث|« مَنْ كانَ فیه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاْخِرَةُ: یـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ یـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ ینْهى عَنِ المْنُكَرِ وَینْتَهى عَنْهُ وَ یحافِظُ عَلى حُدُودِاللّه ِ جَلَّ وَ عَلا»}}<ref> تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 332</ref> كسى كه سـه چیز در او باشد، دنیـا و آخرتش سـالم مى مـاند: ۱. امر به معروف كند و خود نیز پذیراى آن باشد. ۲. نهى از منكر كند وخود نیز پذیرا باشد. ۳. حدود الهى را نگهدارى كند
 
  
البته باید توجه داشت انسان وظیفه دارد پیش از دیگران خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «كسانى كه مردم را به كارهاى نیك امر مى كنند و خود آن را انجام نمى دهند و كسانى كه مردم را از كارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتكب آن مى شوند مورد لعن و نفرین الهى هستند» <ref> نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: 188</ref>
+
اثربخشی این عمل انسانی در  شکوفایی [[اخلاق]] شایسته و نگاهبانی ارکان جامعه، تا آن حد است  که [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله عاملان به آن را بهترین مردمان دانسته ({{متن حدیث|خیر النّاس أقرؤهم و أفقههم فی دین اللَّه و أتقاهم للَّه و آمرهم بالمعروف و أنهاهم عن المنکر و أوصلهم للرّحم}}‏)<ref> نهج الفصاحة، ص: ۴۶۸ </ref> و جانشینان خدا و پیامبر در روى زمین خوانده<ref> مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۱۲، ص: ۱۷۹</ref> که مردم در [[قیامت]] به جایگاهشان  [[غبطه]] خواهند خورد.<ref> بحارالأنوار، ج‏۷۹، ص: ۱۷۰</ref>  
  
==وجوب امر به معروف و نهی از منکر==
+
[[امام علی]] علیه السلام سلامت دین و دنیای فرد را در عمل به این فریضه دانسته و می فرمایند: {{متن حدیث|«مَنْ کانَ فیه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاْخِرَةُ: یـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ یـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ ینْهى عَنِ المْنُکرِ وَینْتَهى عَنْهُ وَ یحافِظُ عَلى حُدُودِاللّه ِ جَلَّ وَ عَلا»}}<ref> تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۳۳۲</ref> کسى که سه چیز در او باشد، دنیا و آخرتش سالم مى ماند: ۱. امر به معروف کند و خود نیز پذیراى آن باشد. ۲. نهى از منکر کند و خود نیز از آن پرهیز کند. ۳. [[حدود‌‌‌‌|حدود]] الهى را نگهدارى کند.
امر به معروف و نهی از منکر از واجبات دین اسلام است. فقهان برای وجوب آن شرایطی را ذکر کرده اند از جمله:
 
  
#علم به معروف و منکر
+
==شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر==
#صرار بر استمرار گناه از سوی عاصی
+
امر به معروف و نهی از منکر از واجبات دین [[اسلام]] است و فقیهان برای وجوب آن شرایطی را ذکر کرده اند از جمله: علم به معروف و منکر؛ اصرار بر تکرار [[گناه]] از سوی عاصی؛ احتمال تأثیر؛ عدم مفسده در امر و نهی.
#احتمال تأثیر
 
#عدم مفسده در امر و نهی
 
  
فرد مکلف لازم است درباره هر یک از این امور نظر مرجع تقلیدش را جویا شده و سپس اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نماید
+
همچنین معروف و منکر مراتبی دارند که به میزان اثرگذاری آن  در بسط خیر و شرّ در فرد و جامعه بستگی دارند، که از یک نظر به سه مرتبه تقسیم می شوند: ارتکاب؛ اشاعه؛ اقامه.
  
==مراتب امر به معروف و نهی از منکر==
+
گاه منکری انجام می شود که تنها مرتکب شونده را تحت تأثر قرار می دهد و این منکر از مرحله ارتکاب فراتر نمی رود. اما گاهی شخص دیگران را نیز مستقیم یا غیر مستقیم به سوی معروف یا منکری که خود به آن تمایل پیدا کرده فرا می خواند؛ این مرحله اشاعه است. مرتبه بالاتر از آن زمانی است که معروف یا منکر به مرحله اقامه می رسد. اقامه به معنای فراهم نمودن زمینه ها و ساز و کارهایی است که موجب بسط و گسترش معروف یا منکر می شود.
معروف و منکر مراتبی دارند که به میزان اثرگذاری آن در بسط خیر و شر در فرد و جامعه بستگی دارند که از یک نظر به سه مرتبه تقسیم می شوند:
+
به عنوان نمونه کسی که از دیگری  طلب [[ربا]]  می کند، مرتکب گناه ربا شده است و زمانی که دیگران را هم به این گناه فرا می خواند و برای اثبات مطلوبیت آن تبلیغ می کند، به مرحله اشاعه ربا وارد شده است و اگر بانکی تأسیس نماید و ساز و کاری جهت تبادل سود نامشروع تأسیس نماید، به مرحله اقامه رسیده است.
 +
 +
در امر به معروف و نهی از منکر باید به مراتب معروف و منکر توجه داشت و اولویت تلاش انسان باید در جهت نهی اقامه کنندگان منکر، پس از آن باید اشاعه کنندگان و در درجه بعد مرتکبین منکر باشد.
 +
==روشها و مراحل امر به معروف و نهى از منکر==
 +
'''عمل گرایی:'''
  
#ارتکاب
+
مهمترین و اثربخش‌ترین روش امر به معروف و نهی از منکر این است که انسان با عمل و رفتار خود دیگران را به خیر و خوبی  نزدیک و از بدیها بیزار گرداند. [[امام على]] علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|«أَصْلِحِ الْمُسِی‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِک وَ دُلَّ عَلَى الْخَیرِ بِجَمِیلِ مَقَالِک‏»}}؛<ref>تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۲۵۵</ref> آدم بدکار را به وسیله کارِنیک خود اصلاح کن، و با سخن زیبایت دیگران را به کار خیر رهنمون باش. همچنین انسان وظیفه دارد پیش از دیگران خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد؛ به فرموده [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام: «کسانى که مردم را به کارهاى نیک امر مى کنند و خود آن را انجام نمى دهند و کسانى که مردم را از کارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتکب آن مى شوند، مورد [[لعن]] الهى هستند».<ref> نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۱۸۸</ref>
#اشاعه
 
#اقامه
 
  
گاه منکری انجام می شود که تنها مرتکب شونده را تحت تأثر قرار می دهد. این معروف یا منکر از مرحله ارتکاب فراتر نمی رود، اما گاهی شخص دیگران را نیز مستقیم یا غیر مستقیم به سوی معروف یا منکری که خود به آن تمایل پیدا کرده فرا می خواند.این مرحله اشاعه است و  مرتبه بالاتر از آن زمانی است که معروف یا منکر به مرحله اقامه می رسد. اقامه به معنای فراهم نمودن زمینه ها و ساز و کارهایی است که موجب بسط و گسترش معروف یا منکر می شود.
+
'''اظهار تمایل یا انزجار:'''
به عنوان نمونه کسی که از دیگری  طلب ربا  می کند مرتکب گناه ربا شده است و زمانی که دیگران را هم به این گناه فرا می خواند و برای اثبات مطلوبیت آن تبلیغ می کند به مرحله اشاعه ربا وارد شده است و اگر بانکی تأسیس نماید و ساز و کاری جهت تبادل سود نامشروع تأسیس نماید به مرحله اقامه رسیده است.
 
در امر به معروف و نهی از منکر باید به مراتب معروف و منکر توجه داشت و اولویت تلاش انسان باید در جهت نهی اقامه کنندگان منکر پس از آن باید اشاعه کنندگان و در درجه بعد مرتکبین منکر باشد.
 
==روشها و مراحل امر به معروف و نهى از منكر==
 
  
===عمل گرایی===
+
آنچه مقصود این دو فریضه است، گاه تنها با اظهار تمایل یا انزجار حاصل می شود. ممکن است تنها روی گرداندن یا چهره در هم کشیدن کافی باشد تا عامل منکر از کارش دست بردارد. امام على علیه السلام فرمودند: {{متن حدیث|«أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ أَنْ‏ نَلْقَى‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِی‏ بِوُجُوهٍ مُکفَهِرَّة»}}؛<ref> الکافی؛ ج‏۵ ؛ ص۵۹ </ref> [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله به ما امر فرمودند که با گنهکاران با چهره اى درهم کشیده برخورد کنیم.
چه بسا مهمترین و اثربخش ترین روش امر به معروف و نهی از منکر این باشد که انسان با عمل و رفتار خود دیگران را به خیر و خوبی  نزدیک و از بدیها بیزار گرداند. امام على علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|«  أَصْلِحِ الْمُسِي‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِكَ وَ دُلَّ عَلَى الْخَيْرِ بِجَمِيلِ مَقَالِك‏»}}<ref>تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 255</ref> آدم بدكار را به وسیله كارِنیك خود اصـلاح كن، وباسخن زیبایت دیگران را به كارخیر رهنمون باش.
 
===اظهار تمایل یا انزجار===
 
آنچه مقصود این دو فریضه است  گاه تنها با اظهار تمایل یا انزجار حاصل می شود. ممکن است تنها روی گرداندن یا چهره در هم کشیدن کافی باشد تا عامل منکر از کارش دست بردارد. على علیه السلام فرمودند: {{متن حدیث|« أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ‏ نَلْقَى‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِي‏ بِوُجُوهٍ مُكْفَهِرَّة»}}<ref> الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج‏5 ؛ ص59 </ref> رسـول خـدا صلی الله علیه و آله به ما امـر فرمـودند كـه با گنهكاران با چهره اى درهم كشیده برخورد كنیم.
 
  
===روشنگری===
+
'''روشنگری:'''
بسیاری از انحرافات انسان ریشه در جهل و ناآگاهی او دارد؛ از این رو یکی از روشهای کار آمد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر روشنگری و رفع شبهه است.
 
  
===امر و نهی لسانی(زبانی)===
+
بسیاری از انحرافات انسان ریشه در [[جهل]] و ناآگاهی او دارد؛ از این رو یکی از روشهای کار آمد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، روشنگری و رفع شبهه است.
دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی گاهی با گفتگو حاصل می شود،  که ممکن است موعظه ای کوتاه، یا استدلال و حتی مناظره ای جدی باشد. در بالاترین مرتبه از نهی زبانی چه بسا با درشتی سخن گفتن نیز ضرورت داشته باشد.  
+
 
===امر و نهی عملی===
+
'''امر و نهی زبانی:'''
گاه منکر آنقدر بزرگ است که رواجش شاکله فرد و جامعه را ویران خواهد کرد. به این ترتیب لازم می آید که با اعمال زور و به کار بردن قدرت ،  شخص را از انجام منکر و ترک معروف باز دارند. تشکیل نیروی پلیس و قوه قضائیه در کشور در همین راستا است.   
+
 
 +
دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی گاهی با گفتگو حاصل می شود،  که ممکن است [[موعظه]] ای کوتاه، یا استدلال و حتی مناظره ای جدی باشد. در بالاترین مرتبه از نهی زبانی، چه بسا با درشتی سخن گفتن نیز ضرورت داشته باشد.  
 +
 
 +
'''امر و نهی عملی:'''
 +
 
 +
گاه منکر آن قدر بزرگ است که رواجش فرد و جامعه را ویران خواهد کرد. به این ترتیب لازم می آید که با اِعمال زور و به کار بردن قدرت، شخص را از انجام منکر و ترک معروف باز دارند. تشکیل نیروی پلیس و قوه قضائیه در کشور در همین راستا است.   
 
==آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر==
 
==آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر==
 
ترک این فریضه بزرگ پیامدهای ناگواری در پی دارد. از جمله:
 
ترک این فریضه بزرگ پیامدهای ناگواری در پی دارد. از جمله:
===دگرگونى ارزش‏ها و حاکم شدن اشرار===
 
گرایشها و رفتارهای انسان و بلکه جامعه انسانی در گرو ارزشهای آن است. بنابراین حفظ و حراست از ارزشهای حاکم  بر جامعه از اهمیت فراوانی برخوردار است که یکی از کارکردهای مهم  امر به معروف و نهی از منکر است. 
 
روشن است که ترک این فریضه بزرگ و دگرگون شدن ارزشها باعث می شود افراد ناشایست مورد حمایت قرار گرفته و قدرت پیدا کنند. امام على علیه‏السلام در این باره فرمود: {{متن حدیث|« لا تَترُكُوا الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهيَ عَنِ المُنكَرِ فَيُوَلّى عَلَيكُم شِرارُكُم ثُمَّ تَدعونَ فَلا يُستَجابُ لَكُم »}}<ref>  بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏42، ص: 249 </ref> امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، چون بَدان شما بر شماحاکمیت مى‏یابند آنگاه خداوند را مى‏خوانید اما براى شما اجابت‏ نمى ‏شود.
 
===جنگ و دشمنی با خدا===
 
آموزه های اخلاقی و دینی موهبتی بزرگ برای انسان کمال جو و حقیقت طلب است که با همت انبیاء الهی و پیشوایان دینی از سوی خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. پنهان نیست که هر اقدامی در جهت نشر آن مصداق روشن نصرت الهی و ایجاد هر مانعی  در راه گسترش آرمان حق باوری و خدا پرستی در حکم مقابله و تضاد با خداوند عالم است. ترک امر به معروف و نهی از منکر از همین قبیل است؛ زیرا به گسترش نافرمانی خداوند کمک می کند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «كسى كـه توانـائى نـهى از منـكر را داشـته باشـد و نهى از منـكر نكـند، دوست دارد كه خـداوند اطـاعت نشـود، و كسى كه نافرمانى خـدا را دوست داشته باشد، آشكارا بـا خـداوند دشمنى كرده است»  <ref> الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص: 108</ref>                     
 
به همین جهت است که در متون دینی ترک امر به معروف و نهی از منکر در حکم اعلان جنگ با خداوند دانسته شده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله  می فرمایند: {{متن حدیث|«  إِذا اُمَتى تَواكَلَتِ الْأَمرَ بِاْلمَعْرُوفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَلْیأْذَنوُا بِوِقاعٍ مِنَ اللّه»}}<ref> الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص: 59 </ref>؛رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره مى فرمودند: هرگاه امّت من از انجام امر به معروف و نهى از منكر سرپیچى كنند و آن را به یكدیگر واگذار نمایند، گویا با خـداوند اعـلان جنگ داده اند.
 
===مردگان زنده نما===
 
در یک جامعه پویا، افراد خود را در مقابل آنچه خیر و صلاح جامعه در آن است مسئول می دانند. در چنین جامعه ای کناره گرفتن از دیگران و بی تفاوتی نسبت به سرنوشت همگان به منزله مرگ انسان است.  على علیه السلام فرمودند: «گروهى از مردم مبارزه با منكر را با دل و زبان و دست ترك مى كنند  پس اینها در حقیقت مردگانى زنده نما هستند»<ref> تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 332</ref>
 
===از بین رفتن برکات===
 
برکت حاصل  همیاری و همکاری جمعی در اشاعه فرهنگ پاک زیستن است. ترک امر به معروف و نهی از منکر جامعه را دچار پراکندگی و کشمکش نموده و برکات را از بین می برد: پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «همواره امت من در خیر و خوبى بسر خواهند برد مادامى كه امر به معروف و نهى از منكر نموده و در كارهاى نیك همكارى داشته باشند و اگر این امور را ترك كنند بركت از میان آنان خواهد رفت» <ref>                      وسائل الشيعة، ج‏16، ص: 123</ref>
 
  
==پانویس==
+
'''دگرگونى ارزش‏ها و حاکم شدن اشرار:'''
  {{پانویس}}
+
 
 +
گرایشها و رفتارهای انسان و بلکه جامعه انسانی در گرو ارزشهای آن است. بنابراین حفظ و حراست از ارزشهای حاکم بر جامعه از اهمیت فراوانی برخوردار است که یکی از کارکردهای مهم  امر به معروف و نهی از منکر است. روشن است که ترک این فریضه بزرگ و دگرگون شدن ارزشها باعث می شود افراد ناشایست مورد حمایت قرار گرفته و قدرت پیدا کنند. [[امام علی علیه السلام|امام على]] علیه ‏السلام در این باره می فرماید: {{متن حدیث|«لا تَترُکوا الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهی عَنِ المُنکرِ فَیوَلّى عَلَیکم شِرارُکم ثُمَّ تَدعونَ فَلا یستَجابُ لَکم»}}<ref>  بحار الأنوار، ج‏۴۲، ص: ۲۴۹ </ref> امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، چون بَدان شما بر شما حاکمیت مى‏ یابند، آنگاه خداوند را مى ‏خوانید اما براى شما اجابت‏ نمى ‏شود.
 +
 
 +
'''جنگ و دشمنی با خدا:'''
 +
 
 +
آموزه های [[اخلاق|اخلاقی]] و دینی موهبتی بزرگ برای انسان کمال جو و حقیقت طلب است که با همت انبیاء الهی و پیشوایان دینی از سوی خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. هر اقدامی در جهت نشر آن، مصداق روشن نصرت الهی و ایجاد هر مانعی  در راه گسترش آرمان حق باوری و خدا پرستی، در حکم مقابله و تضاد با خداوند عالم است. ترک امر به معروف و نهی از منکر از همین قبیل است؛ زیرا به گسترش نافرمانی خداوند کمک می کند. [[امام صادق]] علیه السلام فرمودند: «کسى که توانائى نهى از منکر را داشته باشد و نهى از منکر نکند، دوست دارد که خداوند اطاعت نشود، و کسى که نافرمانى خدا را دوست داشته باشد، آشکارا با خداوند دشمنى کرده است».<ref> الکافی، ج‏۵، ص: ۱۰۸</ref> به همین جهت است که در متون دینی ترک امر به معروف و نهی از منکر در حکم اعلان جنگ با خداوند دانسته شده است: [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله  می فرمایند: {{متن حدیث|«إِذا اُمَتى تَواکلَتِ الْأَمرَ بِاْلمَعْرُوفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْکرِ فَلْیأْذَنوُا بِوِقاعٍ مِنَ اللّه»}}<ref> الکافی، ج‏۵، ص: ۵۹ </ref>؛ هرگاه امّت من از انجام امر به معروف و نهى از منکر سرپیچى کنند و آن را به یکدیگر واگذار نمایند، گویا با خداوند اعلان جنگ داده اند.
 +
 
 +
'''مردگان زنده نما:'''
 +
 
 +
در یک جامعه پویا، افراد خود را در مقابل آنچه خیر و صلاح جامعه در آن است مسئول می دانند. در چنین جامعه ای کناره گرفتن از دیگران و بی تفاوتی نسبت به سرنوشت همگان به منزله مرگ انسان است. امام على علیه السلام فرمودند: «گروهى از مردم مبارزه با منکر را با دل و زبان و دست ترک مى کنند؛ پس اینها در حقیقت مردگانى زنده نما هستند».<ref> تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۳۳۲</ref>
  
==منابع==
+
'''از بین رفتن برکات:'''
  
*قرآن کریم
+
[[برکت]] حاصل  همیاری و همکاری جمعی در اشاعه فرهنگ پاک زیستن است. ترک امر به معروف و نهی از منکر، جامعه را دچار پراکندگی و کشمکش نموده و برکات را از بین می برد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «همواره امت من در خیر و خوبى بسر خواهند برد، مادامى که امر به معروف و نهى از منکر نموده و در کارهاى نیک همکارى داشته باشند و اگر این امور را ترک کنند برکت از میان آنان خواهد رفت».<ref>                      وسائل الشیعة، ج‏۱۶، ص: ۱۲۳</ref>
*پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة ، 1جلد، دنیاى دانش - تهران، چاپ: چهارم، 1382ش.
 
*كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
 
*مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بیروت)، 111جلد، دار إحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
 
*نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، 28جلد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، چاپ: اول، 1408ق.
 
*تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، 1جلد، دفتر تبلیغات - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1366ش.
 
*شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، 1جلد، هجرت - قم، چاپ: اول، 1414 ق.
 
*شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، 30جلد، مؤسسة آل البيت عليهم السلام - قم، چاپ: اول، 1409 ق.
 
*پژوهشهای فقهی، دورة 10 ،شمارة 2 ،تابستان 1393؛ بررسی فقهی شرط احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منكر از نظر زمان و محدودة تأثیرگذاری
 
  
 +
==پانویس==
 +
{{پانویس}}{{فقه/احکام}}
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
 +
[[رده:واژگان قرآنی]]
 
[[رده: اخلاق اجتماعی پسندیده]]
 
[[رده: اخلاق اجتماعی پسندیده]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
[[رده:مقاله های مهم]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۴۱

«امر به معروف» به معنای ارشاد و دعوت نسبت به انجام واجبی که ترک شده و «نهی از منکر» به معنای تلاش برای جلوگیری از ارتکاب حرام است. انسان وظیفه دارد قبل از دیگران، خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد. امر به معروف و نهى از منکر، دو واجب بزرگ الهى مى‌باشند که در قرآن و روایات بسیار به آن تأکید شده است.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

زندگی انسان در اجتماع، ناگزیر سرنوشت و سعادت او را به سعادت دیگر افراد جامعه پیوند می دهد. به عبارت دیگر هر فرد، بخشی از پیکره اجتماع است که صلاح و فسادش با دیگر بخشها، گاه آشکار و بی واسطه و گاه ناپیدا و غیر مستقیم، در ارتباط است. این اثرگذاری متقابل موجب پیدایش حق انتقاد یا وظیفه ارشاد نسبت به رفتار دیگران می شود. این نقد و ارشاد در کشورهای عاری از قوانین دینی با عناوینی از قبیل "شهامت مدنی" یا "مسئولیت اجتماعی" شناخته و گرامی داشته می شود[۱] و در کشورهای اسلامی با عنوان "امر به معروف و نهی از منکر" یاد می شود.

این عمل فارق از اینکه اجتماع، قانون و اخلاق الهی را پذیرفته باشد یا قوانین بشری را مایه سعادت خود بداند، کارکردی بزرگ در سیر جامعه در مسیر آرمان خود دارد. به همین جهت قرآن کریم جامعه ای را که با سلاح امر به معروف و نهی از منکر قدرت یافته باشد بهترین امت می داند: «کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ...»[۲]؛ شما بهترین امتى هستید از میان مردم پدید آمده، که امر به معروف و نهى از منکر مى‏ کنید و به خدا ایمان دارید.

در چنین جامعه ای زشتیها مجالی برای خودنمایی نخواهند یافت زیرا تک تک افراد جامعه خود را نسبت به آن مسئول دانسته و به اصلاح آن قدم پیش می گذارند و این بهترین زمینه برای اقامه قوانین دین در جامعه است. به همین جهت است که برپایی سایر واجبات در جامعه، وامدار امر به معروف و نهی از منکر است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: «اِنَّ الأمرَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنکرِ فَریضَةٌ عـَظیمَةٌ بِها تـُقامُ الفـَرائِضُ وَ تَأْمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَکاسِبُ وَ تَرُدُّ الْمَظالِمُ وَ تَعْمـُر الأرْضُ»[۳]؛ امر به معروف و نهى از منکر دو واجب بزرگ الهى مى باشند که سایر واجبات با آنها بر پا مى مانند و بوسیله این دو، راهها امن و کسب و کار مردم حلال مى شود. با این دو واجب است که داد ستمدیدگان ستانده مى شود و زمین آباد مى گردد.

امام علی علیه السلام درباره جایگاه والای این فریضه می فرمایند: «تمام کارهاى نیک و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منکر، چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور».[۴]

اثربخشی این عمل انسانی در شکوفایی اخلاق شایسته و نگاهبانی ارکان جامعه، تا آن حد است که رسول خدا صلی الله علیه وآله عاملان به آن را بهترین مردمان دانسته (خیر النّاس أقرؤهم و أفقههم فی دین اللَّه و أتقاهم للَّه و آمرهم بالمعروف و أنهاهم عن المنکر و أوصلهم للرّحم‏)[۵] و جانشینان خدا و پیامبر در روى زمین خوانده[۶] که مردم در قیامت به جایگاهشان غبطه خواهند خورد.[۷]

امام علی علیه السلام سلامت دین و دنیای فرد را در عمل به این فریضه دانسته و می فرمایند: «مَنْ کانَ فیه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاْخِرَةُ: یـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ یـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ ینْهى عَنِ المْنُکرِ وَینْتَهى عَنْهُ وَ یحافِظُ عَلى حُدُودِاللّه ِ جَلَّ وَ عَلا»[۸] کسى که سه چیز در او باشد، دنیا و آخرتش سالم مى ماند: ۱. امر به معروف کند و خود نیز پذیراى آن باشد. ۲. نهى از منکر کند و خود نیز از آن پرهیز کند. ۳. حدود الهى را نگهدارى کند.

شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از واجبات دین اسلام است و فقیهان برای وجوب آن شرایطی را ذکر کرده اند از جمله: علم به معروف و منکر؛ اصرار بر تکرار گناه از سوی عاصی؛ احتمال تأثیر؛ عدم مفسده در امر و نهی.

همچنین معروف و منکر مراتبی دارند که به میزان اثرگذاری آن در بسط خیر و شرّ در فرد و جامعه بستگی دارند، که از یک نظر به سه مرتبه تقسیم می شوند: ارتکاب؛ اشاعه؛ اقامه.

گاه منکری انجام می شود که تنها مرتکب شونده را تحت تأثر قرار می دهد و این منکر از مرحله ارتکاب فراتر نمی رود. اما گاهی شخص دیگران را نیز مستقیم یا غیر مستقیم به سوی معروف یا منکری که خود به آن تمایل پیدا کرده فرا می خواند؛ این مرحله اشاعه است. مرتبه بالاتر از آن زمانی است که معروف یا منکر به مرحله اقامه می رسد. اقامه به معنای فراهم نمودن زمینه ها و ساز و کارهایی است که موجب بسط و گسترش معروف یا منکر می شود. به عنوان نمونه کسی که از دیگری طلب ربا می کند، مرتکب گناه ربا شده است و زمانی که دیگران را هم به این گناه فرا می خواند و برای اثبات مطلوبیت آن تبلیغ می کند، به مرحله اشاعه ربا وارد شده است و اگر بانکی تأسیس نماید و ساز و کاری جهت تبادل سود نامشروع تأسیس نماید، به مرحله اقامه رسیده است.

در امر به معروف و نهی از منکر باید به مراتب معروف و منکر توجه داشت و اولویت تلاش انسان باید در جهت نهی اقامه کنندگان منکر، پس از آن باید اشاعه کنندگان و در درجه بعد مرتکبین منکر باشد.

روشها و مراحل امر به معروف و نهى از منکر

عمل گرایی:

مهمترین و اثربخش‌ترین روش امر به معروف و نهی از منکر این است که انسان با عمل و رفتار خود دیگران را به خیر و خوبی نزدیک و از بدیها بیزار گرداند. امام على علیه السلام می فرمایند: «أَصْلِحِ الْمُسِی‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِک وَ دُلَّ عَلَى الْخَیرِ بِجَمِیلِ مَقَالِک‏»؛[۹] آدم بدکار را به وسیله کارِنیک خود اصلاح کن، و با سخن زیبایت دیگران را به کار خیر رهنمون باش. همچنین انسان وظیفه دارد پیش از دیگران خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد؛ به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام: «کسانى که مردم را به کارهاى نیک امر مى کنند و خود آن را انجام نمى دهند و کسانى که مردم را از کارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتکب آن مى شوند، مورد لعن الهى هستند».[۱۰]

اظهار تمایل یا انزجار:

آنچه مقصود این دو فریضه است، گاه تنها با اظهار تمایل یا انزجار حاصل می شود. ممکن است تنها روی گرداندن یا چهره در هم کشیدن کافی باشد تا عامل منکر از کارش دست بردارد. امام على علیه السلام فرمودند: «أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ أَنْ‏ نَلْقَى‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِی‏ بِوُجُوهٍ مُکفَهِرَّة»؛[۱۱] رسول خدا صلی الله علیه وآله به ما امر فرمودند که با گنهکاران با چهره اى درهم کشیده برخورد کنیم.

روشنگری:

بسیاری از انحرافات انسان ریشه در جهل و ناآگاهی او دارد؛ از این رو یکی از روشهای کار آمد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، روشنگری و رفع شبهه است.

امر و نهی زبانی:

دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی گاهی با گفتگو حاصل می شود، که ممکن است موعظه ای کوتاه، یا استدلال و حتی مناظره ای جدی باشد. در بالاترین مرتبه از نهی زبانی، چه بسا با درشتی سخن گفتن نیز ضرورت داشته باشد.

امر و نهی عملی:

گاه منکر آن قدر بزرگ است که رواجش فرد و جامعه را ویران خواهد کرد. به این ترتیب لازم می آید که با اِعمال زور و به کار بردن قدرت، شخص را از انجام منکر و ترک معروف باز دارند. تشکیل نیروی پلیس و قوه قضائیه در کشور در همین راستا است.

آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر

ترک این فریضه بزرگ پیامدهای ناگواری در پی دارد. از جمله:

دگرگونى ارزش‏ها و حاکم شدن اشرار:

گرایشها و رفتارهای انسان و بلکه جامعه انسانی در گرو ارزشهای آن است. بنابراین حفظ و حراست از ارزشهای حاکم بر جامعه از اهمیت فراوانی برخوردار است که یکی از کارکردهای مهم امر به معروف و نهی از منکر است. روشن است که ترک این فریضه بزرگ و دگرگون شدن ارزشها باعث می شود افراد ناشایست مورد حمایت قرار گرفته و قدرت پیدا کنند. امام على علیه ‏السلام در این باره می فرماید: «لا تَترُکوا الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهی عَنِ المُنکرِ فَیوَلّى عَلَیکم شِرارُکم ثُمَّ تَدعونَ فَلا یستَجابُ لَکم»[۱۲] امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، چون بَدان شما بر شما حاکمیت مى‏ یابند، آنگاه خداوند را مى ‏خوانید اما براى شما اجابت‏ نمى ‏شود.

جنگ و دشمنی با خدا:

آموزه های اخلاقی و دینی موهبتی بزرگ برای انسان کمال جو و حقیقت طلب است که با همت انبیاء الهی و پیشوایان دینی از سوی خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. هر اقدامی در جهت نشر آن، مصداق روشن نصرت الهی و ایجاد هر مانعی در راه گسترش آرمان حق باوری و خدا پرستی، در حکم مقابله و تضاد با خداوند عالم است. ترک امر به معروف و نهی از منکر از همین قبیل است؛ زیرا به گسترش نافرمانی خداوند کمک می کند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «کسى که توانائى نهى از منکر را داشته باشد و نهى از منکر نکند، دوست دارد که خداوند اطاعت نشود، و کسى که نافرمانى خدا را دوست داشته باشد، آشکارا با خداوند دشمنى کرده است».[۱۳] به همین جهت است که در متون دینی ترک امر به معروف و نهی از منکر در حکم اعلان جنگ با خداوند دانسته شده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند: «إِذا اُمَتى تَواکلَتِ الْأَمرَ بِاْلمَعْرُوفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْکرِ فَلْیأْذَنوُا بِوِقاعٍ مِنَ اللّه»[۱۴]؛ هرگاه امّت من از انجام امر به معروف و نهى از منکر سرپیچى کنند و آن را به یکدیگر واگذار نمایند، گویا با خداوند اعلان جنگ داده اند.

مردگان زنده نما:

در یک جامعه پویا، افراد خود را در مقابل آنچه خیر و صلاح جامعه در آن است مسئول می دانند. در چنین جامعه ای کناره گرفتن از دیگران و بی تفاوتی نسبت به سرنوشت همگان به منزله مرگ انسان است. امام على علیه السلام فرمودند: «گروهى از مردم مبارزه با منکر را با دل و زبان و دست ترک مى کنند؛ پس اینها در حقیقت مردگانى زنده نما هستند».[۱۵]

از بین رفتن برکات:

برکت حاصل همیاری و همکاری جمعی در اشاعه فرهنگ پاک زیستن است. ترک امر به معروف و نهی از منکر، جامعه را دچار پراکندگی و کشمکش نموده و برکات را از بین می برد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «همواره امت من در خیر و خوبى بسر خواهند برد، مادامى که امر به معروف و نهى از منکر نموده و در کارهاى نیک همکارى داشته باشند و اگر این امور را ترک کنند برکت از میان آنان خواهد رفت».[۱۶]

پانویس

  1. باید توجه داشت این تعابیر ترجمه ای از امر به معروف و نهی از منکر نیستند و در مبنا و مسیر و مقصد تفاوتهای عمده ای با آن دارند.
  2. سوره آل عمران/آیه ۱۱۰
  3. الکافی، ج‏۵، ص: ۵۶
  4. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۵۴۲
  5. نهج الفصاحة، ص: ۴۶۸
  6. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۱۲، ص: ۱۷۹
  7. بحارالأنوار، ج‏۷۹، ص: ۱۷۰
  8. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۳۳۲
  9. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۲۵۵
  10. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ۱۸۸
  11. الکافی؛ ج‏۵ ؛ ص۵۹
  12. بحار الأنوار، ج‏۴۲، ص: ۲۴۹
  13. الکافی، ج‏۵، ص: ۱۰۸
  14. الکافی، ج‏۵، ص: ۵۹
  15. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۳۳۲
  16. وسائل الشیعة، ج‏۱۶، ص: ۱۲۳
فقه/احکام
عبادات: تقلید، طهارت، نماز، روزه، خمس، زکات، حج

اموال: خرید و فروش، شرکت، صلح، اجاره، مزارعه، مساقات، وکالت، قرض، حواله، رهن، ضامن شدن، کفالت، امانت، عاریه، ارث، غصب

آداب و رفتار: ازدواج، طلاق، خوردن و آشامیدن، نذر و عهد، قسم، امر به معروف و نهی از منکر، صید ، ذبح، وصیت، مال پیدا شده، وقف، دفاع، مسائل مستحدثه

رده ها: احکام | احکام عبادی | احکام اقتصادی | احکام خانواده | احکام روابط اجتماعی |اصطلاحات احکام|مراجع تقلید