الوافى (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| + | {{خوب}} | ||
| + | |||
{{مشخصات کتاب | {{مشخصات کتاب | ||
| سطر ۱۱: | سطر ۱۳: | ||
|زبان= عربی | |زبان= عربی | ||
| − | |تعداد جلد= | + | |تعداد جلد= ۲۶ |
|عنوان افزوده1= | |عنوان افزوده1= | ||
| سطر ۲۴: | سطر ۲۶: | ||
}} | }} | ||
| − | کتاب | + | کتاب '''«الوافی»''' اثر [[فیض کاشانی|ملامحسن فیض کاشانی]] (م، ۱۰۹۱ ق)، از مهمترین و بزرگترین «[[جوامع روایی متأخر شیعه|جوامع حدیثی شیعه]]» است که در آن [[احادیث]] اعتقادی و فقهی منقول در «[[کتب اربعه]]» متقدم [[امامیه]] به شیوه خاصی گرد آمده است. فیض پس از گردآوری همه احادیث کتابهای چهارگانه پیشین، احادیث مکرر را حذف نموده، و آیاتی از [[قرآن|قرآن کریم]] در مورد هر یک از [[اصول دین|اصول]] و [[فروع دین]] آورده است. این کتاب خواننده را از مراجعه دوباره به کتب اربعه بی‌نیاز می‌سازد. |
| − | == | + | ==مؤلف== |
| + | محمد بن مرتضى مشهور به [[فیض کاشانی]] (۹۷۷-۱۰۹۱ ق)، حکیم، [[محدث]]، مفسر، عارف، شاعر و فقیه بزرگ [[شیعه]] در قرن یازدهم هجری است. | ||
| − | + | از اساتید برجسته او می توان به [[ملاصدرا|ملاصدرای شیرازی]]، [[محمدتقی مجلسی]]، [[شیخ بهایی]]، [[میرفندرسکی]] و [[میرداماد]] اشاره کرد. و خود استاد بزرگانی چون [[علامه مجلسی]]، [[سید نعمت الله جزایری]] و [[قاضی سعید قمی]] بود. | |
| − | + | برخی از آثار مهم ایشان عبارتند از: [[الوافى (کتاب)|الوافی]]، [[تفسیر صافی]]، [[تفسیر اصفی]]، [[نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین (کتاب)|نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین]]، [[کلمات مکنونه (کتاب)|کلمات مکنونه]] و [[المحجة البیضاء]]. | |
| − | + | ==معرفی کتاب== | |
| + | کتاب «الوافی» مهمترین اثر حدیثی [[فیض کاشانی]] و از [[جوامع روایی متأخر شیعه|جوامع حدیثی متأخر شیعه]] است. در واقع می توان گفت که الوافی یکی از بزرگترین و جامع ترین آثار حدیثی [[شیعه]] از دوره [[صفویه]] است که در آن اخبار و [[احادیث]] مربوط به: [[اصول]]، [[فروع دین|فروع]]، [[سنت|سنن]] و [[احکام]] اسلامی منقول در [[کتب اربعه]] متقدم [[امامیه]] یعنی: [[الکافی]]، [[من لایحضره الفقیه]]، [[تهذیب الأحکام (کتاب)|التهذیب]] و [[الاستبصار (کتاب)|الاستبصار]] گرد آمده است. | ||
| − | + | مرحوم فیض در مقدمه کتاب «الوافی»، انگیزه خود از تألیف این کتاب را مشاهده کاستی های موجود در [[کتب اربعه]] بیان کرده است. این کاستی ها عبارت‌اند از: کامل نبودن هر یک از کتب اربعه به تنهایی؛ مشکل بودن مراجعه به آنها به علت اختلاف عناوین ابواب هر یک از کتابها؛ پراکندگی روایات هم مضمون و وجود روایات تکراری در کتب اربعه. مولف خود بیان می کند که این کتاب را «الوافی» نامیدم، چون مشتمل بر تمامی مطالب مهم می باشد و از مطالب مبهم پرده برمی دارد. | |
| − | + | مراجعه به کتاب الوافى، براى کسانى که در [[علوم اسلامى]] تحقیق مى‌کنند، لازم است، زیرا این کتاب، مصدر حدیثى وسیعى است و مى‌توان آن را دائرةالمعارف شیعى دانست. از طرف دیگر، توضیح‌هایى که مرحوم فیض، در ذیل احادیث آورده است، مطالعه و فهم آنها را حتى براى افراد مبتدى آسان مى‌نماید. | |
| − | + | فیض کاشانی برای کوتاه کردن کتاب گسترده الوافی، کتابی در دو جزء به نام «الشافی» در سال ۱۰۸۲ ق. تألیف و به پایان رسانید و آن گاه کتابی به نام «[[نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین (کتاب)|نوادر الاخبار]]» در تکلمه کتاب شافی پدید آورد. | |
| − | + | ==محتوای کتاب== | |
| − | + | «الوافی» به حسب تبویب مؤلف، شامل سه مقدمه و چهارده کتاب و یک خاتمه است. تعداد باب‌هاى آن، بر طبق شمارش [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]]، ۲۷۳ باب و شماره [[احادیث]] آن، به حدود پنجاه هزار حدیث مى‌رسد. | |
| − | + | مقدمه نخست کتاب در طریق شناسائی علوم دینی است و مقدمه دوم در شناسائی اسناد احادیث است. و مقدمه سوم در اصطلاحاتی است که در این کتاب بکار برده. | |
| + | |||
| + | اجزاء چهارده گانه کتاب به ترتیب عبارت است از: | ||
| − | + | *کتاب عقل و علم و [[توحید]]. | |
| + | *کتاب حجت. | ||
| + | *کتاب [[ایمان]] و [[کفر]]. | ||
| + | *کتاب طهارت و زینت. | ||
| + | *کتاب صلوة و [[دعا]] و [[قرآن]]. | ||
| + | *کتاب [[زکات]] و [[خمس]] و مبرّات (و قرض و عتق و مکاتبه و [[وقف]] و هبه). | ||
| + | *کتاب [[روزه|صوم]] و [[اعتکاف]] و معاهدات. | ||
| + | *کتاب [[حج]] و عمره و زیارات. | ||
| + | *کتاب حسبه و احکام و شهادات (و حدود دیات و قصاص و جهاد). | ||
| + | *کتاب معایش و مکاسب و معاملات (و اجاره و دین و ضمان و رهن و امانات). | ||
| + | *کتاب مطاعم و مشارب و تجملات. | ||
| + | *کتاب نکاح و [[طلاق]] و ولایات. | ||
| + | *کتاب جنایز و فرایض و وصیات. | ||
| + | *کتاب روضة که شامل احادیث متفرقه است. | ||
| − | + | خاتمه «الوافی» در [[سند حدیث|اسناد]] حدیث های [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]] و [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]] و [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]] است که ملامحسن فیض برای سهولت مراجعه، اسامی را به ترتیب الفبا تنظیم نموده و برای رعایت اختصار، اسامی برخی از راویان به صورت مختصر آمده است. | |
| − | + | == ویژگی‌های کتاب == | |
| − | + | [[فیض کاشانی|فیض کاشانی]]، در این کتاب، علاوه بر جمع‌آورى روایات، سعى کرده است تا متون روایات را شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد. وی در این کتاب و سایر کتب فقهى و حدیثى خود، ترتیب نوینى پیش گرفته و با ادغام پاره‌اى از ابواب، در برخى دیگر و جابه‌جا کردن آنها، تدوین جدیدى را براى فقه و حدیث پدید آورده است. وى با الهام از شیوه [[ابوحامد محمد غزالی|غزالى]] در [[احیاء علوم الدین (کتاب)|احیاء علوم الدین]]، فقه را در دو بخش قرار داده: یکى در فن عبادات و سیاسات و دیگرى در فن عادات و معاملات. | |
| − | |||
| − | |||
| − | + | از امتیازات این کتاب، ترتیب بسیار عالى در آوردن روایات در باب مناسب است، چنان‌که روایات را بر اساس متن آنها و به صورت موضوعى، دسته‌بندى نموده است و در این ترتیب، کمال دقت را در چینش روایات به کار برده است. | |
| − | + | از ویژگى‌هاى دیگر این کتاب، نقل روایت‌هاى مناسب با هر باب از غیر [[کتب اربعه|کتب اربعه]] است. گر چه فیض بر جمع‌آورى روایات کتب اربعه بنا داشته و معمولا روایات کتب دیگر را به عنوان شرح بر احادیث کتب اربعه آورده، لکن در بسیارى از موارد، احادیث مناسب با یک باب را از غیر کتب اربعه نیز جمع‌آورى کرده است. | |
| − | + | از دیگر امتیازات این کتاب، مى‌توان این موارد را نام برد: بى‌نیاز کردن محقق از مراجعه به اسناد در بسیارى از روایات، اشاره به موارد [[تقطیع حدیث|تقطیع]] روایات، [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بسیارى از آیات [[قرآن|قرآنى]] در الوافى، شرح لغات موجود در روایات و برخى از آیات، توجه به سبب صدور احادیث در هنگام تبیین معانى آنها، تصحیح متون روایات کتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روایى، تصحیح اسناد روایات کتب اربعه، رعایت تقواى علمى در نسبت دادن نظریه‌هاى عالمانه به صاحبان آنها، تبیین فلسفه برخى از مطالب مطرح شده در آیات قرآنى یا روایات، تبعیت محض از دلیل در فتاواى فقهى، شرح ضرب المثل‌هاى موجود در روایات، توضیح و تبیین تشبیه‌هاى موجود در روایات، واضح کردن معناى روایات با مثال زدن، آوردن اشعار مناسب با مضمون روایات، توجه به قرائت‌هاى گوناگون و یا احتمال‌هاى مختلف در معناى حدیث، تتبع موارد ورود یک روایت در کتب اربعه و غیره، رعایت امانت در نقل [[سند حدیث|سند]] و متن. | |
| − | + | == شروح و حواشى کتاب == | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | * الحاشیة على الوافى، اثر [[فیض کاشانی]]. | |
| + | * الحاشیة على الوافى، [[میرزا عبدالله افندی|عبدالله بن عیسى افندى]] (م ۱۱۳۰ق). | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، سید ابراهیم بن محمدباقر رضوى، برادر سید صدرالدین تونى، شارح وافیة. | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، سید عبدالله بن نور‌الدین جزایرى (م ۱۱۷۳ق). | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، [[وحید بهبهانی|وحید بهبهانى]] (م ۱۲۰۶ق). از این کتاب، به عنوان شرح یاد شده است، ولى خود مؤلف در فهرست تصانیفش، از آن، به عنوان حاشیه بر الوافى یاد مى‌کند. | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، فضل‌الله بن محمد شریف کاشانى. این کتاب، شامل حاشیه بر کتاب عقل و علم الوافى است و بیشتر به شرح متون احادیث نظر دارد و گاه نیز به اسانید مى‌پردازد. | ||
| + | * تعلیقة على الوافى، احمد بن محمد، علم الهدى کاشانى. | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، محمدرضا بن محمد مؤمن قمى. | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، میرزا حسن بن عبدالرزاق لاهیجى (م ۱۱۲۱ق). | ||
| + | * شرح الوافى، [[سید محمدجواد عاملی|سید محمدجواد عاملى]]، صاحب [[مفتاح الکرامه (کتاب)|مفتاح الکرامة]] (م ۱۲۲۶ق)، شامل شرح کتاب طهارت الوافى و تقریر بحث استادش بحر العلوم است که از نظر متن و سند در اخبار الوافى سخن گفته است و به عنوان تقریرات نیز از آن یاد شده است. | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، [[سید محسن اعرجی|سید محسن اعرجى]] (م ۱۲۲۷ق)، شامل اوایل الوافى است و یکى از نوادگان وى آن را مدون کرده است. | ||
| + | * شرح طهارة الوافى، محمدتقى بن محمدرحیم تهرانى (م ۱۲۴۸ق) که تقریرات درس استاش [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|علامه بحرالعلوم]] است. | ||
| + | * الحاشیة على الوافى، [[علامه شعرانی|علامه شعرانى]]. | ||
| + | * حواشى بر الوافى؛ در چاپ اخیر الوافى حواشى ملا رفیع‌الدین نایینى، علامه مجلسى، ملا صالح مازندرانى، ملا خلیل قزوینى و آیت‌الله شعرانى، به علاوه گزیده‌هایى از کتاب الهدایا میرزا محمد مجذوب تبریزى نیز در پاورقى آن ذکر گریده است. | ||
| − | == | + | ==منابع== |
| − | |||
| − | + | * [[نرم افزار جامع الاحادیث ۵ / ۳|نرم افزار جامع الاحادیث]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | |
| − | * [ | + | * کتاب الوافی، محمدمحسن فیض کاشانی. |
| + | * "معرفی کتاب الوافی"، پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۵، شماره ۱۰. | ||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
[[رده:منابع حدیثی]] | [[رده:منابع حدیثی]] | ||
[[رده:آثار فیض کاشانی]] | [[رده:آثار فیض کاشانی]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
| + | |||
{{حدیث}} | {{حدیث}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۱۰
 | |
| نویسنده | ملا محسن فیض کاشانی |
| موضوع | احادیث شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲۶ |
|
| |
کتاب «الوافی» اثر ملامحسن فیض کاشانی (م، ۱۰۹۱ ق)، از مهمترین و بزرگترین «جوامع حدیثی شیعه» است که در آن احادیث اعتقادی و فقهی منقول در «کتب اربعه» متقدم امامیه به شیوه خاصی گرد آمده است. فیض پس از گردآوری همه احادیث کتابهای چهارگانه پیشین، احادیث مکرر را حذف نموده، و آیاتی از قرآن کریم در مورد هر یک از اصول و فروع دین آورده است. این کتاب خواننده را از مراجعه دوباره به کتب اربعه بی‌نیاز می‌سازد.
مؤلف
محمد بن مرتضى مشهور به فیض کاشانی (۹۷۷-۱۰۹۱ ق)، حکیم، محدث، مفسر، عارف، شاعر و فقیه بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری است.
از اساتید برجسته او می توان به ملاصدرای شیرازی، محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میرفندرسکی و میرداماد اشاره کرد. و خود استاد بزرگانی چون علامه مجلسی، سید نعمت الله جزایری و قاضی سعید قمی بود.
برخی از آثار مهم ایشان عبارتند از: الوافی، تفسیر صافی، تفسیر اصفی، نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین، کلمات مکنونه و المحجة البیضاء.
معرفی کتاب
کتاب «الوافی» مهمترین اثر حدیثی فیض کاشانی و از جوامع حدیثی متأخر شیعه است. در واقع می توان گفت که الوافی یکی از بزرگترین و جامع ترین آثار حدیثی شیعه از دوره صفویه است که در آن اخبار و احادیث مربوط به: اصول، فروع، سنن و احکام اسلامی منقول در کتب اربعه متقدم امامیه یعنی: الکافی، من لایحضره الفقیه، التهذیب و الاستبصار گرد آمده است.
مرحوم فیض در مقدمه کتاب «الوافی»، انگیزه خود از تألیف این کتاب را مشاهده کاستی های موجود در کتب اربعه بیان کرده است. این کاستی ها عبارت‌اند از: کامل نبودن هر یک از کتب اربعه به تنهایی؛ مشکل بودن مراجعه به آنها به علت اختلاف عناوین ابواب هر یک از کتابها؛ پراکندگی روایات هم مضمون و وجود روایات تکراری در کتب اربعه. مولف خود بیان می کند که این کتاب را «الوافی» نامیدم، چون مشتمل بر تمامی مطالب مهم می باشد و از مطالب مبهم پرده برمی دارد.
مراجعه به کتاب الوافى، براى کسانى که در علوم اسلامى تحقیق مى‌کنند، لازم است، زیرا این کتاب، مصدر حدیثى وسیعى است و مى‌توان آن را دائرةالمعارف شیعى دانست. از طرف دیگر، توضیح‌هایى که مرحوم فیض، در ذیل احادیث آورده است، مطالعه و فهم آنها را حتى براى افراد مبتدى آسان مى‌نماید.
فیض کاشانی برای کوتاه کردن کتاب گسترده الوافی، کتابی در دو جزء به نام «الشافی» در سال ۱۰۸۲ ق. تألیف و به پایان رسانید و آن گاه کتابی به نام «نوادر الاخبار» در تکلمه کتاب شافی پدید آورد.
محتوای کتاب
«الوافی» به حسب تبویب مؤلف، شامل سه مقدمه و چهارده کتاب و یک خاتمه است. تعداد باب‌هاى آن، بر طبق شمارش شیخ آقا بزرگ تهرانی، ۲۷۳ باب و شماره احادیث آن، به حدود پنجاه هزار حدیث مى‌رسد.
مقدمه نخست کتاب در طریق شناسائی علوم دینی است و مقدمه دوم در شناسائی اسناد احادیث است. و مقدمه سوم در اصطلاحاتی است که در این کتاب بکار برده.
اجزاء چهارده گانه کتاب به ترتیب عبارت است از:
- کتاب عقل و علم و توحید.
- کتاب حجت.
- کتاب ایمان و کفر.
- کتاب طهارت و زینت.
- کتاب صلوة و دعا و قرآن.
- کتاب زکات و خمس و مبرّات (و قرض و عتق و مکاتبه و وقف و هبه).
- کتاب صوم و اعتکاف و معاهدات.
- کتاب حج و عمره و زیارات.
- کتاب حسبه و احکام و شهادات (و حدود دیات و قصاص و جهاد).
- کتاب معایش و مکاسب و معاملات (و اجاره و دین و ضمان و رهن و امانات).
- کتاب مطاعم و مشارب و تجملات.
- کتاب نکاح و طلاق و ولایات.
- کتاب جنایز و فرایض و وصیات.
- کتاب روضة که شامل احادیث متفرقه است.
خاتمه «الوافی» در اسناد حدیث های تهذیب و استبصار و من لایحضره الفقیه است که ملامحسن فیض برای سهولت مراجعه، اسامی را به ترتیب الفبا تنظیم نموده و برای رعایت اختصار، اسامی برخی از راویان به صورت مختصر آمده است.
ویژگی‌های کتاب
فیض کاشانی، در این کتاب، علاوه بر جمع‌آورى روایات، سعى کرده است تا متون روایات را شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد. وی در این کتاب و سایر کتب فقهى و حدیثى خود، ترتیب نوینى پیش گرفته و با ادغام پاره‌اى از ابواب، در برخى دیگر و جابه‌جا کردن آنها، تدوین جدیدى را براى فقه و حدیث پدید آورده است. وى با الهام از شیوه غزالى در احیاء علوم الدین، فقه را در دو بخش قرار داده: یکى در فن عبادات و سیاسات و دیگرى در فن عادات و معاملات.
از امتیازات این کتاب، ترتیب بسیار عالى در آوردن روایات در باب مناسب است، چنان‌که روایات را بر اساس متن آنها و به صورت موضوعى، دسته‌بندى نموده است و در این ترتیب، کمال دقت را در چینش روایات به کار برده است.
از ویژگى‌هاى دیگر این کتاب، نقل روایت‌هاى مناسب با هر باب از غیر کتب اربعه است. گر چه فیض بر جمع‌آورى روایات کتب اربعه بنا داشته و معمولا روایات کتب دیگر را به عنوان شرح بر احادیث کتب اربعه آورده، لکن در بسیارى از موارد، احادیث مناسب با یک باب را از غیر کتب اربعه نیز جمع‌آورى کرده است.
از دیگر امتیازات این کتاب، مى‌توان این موارد را نام برد: بى‌نیاز کردن محقق از مراجعه به اسناد در بسیارى از روایات، اشاره به موارد تقطیع روایات، تفسیر بسیارى از آیات قرآنى در الوافى، شرح لغات موجود در روایات و برخى از آیات، توجه به سبب صدور احادیث در هنگام تبیین معانى آنها، تصحیح متون روایات کتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روایى، تصحیح اسناد روایات کتب اربعه، رعایت تقواى علمى در نسبت دادن نظریه‌هاى عالمانه به صاحبان آنها، تبیین فلسفه برخى از مطالب مطرح شده در آیات قرآنى یا روایات، تبعیت محض از دلیل در فتاواى فقهى، شرح ضرب المثل‌هاى موجود در روایات، توضیح و تبیین تشبیه‌هاى موجود در روایات، واضح کردن معناى روایات با مثال زدن، آوردن اشعار مناسب با مضمون روایات، توجه به قرائت‌هاى گوناگون و یا احتمال‌هاى مختلف در معناى حدیث، تتبع موارد ورود یک روایت در کتب اربعه و غیره، رعایت امانت در نقل سند و متن.
شروح و حواشى کتاب
- الحاشیة على الوافى، اثر فیض کاشانی.
- الحاشیة على الوافى، عبدالله بن عیسى افندى (م ۱۱۳۰ق).
- الحاشیة على الوافى، سید ابراهیم بن محمدباقر رضوى، برادر سید صدرالدین تونى، شارح وافیة.
- الحاشیة على الوافى، سید عبدالله بن نور‌الدین جزایرى (م ۱۱۷۳ق).
- الحاشیة على الوافى، وحید بهبهانى (م ۱۲۰۶ق). از این کتاب، به عنوان شرح یاد شده است، ولى خود مؤلف در فهرست تصانیفش، از آن، به عنوان حاشیه بر الوافى یاد مى‌کند.
- الحاشیة على الوافى، فضل‌الله بن محمد شریف کاشانى. این کتاب، شامل حاشیه بر کتاب عقل و علم الوافى است و بیشتر به شرح متون احادیث نظر دارد و گاه نیز به اسانید مى‌پردازد.
- تعلیقة على الوافى، احمد بن محمد، علم الهدى کاشانى.
- الحاشیة على الوافى، محمدرضا بن محمد مؤمن قمى.
- الحاشیة على الوافى، میرزا حسن بن عبدالرزاق لاهیجى (م ۱۱۲۱ق).
- شرح الوافى، سید محمدجواد عاملى، صاحب مفتاح الکرامة (م ۱۲۲۶ق)، شامل شرح کتاب طهارت الوافى و تقریر بحث استادش بحر العلوم است که از نظر متن و سند در اخبار الوافى سخن گفته است و به عنوان تقریرات نیز از آن یاد شده است.
- الحاشیة على الوافى، سید محسن اعرجى (م ۱۲۲۷ق)، شامل اوایل الوافى است و یکى از نوادگان وى آن را مدون کرده است.
- شرح طهارة الوافى، محمدتقى بن محمدرحیم تهرانى (م ۱۲۴۸ق) که تقریرات درس استاش علامه بحرالعلوم است.
- الحاشیة على الوافى، علامه شعرانى.
- حواشى بر الوافى؛ در چاپ اخیر الوافى حواشى ملا رفیع‌الدین نایینى، علامه مجلسى، ملا صالح مازندرانى، ملا خلیل قزوینى و آیت‌الله شعرانى، به علاوه گزیده‌هایى از کتاب الهدایا میرزا محمد مجذوب تبریزى نیز در پاورقى آن ذکر گریده است.
منابع
- نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتاب الوافی، محمدمحسن فیض کاشانی.
- "معرفی کتاب الوافی"، پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۵، شماره ۱۰.
