مفهوم و منطوق: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | + | '''«مفهوم و منطوق»''' اصطلاحی است که در [[اصول فقه|اصول فقه]] و [[علوم قرآنی]] مطرح شده و از مباحث مربوط به «دلالت الفاظ» می‌باشد. «منطوق» عبارت است از معنایی که مستقیماً از کلام فهمیده می‌شود و «مفهوم» عبارت است از معنایی که در کلام بیان نشده، ولی با توجه به ساختمان ترکیبی آن فهمیده می‌شود و موضوع آن نیز در جمله ذکر نشده است. | |
| − | == | + | ==منطوق و اقسام آن== |
| − | «منطوق» مدلول مطابقی لفظ است.<ref> مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، بی تا. </ref> | + | «منطوق» به معنای مدلول مطابقی لفظ است.<ref> مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، بی تا. </ref> دلالت لفظ بر معنی بر سه گونه است: |
| − | دلالت لفظ بر | + | * دلالت مطابقی: آن است که لفظ، بر تمام معنای موضوعٌ له خود دلالت کند و با آن مطابق، باشد. مثلاً لفظ کتاب، دلالت کند بر تمام معنای خود یعنی بر تمام برگ‌ها و خط‌ها و نقش‌ها و حتی جلد. و یا مانند لفظ انسان که بر تمام معنای خود یعنی حیوان ناطق، دلالت کند. |
| − | + | * دلالت تضمنی: آن است که لفظ، بر بخشی از معنای موضوعٌ له خود دلالت کند، نه بر تمام آن. مثلاً وقتی می گوییم خانه ام را رنگ زدم لفظ خانه فقط بر دیوارها و سقف خانه دلالت دارد. | |
| − | + | * دلالت التزامی: عبارت است از دلالت لفظ بر چیزی که خارج از معنای موضوع له آن قرار دارد، ولی در ذهن با آن ملازم است؛ یعنی هرگاه موضوعله در ذهن حاصل شود، آن امر خارج از آن نیز با آن پدید می آید، مانند: دلالت سقف بر دیوار، زیرا هرگاه معنای سقف در ذهن حاصل شود، معنای دیوار نیز حاصل خواهد شد، و نیز مانند: دلالت مصنوع بر صانع و دلالت سه بر فرد بودن. | |
| − | + | '''اقسام منطوق:''' | |
| − | + | [[سیوطی]] در کتاب «[[الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)|الإتقان فی علوم القرآن]]» در مورد اقسام منطوق می گوید: اگر فقط یک معنى را محتمل باشد و بر غیر آن منطبق نگردد، «نصّ» نامیده مى‌شود، مانند: {{متن قرآن|«فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ»}}؛ پس روزۀ سه روز در حجّ و هفت روز هرگاه بازگشتید که آن ده روز کامل است ([[سوره بقره]]/ ۱۹۶). و اگر معنى دیگرى نیز به طور راجح محتمل باشد، آن را «ظاهر» گویند، مانند: {{متن قرآن|«مَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ»}} (سوره بقره/ ۱۷۳، [[سوره نحل]]/ ۱۱۵)، زیرا کلمه «باغٍ» بر جاهل و ظالم هر دو اطلاق مى‌گردد، ولى در معنى دوم أظهر و أغلب است. | |
| − | مفهوم در اصطلاح، عبارت است از: آن چیزی که لفظ مستقیماً دلالت بر آن نداشته باشد و مدلول مطابقی لفظ نمی باشد، بلکه مدلول التزامی لفظ | + | و اگر منطوق به دلیلی بر معنای مرجوح حمل شود، آن را «مُؤوَّل» گویند. بنابراین، نصّ، ظاهر و مؤوّل از انواع منطوق هستند. |
| + | |||
| + | ==مفهوم و اقسام آن== | ||
| + | |||
| + | «مفهوم» در اصطلاح، عبارت است از: آن چیزی که لفظ مستقیماً دلالت بر آن نداشته باشد و مدلول مطابقی لفظ نمی باشد، بلکه مدلول التزامی لفظ است،<ref>در این که منطوق، فقط مدلول مطابقی را شامل می‌شود یا افزون بر آن، مدلول تضمنی را نیز در بر می‌گیرد، اختلاف است؛ برخی مانند مرحوم «خویی» مدلول تضمنی را جزء مدلول التزامی به شمار آورده و به همین سبب، منطوق را فقط شامل مدلول مطابقی می‌دانند، اما برخی دیگر، مفهوم را دربرگیرنده مدلول مطابقی و تضمنی، هر دو می‌دانند و گروهی نیز به تفصیل روی آورده‌اند. (اجود التقریرات، نائینی، محمد حسین، ج۱، ص۴۱۳.)</ref> که لفظ به تبع منطوق، بر آن دلالت دارد؛ مانند «اِن جَائَکَ زَیدٌ فَاَکرِمهُ»، منطوق جمله مذکور آن است که در صورت آمدن زید، اکرام او واجب است ولی مفهومش می‌شود: اگر زید نیاید اکرامش واجب نیست.<ref> اصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷.</ref> | ||
این قسم از مفهوم، دارای دو شرط است: | این قسم از مفهوم، دارای دو شرط است: | ||
| − | الف. شرط اول این‌که مفهوم باید مدلول التزامی لفظ باشد و لزومش هم لزوم بیّن به معنای اخص باشد. لزوم، بر دو قسم است: لزوم بیّن و آشکار، لزوم غیر بیّن. لزوم بیّن، نیز بر دو قسم است: لزوم بین به معنای اخص، لزوم بین به معنای اعمّ. لزوم بیّن به معنای اخصّ، آن است که از تصور ملزوم فقط، بدون واسطه شدن چیزی دیگر، تصور لازم، در ذهن صورت گیرد، مانند این‌که از تصور آتش که ملزوم است، حرارت و سوزاندن، تصور می‌شود بدون نیاز به تصور چیز دیگر.<ref> خویی، | + | الف. شرط اول این‌که مفهوم باید مدلول التزامی لفظ باشد و لزومش هم لزوم بیّن به معنای اخص باشد. لزوم، بر دو قسم است: لزوم بیّن و آشکار، لزوم غیر بیّن. لزوم بیّن، نیز بر دو قسم است: لزوم بین به معنای اخص، لزوم بین به معنای اعمّ. لزوم بیّن به معنای اخصّ، آن است که از تصور ملزوم فقط، بدون واسطه شدن چیزی دیگر، تصور لازم، در ذهن صورت گیرد، مانند این‌که از تصور آتش که ملزوم است، حرارت و سوزاندن، تصور می‌شود بدون نیاز به تصور چیز دیگر.<ref> خویی، سید ابوالقاسم، محاضرات فی أصول الفقه، تقریر محمد اسحاق فیاضی، ج ۵، ص ۵۷-۵۸، انصاریان، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ ق. مشکینی، میرزا ابوالحسن، حواشی المحقق المشکینی، ج ۲، ص ۱۳، لقمان، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق. </ref> |
ب. شرط دوم این‌که مفهوم، مربوط به جمله باشد نه مفرد. حال چه جملۀ انشاییه باشد؛ مثل «اِن جَائَکَ زَیدٌ فَاَکرِمهُ»، مفهوم این جمله آن است که اگر زید نیاید اکرامش واجب نیست. و چه جملۀ خبریه باشد؛ مانند «اِن کَانَتِ الشَّمسُ طالِعَةٌ فَالنَّهارُ مَوجُودٌ»، که مفهومش می‌شود: هنگامی که خورشید طلوع نکرده باشد، روز، موجود، نیست.<ref> اصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷. </ref> | ب. شرط دوم این‌که مفهوم، مربوط به جمله باشد نه مفرد. حال چه جملۀ انشاییه باشد؛ مثل «اِن جَائَکَ زَیدٌ فَاَکرِمهُ»، مفهوم این جمله آن است که اگر زید نیاید اکرامش واجب نیست. و چه جملۀ خبریه باشد؛ مانند «اِن کَانَتِ الشَّمسُ طالِعَةٌ فَالنَّهارُ مَوجُودٌ»، که مفهومش می‌شود: هنگامی که خورشید طلوع نکرده باشد، روز، موجود، نیست.<ref> اصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷. </ref> | ||
| − | + | '''اقسام مفهوم:''' | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
مفهوم بر دو قسم است: مفهوم موافق و مفهوم مخالف؛ مفهوم موافق قضیه‌ای است که حکم آن نفیاً و اثباتاً موافق حکم منطوق باشد. و مفهوم مخالف قضیه‌ای است که حکم آن نفیاً و اثباتاً مخالف حکم منطوق باشد.<ref> [http://www.haghgostar.ir/ShowPost.aspx?ID=۳۳۹ محمد مصدق، تعریف و توضیح منطوق و مفهوم، سایت حق گستر]، بازیابی: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۴ </ref> | مفهوم بر دو قسم است: مفهوم موافق و مفهوم مخالف؛ مفهوم موافق قضیه‌ای است که حکم آن نفیاً و اثباتاً موافق حکم منطوق باشد. و مفهوم مخالف قضیه‌ای است که حکم آن نفیاً و اثباتاً مخالف حکم منطوق باشد.<ref> [http://www.haghgostar.ir/ShowPost.aspx?ID=۳۳۹ محمد مصدق، تعریف و توضیح منطوق و مفهوم، سایت حق گستر]، بازیابی: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۴ </ref> | ||
| − | ==جایگاه | + | ==جایگاه مبحث مفهوم و منطوق== |
| − | بحث مفهوم | + | بحث مفهوم و منطوق در مبحث الفاظ کتاب های [[اصول فقه|اصول فقه]] و نیز در کتابهای [[علوم قرآن]] به عنوان یکی از علوم قرآنی که به [[فهم قرآن]] کمک می کند، مطرح می گردد. برای نمونه، [[سیوطی]] در کتاب «الاتقان» در نوع پنجاهم با عنوان "در مفهوم و منطوق قرآن"، به طور مفصل از مفهوم و منطوق در قرآن بحث نموده است. |
| − | <ref> رجوع شود به مهدی حائری قزوینی، ترجمه الاتقان، ج | + | <ref> رجوع شود به مهدی حائری قزوینی، ترجمه الاتقان، ج ۲، ص ۱۰۷ در دسترس در [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4533/1/107 کتابخانه دیجیتال نور]، بازیابی: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۴ </ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | == | + | ==منابع== |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | *[http://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa22599 "مفهوم چیست؟"، اسلام کوئست]. | ||
| + | *[http://mansory.blog.ir/post/%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85%20%D9%88%20%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%88%D9%82 "مفهوم و منطوق"، دانشنامه موضوعی قرآن و حدیث]. | ||
| + | *[https://wiki.isca.ac.ir/wiki/index.php/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%88%D9%82_(_%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C_) "منطوق (علوم قرآنی)"، دانشنامه علوم اسلامی]. | ||
| + | *أصول الفقه، محمدرضا مظفر، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، بی تا. | ||
| + | *ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، مهدی حائری قزوینی. | ||
{{فقه/اصول فقه}} | {{فقه/اصول فقه}} | ||
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
| سطر ۶۲: | سطر ۶۱: | ||
[[رده:علوم قرآنی]] | [[رده:علوم قرآنی]] | ||
| − | |||
[[رده:اصطلاحات اصول فقه]] | [[رده:اصطلاحات اصول فقه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۱۴:۰۱
«مفهوم و منطوق» اصطلاحی است که در اصول فقه و علوم قرآنی مطرح شده و از مباحث مربوط به «دلالت الفاظ» می‌باشد. «منطوق» عبارت است از معنایی که مستقیماً از کلام فهمیده می‌شود و «مفهوم» عبارت است از معنایی که در کلام بیان نشده، ولی با توجه به ساختمان ترکیبی آن فهمیده می‌شود و موضوع آن نیز در جمله ذکر نشده است.
منطوق و اقسام آن
«منطوق» به معنای مدلول مطابقی لفظ است.[۱] دلالت لفظ بر معنی بر سه گونه است:
- دلالت مطابقی: آن است که لفظ، بر تمام معنای موضوعٌ له خود دلالت کند و با آن مطابق، باشد. مثلاً لفظ کتاب، دلالت کند بر تمام معنای خود یعنی بر تمام برگ‌ها و خط‌ها و نقش‌ها و حتی جلد. و یا مانند لفظ انسان که بر تمام معنای خود یعنی حیوان ناطق، دلالت کند.
- دلالت تضمنی: آن است که لفظ، بر بخشی از معنای موضوعٌ له خود دلالت کند، نه بر تمام آن. مثلاً وقتی می گوییم خانه ام را رنگ زدم لفظ خانه فقط بر دیوارها و سقف خانه دلالت دارد.
- دلالت التزامی: عبارت است از دلالت لفظ بر چیزی که خارج از معنای موضوع له آن قرار دارد، ولی در ذهن با آن ملازم است؛ یعنی هرگاه موضوعله در ذهن حاصل شود، آن امر خارج از آن نیز با آن پدید می آید، مانند: دلالت سقف بر دیوار، زیرا هرگاه معنای سقف در ذهن حاصل شود، معنای دیوار نیز حاصل خواهد شد، و نیز مانند: دلالت مصنوع بر صانع و دلالت سه بر فرد بودن.
اقسام منطوق:
سیوطی در کتاب «الإتقان فی علوم القرآن» در مورد اقسام منطوق می گوید: اگر فقط یک معنى را محتمل باشد و بر غیر آن منطبق نگردد، «نصّ» نامیده مى‌شود، مانند: «فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ»؛ پس روزۀ سه روز در حجّ و هفت روز هرگاه بازگشتید که آن ده روز کامل است (سوره بقره/ ۱۹۶). و اگر معنى دیگرى نیز به طور راجح محتمل باشد، آن را «ظاهر» گویند، مانند: «مَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ» (سوره بقره/ ۱۷۳، سوره نحل/ ۱۱۵)، زیرا کلمه «باغٍ» بر جاهل و ظالم هر دو اطلاق مى‌گردد، ولى در معنى دوم أظهر و أغلب است.
و اگر منطوق به دلیلی بر معنای مرجوح حمل شود، آن را «مُؤوَّل» گویند. بنابراین، نصّ، ظاهر و مؤوّل از انواع منطوق هستند.
مفهوم و اقسام آن
«مفهوم» در اصطلاح، عبارت است از: آن چیزی که لفظ مستقیماً دلالت بر آن نداشته باشد و مدلول مطابقی لفظ نمی باشد، بلکه مدلول التزامی لفظ است،[۲] که لفظ به تبع منطوق، بر آن دلالت دارد؛ مانند «اِن جَائَکَ زَیدٌ فَاَکرِمهُ»، منطوق جمله مذکور آن است که در صورت آمدن زید، اکرام او واجب است ولی مفهومش می‌شود: اگر زید نیاید اکرامش واجب نیست.[۳]
این قسم از مفهوم، دارای دو شرط است:
الف. شرط اول این‌که مفهوم باید مدلول التزامی لفظ باشد و لزومش هم لزوم بیّن به معنای اخص باشد. لزوم، بر دو قسم است: لزوم بیّن و آشکار، لزوم غیر بیّن. لزوم بیّن، نیز بر دو قسم است: لزوم بین به معنای اخص، لزوم بین به معنای اعمّ. لزوم بیّن به معنای اخصّ، آن است که از تصور ملزوم فقط، بدون واسطه شدن چیزی دیگر، تصور لازم، در ذهن صورت گیرد، مانند این‌که از تصور آتش که ملزوم است، حرارت و سوزاندن، تصور می‌شود بدون نیاز به تصور چیز دیگر.[۴]
ب. شرط دوم این‌که مفهوم، مربوط به جمله باشد نه مفرد. حال چه جملۀ انشاییه باشد؛ مثل «اِن جَائَکَ زَیدٌ فَاَکرِمهُ»، مفهوم این جمله آن است که اگر زید نیاید اکرامش واجب نیست. و چه جملۀ خبریه باشد؛ مانند «اِن کَانَتِ الشَّمسُ طالِعَةٌ فَالنَّهارُ مَوجُودٌ»، که مفهومش می‌شود: هنگامی که خورشید طلوع نکرده باشد، روز، موجود، نیست.[۵]
اقسام مفهوم:
مفهوم بر دو قسم است: مفهوم موافق و مفهوم مخالف؛ مفهوم موافق قضیه‌ای است که حکم آن نفیاً و اثباتاً موافق حکم منطوق باشد. و مفهوم مخالف قضیه‌ای است که حکم آن نفیاً و اثباتاً مخالف حکم منطوق باشد.[۶]
جایگاه مبحث مفهوم و منطوق
بحث مفهوم و منطوق در مبحث الفاظ کتاب های اصول فقه و نیز در کتابهای علوم قرآن به عنوان یکی از علوم قرآنی که به فهم قرآن کمک می کند، مطرح می گردد. برای نمونه، سیوطی در کتاب «الاتقان» در نوع پنجاهم با عنوان "در مفهوم و منطوق قرآن"، به طور مفصل از مفهوم و منطوق در قرآن بحث نموده است. [۷]
پانویس
- پرش به بالا ↑ مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، بی تا.
- پرش به بالا ↑ در این که منطوق، فقط مدلول مطابقی را شامل می‌شود یا افزون بر آن، مدلول تضمنی را نیز در بر می‌گیرد، اختلاف است؛ برخی مانند مرحوم «خویی» مدلول تضمنی را جزء مدلول التزامی به شمار آورده و به همین سبب، منطوق را فقط شامل مدلول مطابقی می‌دانند، اما برخی دیگر، مفهوم را دربرگیرنده مدلول مطابقی و تضمنی، هر دو می‌دانند و گروهی نیز به تفصیل روی آورده‌اند. (اجود التقریرات، نائینی، محمد حسین، ج۱، ص۴۱۳.)
- پرش به بالا ↑ اصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷.
- پرش به بالا ↑ خویی، سید ابوالقاسم، محاضرات فی أصول الفقه، تقریر محمد اسحاق فیاضی، ج ۵، ص ۵۷-۵۸، انصاریان، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ ق. مشکینی، میرزا ابوالحسن، حواشی المحقق المشکینی، ج ۲، ص ۱۳، لقمان، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.
- پرش به بالا ↑ اصول الفقه، ج ۱، ص ۱۰۷.
- پرش به بالا ↑ محمد مصدق، تعریف و توضیح منطوق و مفهوم، سایت حق گستر، بازیابی: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۴
- پرش به بالا ↑ رجوع شود به مهدی حائری قزوینی، ترجمه الاتقان، ج ۲، ص ۱۰۷ در دسترس در کتابخانه دیجیتال نور، بازیابی: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۴
منابع
- "مفهوم چیست؟"، اسلام کوئست.
- "مفهوم و منطوق"، دانشنامه موضوعی قرآن و حدیث.
- "منطوق (علوم قرآنی)"، دانشنامه علوم اسلامی.
- أصول الفقه، محمدرضا مظفر، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، بی تا.
- ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، مهدی حائری قزوینی.
| فقه/اصول فقه | ||
| اصول فقه | مبحث الفاظ: مشتق، اوامر، نواهی، مفاهیم، عام و خاص ، مطلق و مقید ، مجمل و مبین | منابع اصول فقه |
| ملازمات عقلیه: مستقلات عقلیه و غیر مستقلات عقلیه | ||
| مباحث حجت: کتاب، سنت، اجماع، حجیت ظواهر، شهرت، سیره ، قیاس، تعادل و تراجیح | ||
| مباحث اصول عملیه :اصل برائت، اصل احتیاط، اصل تخییر، اصل استصحاب | ||
| پیوندهای مرتبط: | رده:اصول فقه | رده:اصولیون | رده:منابع اصول فقه | رده:اصطلاحات اصول فقه | قواعد فقهی | احکام |
