نقد الرجال (کتاب): تفاوت بین نسخهها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| سطر ۵: | سطر ۵: | ||
|تصویر= [[پرونده:نقد الرجال.jpg|240px|وسط]] | |تصویر= [[پرونده:نقد الرجال.jpg|240px|وسط]] | ||
| − | |نویسنده= سید مصطفی | + | |نویسنده= سید مصطفی تفرشی |
| − | |موضوع= راویان | + | |موضوع= رجال/ راویان شیعه |
|زبان= عربی | |زبان= عربی | ||
| سطر ۲۳: | سطر ۲۳: | ||
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38716/ نقد الرجال] | |لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38716/ نقد الرجال] | ||
}} | }} | ||
| − | '''«نقد الرجال»''' تأليف [[سید مصطفی | + | '''«نقد الرجال»''' تأليف [[سید مصطفی تفرشی]]، از آثار مهم [[رجال|رجالی]] [[شیعه]] در قرن يازدهم قمرى است. مؤلف در اين كتاب كوشيده است كه با نگرشى انتقادى، اقوال و آراء مختلف را در ترتيبى نيكو و عباراتى جامع و كوتاه گرد آورد. رجاليان مشهور، كتاب وى را بسيار سودمند و دقيق و از بهترين آثار در رجالشناسى دانستهاند. |
==مؤلف== | ==مؤلف== | ||
| − | سید میر مصطفى بن حسین | + | [[سید مصطفی تفرشی|سید میر مصطفى بن حسین تفرشى]] (زنده در ۱۰۴۴ ق)<ref> الذریعة، تهرانی، ج ۴، ص ۲۲۳.</ref> از علماى [[شیعه]] در قرن یازدهم و از مبرزترین شاگردان [[ملا عبدالله شوشتری]] (م، ۱۰۲۱ ق) و شیخ عبدالعالى بن حسین بن عبدالعالى كركى است. او با دانشمندان بزرگى مانند [[شیخ بهایى]] و [[محمدتقی مجلسی|محمدتقى مجلسى]] معاصر بود. |
| − | [[محمد بن علی اردبیلی]] درباره وى فرموده است: «او سید اجلّ، جلیل القدر، رفیع الشأن عظیم المنزلة، فاضل كامل است و مقام وى بالاتر از آن است كه بتوان او را توصیف كرد».<ref> جامع الرواة، ج | + | [[محمد بن علی اردبیلی]] درباره وى فرموده است: «او سید اجلّ، جلیل القدر، رفیع الشأن عظیم المنزلة، فاضل كامل است و مقام وى بالاتر از آن است كه بتوان او را توصیف كرد».<ref> جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۳۳.</ref> [[میرزا عبدالله افندی]] نیز گفته است: «وى عالم محقق و ثقه و فاضل است».<ref> رياض العلماء، ج ۵، ص ۲۱۲.</ref> |
| + | کتاب «نقد الرجال» از مشهورترین تألیفات سید میر مصطفی تفرشی است. | ||
==معرفى كتاب== | ==معرفى كتاب== | ||
| − | نویسنده كتاب «نقد الرجال»، به آغاز تأليف آن اشارهاى نكرده است، اما گفته كه در ماه [[رمضان]] | + | نویسنده كتاب «نقد الرجال»، به آغاز تأليف آن اشارهاى نكرده است، اما گفته كه در ماه [[رمضان]] ۱۰۱۵ ق. از تأليف آن فراغت يافته است. وى در «نقد الرجال» بهصراحت يادآور شده كه عمده محاسن كتابش، دستاوردهاى شاگردى [[ملا عبدالله شوشتری]] است. |
هدف تفرشی از تأليف اين اثر، تدوين كتابى بوده كه جامع تمامى راويان [[حديث]]، بهدور از خطا، همراه با نظم و ترتيب و دربردارنده آراى دانشمندان اين علم باشد تا كمبود تأليفات پيشينيان را جبران كند. وى در انگیزه تألیف كتابش چنین مى گوید: «تردیدى نیست كه علم [[حدیث]] از شریف ترین علوم است و حكم به صحت و ضعف احادیث متوقف است بر آگاهى از احوال [[علم رجال|رجال]]. من هرگاه به كتب رجال نگاه كردم، دیدم كه بعضى از آنها غیرمرتب اند. گذشته از این، این آثار همراه با تكرار و اشتباه اند و مباحث بعضى از آنها گرچه ترتیب خوبى دارند، اما داراى اغلاط بسیارند. به علاوه، این آثار مشتمل بر اسامى تمام رجال نیستند. لذا تصمیم گرفتم كه كتابى به رشته تحریر درآوردم كه جامع و شامل تمام راویان ممدوح، مذموم، مهمل و خالى از تكرار و غلط باشد». | هدف تفرشی از تأليف اين اثر، تدوين كتابى بوده كه جامع تمامى راويان [[حديث]]، بهدور از خطا، همراه با نظم و ترتيب و دربردارنده آراى دانشمندان اين علم باشد تا كمبود تأليفات پيشينيان را جبران كند. وى در انگیزه تألیف كتابش چنین مى گوید: «تردیدى نیست كه علم [[حدیث]] از شریف ترین علوم است و حكم به صحت و ضعف احادیث متوقف است بر آگاهى از احوال [[علم رجال|رجال]]. من هرگاه به كتب رجال نگاه كردم، دیدم كه بعضى از آنها غیرمرتب اند. گذشته از این، این آثار همراه با تكرار و اشتباه اند و مباحث بعضى از آنها گرچه ترتیب خوبى دارند، اما داراى اغلاط بسیارند. به علاوه، این آثار مشتمل بر اسامى تمام رجال نیستند. لذا تصمیم گرفتم كه كتابى به رشته تحریر درآوردم كه جامع و شامل تمام راویان ممدوح، مذموم، مهمل و خالى از تكرار و غلط باشد». | ||
| سطر ۴۴: | سطر ۴۵: | ||
==محتوای کتاب== | ==محتوای کتاب== | ||
| − | اين كتاب پنج جلدى، شامل مقدمه مؤلف و | + | اين كتاب پنج جلدى، شامل مقدمه مؤلف و ۳۱ باب است. متن كتاب حاوى فهرستی از اسامی ۶۶۰۴ نفر از رجال [[شیعه]] است که بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در وصف هر شخصیت، عبارت علمای [[رجال]] به صورت خلاصه به همراه مدح یا ذم و یا مهمل بودن وی بیان شده و در پايان كتاب سه باب [[كنيه]]، القاب و نساء بههمراه يك خاتمه آمده است. |
| − | همانطوركه از نام كتاب برمىآيد، مرحوم تفرشى در تأليف «نقد الرجال» به شيوه نقد وارد شده و بنا را بر نقّادى سخنان علماى رجال گذاشته است. او برخلاف رجالى معاصر خود [[میرزا محمد استرآبادی]] در | + | همانطوركه از نام كتاب برمىآيد، مرحوم تفرشى در تأليف «نقد الرجال» به شيوه نقد وارد شده و بنا را بر نقّادى سخنان علماى رجال گذاشته است. او برخلاف رجالى معاصر خود [[میرزا محمد استرآبادی]] در «[[منهج المقال (کتاب)|منهج المقال]]»، بر قرائن تكيه ننموده است؛ لذا مىبينيم راويانى كه از [[مشايخ]] اجازه هستند را توثيق ننموده و شيخوخت [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] را قرينه بر توثيق راوى برنمىشمارد. |
| + | |||
| + | [[شيخ حر عاملى]] و بهتبع او [[میرزا عبدالله افندی]] و استرآبادى گويند كه تفرشى در نقد الرجال، كمتر به رجال متأخر از [[شيخ طوسى]] نظر داشته است. در مقابل، [[سید محمدباقر موسوی خوانساری|خوانسارى]] معتقد است كه به نسبت ديگر كتابهاى رجالى، تفرشى بيشتر به متأخران پرداخته و حتى به نظر مىرسد كه برخلاف ديگر رجاليان، قصدش جامعيت در ذكر علماى بزرگ متأخر بوده است. | ||
| − | |||
در پايان كتاب، خاتمهاى مشتمل بر شش فايده آمده است: | در پايان كتاب، خاتمهاى مشتمل بر شش فايده آمده است: | ||
| − | *فايده اول: ذكر كنيههاى [[ائمه]](ع) و القاب آنان (عند اهل الرجال) هنگام روايت كردن. مثلا وقتى در سند روايتى «عن أبی جعفر(ع)» آمده باشد، ظاهرا مراد همان [[امام باقر]](ع) مىباشد. | + | *فايده اول: ذكر [[کنیه|كنيههاى]] [[ائمه]](ع) و القاب آنان (عند اهل الرجال) هنگام روايت كردن. مثلا وقتى در سند روايتى «عن أبی جعفر(ع)» آمده باشد، ظاهرا مراد همان [[امام باقر]](ع) مىباشد. |
*فايده دوم: زندگینامه مختصرى از تاريخ ائمّه(ع): تاريخ ولادت، وفات، مدّت عمر. | *فايده دوم: زندگینامه مختصرى از تاريخ ائمّه(ع): تاريخ ولادت، وفات، مدّت عمر. | ||
| − | *فايده سوم: توضيح | + | *فايده سوم: توضيح «عدّۀ» [[شیخ کلینی]]. |
*فايده چهارم: اشاره به طرق [[شيخ طوسى]] در دو كتاب حديثى «[[تهذیب الأحکام]]» و «[[استبصار]]» و همينطور طرق [[شيخ صدوق]] در كتاب «[[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]». | *فايده چهارم: اشاره به طرق [[شيخ طوسى]] در دو كتاب حديثى «[[تهذیب الأحکام]]» و «[[استبصار]]» و همينطور طرق [[شيخ صدوق]] در كتاب «[[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]». | ||
*فايده پنجم: مشخّص نمودن اصولى كه شيخ طوسی از آنها روايت نموده است. | *فايده پنجم: مشخّص نمودن اصولى كه شيخ طوسی از آنها روايت نموده است. | ||
| سطر ۶۳: | سطر ۶۵: | ||
*براى اثبات وثاقت راويان علاوه بر توثيقات علماى [[رجال]]، بر آرا و توثيقات [[فقها]] نيز توجه شده است. | *براى اثبات وثاقت راويان علاوه بر توثيقات علماى [[رجال]]، بر آرا و توثيقات [[فقها]] نيز توجه شده است. | ||
*در توثيقات متأخّران بهويژه [[علامه حلى]] مناقشاتى دارد كه آنها را نقد مىكند. | *در توثيقات متأخّران بهويژه [[علامه حلى]] مناقشاتى دارد كه آنها را نقد مىكند. | ||
| − | *از متن رجال ابن | + | *از متن [[رجال ابن غضائری]] نكاتى را نقل مىكند كه در «[[خلاصة الاقوال]]» علامه حلّى و [[ابن داوود حلی]] وجود ندارد. |
*مشايخ و شاگردان هر راوى را برشمرده است. | *مشايخ و شاگردان هر راوى را برشمرده است. | ||
*آراى جديد، بهويژه درباره مفردات و مشتركات، همراه نقد نظريات علامه حلّى و ابن داود را آورده است. | *آراى جديد، بهويژه درباره مفردات و مشتركات، همراه نقد نظريات علامه حلّى و ابن داود را آورده است. | ||
*به لحاظ اختصار، داراى ارزش فراوانى است؛ درعينحال، مجموعه عبارات [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]]، [[شيخ طوسى]] و علامه حلّى را در بر دارد. | *به لحاظ اختصار، داراى ارزش فراوانى است؛ درعينحال، مجموعه عبارات [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]]، [[شيخ طوسى]] و علامه حلّى را در بر دارد. | ||
| − | *به نظر او دو غضائرى وجود دارد و رجالىاى كه آراى او در طعن راويان وجود دارد، [احمد بن حسين بن | + | *به نظر او دو غضائرى وجود دارد و رجالىاى كه آراى او در طعن راويان وجود دارد، [[ابن غضائری|احمد بن حسين بن عبيدالله غضائرى]] است. |
*اكتفا نكردن به توثيق يا تضعيف افراد و استناد به توثيقهاى فقها در منابع فقهى. | *اكتفا نكردن به توثيق يا تضعيف افراد و استناد به توثيقهاى فقها در منابع فقهى. | ||
*دقت و ژرفنگرى در اختلاف نسخههاى اصول رجالى و كوشش در ضبط صحيح اسامى. | *دقت و ژرفنگرى در اختلاف نسخههاى اصول رجالى و كوشش در ضبط صحيح اسامى. | ||
| سطر ۷۶: | سطر ۷۸: | ||
==شروح و تعلیقات کتاب== | ==شروح و تعلیقات کتاب== | ||
| − | «نقد الرجال» از همان آغاز نگارش، با استقبال گستردهاى در ميان علماى [[حديث]] مواجه گشت و حتى برخى از همعصران خود | + | «نقد الرجال» از همان آغاز نگارش، با استقبال گستردهاى در ميان علماى [[حديث]] مواجه گشت و حتى برخى از همعصران خود تفرشى، در زمان حياتش بر آن [[حاشیه]] زدند. پس از آن نیز، حاشيه و شرح و تكملههايى بر آن نوشتهاند كه نشان از تداول اين كتاب در دورههاى مختلف دارد. برخی از این حاشیهها عبارتاند از: |
*تعليقه و حاشیه [[محمد تقی مجلسی]] (م ۱۰۷۰ ق). | *تعليقه و حاشیه [[محمد تقی مجلسی]] (م ۱۰۷۰ ق). | ||
| − | *حاشیه [[عنایت الله قهپایی]] (ق | + | *حاشیه [[عنایت الله قهپایی]] (م ۱۰۲۶ ق). |
*حاشیه [[سید نعمت الله جزایری]] (م ۱۱۱۲ ق). | *حاشیه [[سید نعمت الله جزایری]] (م ۱۱۱۲ ق). | ||
*حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق). | *حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق). | ||
| سطر ۸۸: | سطر ۹۰: | ||
*حاشیه محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق). | *حاشیه محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق). | ||
*حاشیه سید محمدشفیع محدث جزایری شوشتری (م ۱۲۷۴ ق). | *حاشیه سید محمدشفیع محدث جزایری شوشتری (م ۱۲۷۴ ق). | ||
| − | *حاشیه سید شفیع بن محمد بن | + | *حاشیه سید شفیع بن محمد بن عبدالکریم جزایری (م ۱۳ ق) با عنوان «رجال السید شفیع». |
| − | *حاشیه علی بن محمدجعفر شریعتمدار | + | *حاشیه علی بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۳۱۵ ق) با عنوان «المبدا و المآل». |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| سطر ۹۶: | سطر ۹۸: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | *نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | ||
| − | * | + | *"تألیفات رجالی قرن یازدهم هجری"، سایت اندیشه قم. |
*کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری. | *کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری. | ||
| − | [[رده:منابع رجالی]][[ | + | [[رده:منابع رجالی]][[رده:کتابهای شخصیت شناسی]] |
{{حدیث}} | {{حدیث}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ آوریل ۲۰۲۵، ساعت ۱۴:۵۱
 | |
| نویسنده | سید مصطفی تفرشی |
| موضوع | رجال/ راویان شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۵ |
| تحقيق | مؤسسه آلالبيت لاحياء التراث |
| حاشیه | ملا محمدتقی مجلسی |
|
| |
«نقد الرجال» تأليف سید مصطفی تفرشی، از آثار مهم رجالی شیعه در قرن يازدهم قمرى است. مؤلف در اين كتاب كوشيده است كه با نگرشى انتقادى، اقوال و آراء مختلف را در ترتيبى نيكو و عباراتى جامع و كوتاه گرد آورد. رجاليان مشهور، كتاب وى را بسيار سودمند و دقيق و از بهترين آثار در رجالشناسى دانستهاند.
محتویات
مؤلف
سید میر مصطفى بن حسین تفرشى (زنده در ۱۰۴۴ ق)[۱] از علماى شیعه در قرن یازدهم و از مبرزترین شاگردان ملا عبدالله شوشتری (م، ۱۰۲۱ ق) و شیخ عبدالعالى بن حسین بن عبدالعالى كركى است. او با دانشمندان بزرگى مانند شیخ بهایى و محمدتقى مجلسى معاصر بود.
محمد بن علی اردبیلی درباره وى فرموده است: «او سید اجلّ، جلیل القدر، رفیع الشأن عظیم المنزلة، فاضل كامل است و مقام وى بالاتر از آن است كه بتوان او را توصیف كرد».[۲] میرزا عبدالله افندی نیز گفته است: «وى عالم محقق و ثقه و فاضل است».[۳]
کتاب «نقد الرجال» از مشهورترین تألیفات سید میر مصطفی تفرشی است.
معرفى كتاب
نویسنده كتاب «نقد الرجال»، به آغاز تأليف آن اشارهاى نكرده است، اما گفته كه در ماه رمضان ۱۰۱۵ ق. از تأليف آن فراغت يافته است. وى در «نقد الرجال» بهصراحت يادآور شده كه عمده محاسن كتابش، دستاوردهاى شاگردى ملا عبدالله شوشتری است.
هدف تفرشی از تأليف اين اثر، تدوين كتابى بوده كه جامع تمامى راويان حديث، بهدور از خطا، همراه با نظم و ترتيب و دربردارنده آراى دانشمندان اين علم باشد تا كمبود تأليفات پيشينيان را جبران كند. وى در انگیزه تألیف كتابش چنین مى گوید: «تردیدى نیست كه علم حدیث از شریف ترین علوم است و حكم به صحت و ضعف احادیث متوقف است بر آگاهى از احوال رجال. من هرگاه به كتب رجال نگاه كردم، دیدم كه بعضى از آنها غیرمرتب اند. گذشته از این، این آثار همراه با تكرار و اشتباه اند و مباحث بعضى از آنها گرچه ترتیب خوبى دارند، اما داراى اغلاط بسیارند. به علاوه، این آثار مشتمل بر اسامى تمام رجال نیستند. لذا تصمیم گرفتم كه كتابى به رشته تحریر درآوردم كه جامع و شامل تمام راویان ممدوح، مذموم، مهمل و خالى از تكرار و غلط باشد».
تفرشى در مقدمهاى كه بر كتاب خود نوشته است، منابع خود را در نگارش اين كتاب ذكر مىكند. البته منابع او بيش از آنهاست و بسيارى از آنها را در ضمن كتاب آورده است. بدينطريق، برخى نقلها كه از كتب قدما كرده، تنها منبع ما براى دستيابى به آن ديدگاههاست.
مؤلف در این كتاب، روش نقد و تحقیق را با محكمترین ادله، قوىترین مبانى و كوتاهترین الفاظ در پیش گرفته است.
آقا بزرگ تهرانی در الذریعة، این کتاب را با عنوان «رجال التفرشی»[۴] و نیز با عنوان «رجال السید میر مصطفی» فهرست نموده است.
محتوای کتاب
اين كتاب پنج جلدى، شامل مقدمه مؤلف و ۳۱ باب است. متن كتاب حاوى فهرستی از اسامی ۶۶۰۴ نفر از رجال شیعه است که بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در وصف هر شخصیت، عبارت علمای رجال به صورت خلاصه به همراه مدح یا ذم و یا مهمل بودن وی بیان شده و در پايان كتاب سه باب كنيه، القاب و نساء بههمراه يك خاتمه آمده است.
همانطوركه از نام كتاب برمىآيد، مرحوم تفرشى در تأليف «نقد الرجال» به شيوه نقد وارد شده و بنا را بر نقّادى سخنان علماى رجال گذاشته است. او برخلاف رجالى معاصر خود میرزا محمد استرآبادی در «منهج المقال»، بر قرائن تكيه ننموده است؛ لذا مىبينيم راويانى كه از مشايخ اجازه هستند را توثيق ننموده و شيخوخت اجازه را قرينه بر توثيق راوى برنمىشمارد.
شيخ حر عاملى و بهتبع او میرزا عبدالله افندی و استرآبادى گويند كه تفرشى در نقد الرجال، كمتر به رجال متأخر از شيخ طوسى نظر داشته است. در مقابل، خوانسارى معتقد است كه به نسبت ديگر كتابهاى رجالى، تفرشى بيشتر به متأخران پرداخته و حتى به نظر مىرسد كه برخلاف ديگر رجاليان، قصدش جامعيت در ذكر علماى بزرگ متأخر بوده است.
در پايان كتاب، خاتمهاى مشتمل بر شش فايده آمده است:
- فايده اول: ذكر كنيههاى ائمه(ع) و القاب آنان (عند اهل الرجال) هنگام روايت كردن. مثلا وقتى در سند روايتى «عن أبی جعفر(ع)» آمده باشد، ظاهرا مراد همان امام باقر(ع) مىباشد.
- فايده دوم: زندگینامه مختصرى از تاريخ ائمّه(ع): تاريخ ولادت، وفات، مدّت عمر.
- فايده سوم: توضيح «عدّۀ» شیخ کلینی.
- فايده چهارم: اشاره به طرق شيخ طوسى در دو كتاب حديثى «تهذیب الأحکام» و «استبصار» و همينطور طرق شيخ صدوق در كتاب «من لایحضره الفقیه».
- فايده پنجم: مشخّص نمودن اصولى كه شيخ طوسی از آنها روايت نموده است.
- فايده ششم: در بيان طريق خود به شيخ طوسى، شيخ كلينى، شيخ صدوق و شيخ مفيد.
امتيازات و ويژگىهای کتاب
«نقد الرجال» تفرشى بهطور كلى داراى ويژگىهايى است، از جمله:
- براى اثبات وثاقت راويان علاوه بر توثيقات علماى رجال، بر آرا و توثيقات فقها نيز توجه شده است.
- در توثيقات متأخّران بهويژه علامه حلى مناقشاتى دارد كه آنها را نقد مىكند.
- از متن رجال ابن غضائری نكاتى را نقل مىكند كه در «خلاصة الاقوال» علامه حلّى و ابن داوود حلی وجود ندارد.
- مشايخ و شاگردان هر راوى را برشمرده است.
- آراى جديد، بهويژه درباره مفردات و مشتركات، همراه نقد نظريات علامه حلّى و ابن داود را آورده است.
- به لحاظ اختصار، داراى ارزش فراوانى است؛ درعينحال، مجموعه عبارات نجاشى، شيخ طوسى و علامه حلّى را در بر دارد.
- به نظر او دو غضائرى وجود دارد و رجالىاى كه آراى او در طعن راويان وجود دارد، احمد بن حسين بن عبيدالله غضائرى است.
- اكتفا نكردن به توثيق يا تضعيف افراد و استناد به توثيقهاى فقها در منابع فقهى.
- دقت و ژرفنگرى در اختلاف نسخههاى اصول رجالى و كوشش در ضبط صحيح اسامى.
- ابتكار در حل برخى مشكلات رجالى.
- برخلاف روش معمول رجاليان معاصرش، برخى از فقهاى بزرگ را در شمار راويان آورده است.
- تا سرحد امكان، اقوال علما را بدون تغيير نقل كرده است.
- توجه به مستندات رجاليان در توثيق و تضعيف.
شروح و تعلیقات کتاب
«نقد الرجال» از همان آغاز نگارش، با استقبال گستردهاى در ميان علماى حديث مواجه گشت و حتى برخى از همعصران خود تفرشى، در زمان حياتش بر آن حاشیه زدند. پس از آن نیز، حاشيه و شرح و تكملههايى بر آن نوشتهاند كه نشان از تداول اين كتاب در دورههاى مختلف دارد. برخی از این حاشیهها عبارتاند از:
- تعليقه و حاشیه محمد تقی مجلسی (م ۱۰۷۰ ق).
- حاشیه عنایت الله قهپایی (م ۱۰۲۶ ق).
- حاشیه سید نعمت الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق).
- حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق).
- حاشیه شیخ عبدالنبی كاظمى (م ۱۲۵۶ ق)، با عنوان «تكملة الرجال»
- حاشیه محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (م ۱۲۱۶ ق).
- حاشیه میرزا نصرالله حسینی (زنده در ۱۲۳۹ ق) با عنوان «رجال المیرزا نصرالله».
- حاشیه حسین حسینی خراسانی (م ۱۲۵۸ ق).
- حاشیه محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق).
- حاشیه سید محمدشفیع محدث جزایری شوشتری (م ۱۲۷۴ ق).
- حاشیه سید شفیع بن محمد بن عبدالکریم جزایری (م ۱۳ ق) با عنوان «رجال السید شفیع».
- حاشیه علی بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (م ۱۳۱۵ ق) با عنوان «المبدا و المآل».
پانویس
منابع
- نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "تألیفات رجالی قرن یازدهم هجری"، سایت اندیشه قم.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
