تناسب آیات و سور: تفاوت بین نسخه‌ها
(اصلاح شناسه) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | در علوم قرآنى | + | در اصطلاح [[علوم قرآنى]]، به پيوندِ ميان بخش هاى يك [[آيه]] يا چند آيه با هم و نيز ارتباط یک [[سوره]] با سوره هاى ديگر [[قرآن|قرآن کریم]]، «تناسب آيات و سور» اطلاق مى شود. |
| − | == | + | ==تعریف تناسب آیات و سور== |
| − | «مناسبت» در لغت به معناى پيوند و اتصال دو چيز با يكديگر<ref>مقاييس اللغه، ج 5، ص 423ـ424، «نسب».</ref>، همانندى، قرابت و نزديكى | + | «مناسبت» در لغت به معناى پيوند و اتصال دو چيز با يكديگر<ref>مقاييس اللغه، ج 5، ص 423ـ424، «نسب».</ref>، همانندى، قرابت و نزديكى است؛<ref>لسان العرب، ج 14، ص 118 ـ 119، «نسب».</ref> از این رو به پيوند ميان دو چيز به هر جهتى كه باشد مناسبت گفته مى شود. مناسبت گاه در پديده هاى عينى و خارجى و گاه در نوشته هاست؛ اما در [[علوم قرآنى]] اين اصطلاح محدودتر مى شود و به پيوندِ ميان بخش هاى يك [[آيه]] يا دو يا چند آيه با هم و نيز ارتباط یک [[سوره]] با سوره هاى ديگر [[قرآن]]، اطلاق مى شود. |
علم مناسبت، علمِ كشفِ ارتباط ميانِ بخش هايى از قرآن است كه در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمايند.<ref> مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 58؛ مباحث فى علوم القرآن، مناع قطان، ص 97.</ref> ناپيوستگى گاه ميانِ دو بخش از يك آيه، گاه ميان آيات همجوار و... خودنمايى مى كند. | علم مناسبت، علمِ كشفِ ارتباط ميانِ بخش هايى از قرآن است كه در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمايند.<ref> مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 58؛ مباحث فى علوم القرآن، مناع قطان، ص 97.</ref> ناپيوستگى گاه ميانِ دو بخش از يك آيه، گاه ميان آيات همجوار و... خودنمايى مى كند. | ||
| − | + | علم «شناسايى عواملِ ترتيب و چينش آيات و سوره ها»، تعريفى است كه بقاعى از علم مناسبت ارائه كرده است.<ref>نظم الدرر، ج 1، ص 5.</ref> در نظر [[سيوطى]]، مقصود از علم مناسبت، يافتن معنايى است كه ميان بخش هاى قرآن، ارتباط برقرار مى كند.<ref>الاتقان، ج 2، ص 289.</ref> معنايى كه گاه به صورت عام و خاص تحقق مى يابد، گاه پيوند عقلى، حسى و خيالى است، يا نوعى از علاقه و تلائم ذهنى، مانند سبب و مسبب، علت و معلول؛ يا حتى دو مخالف و ضدى كه نوعى پيوستگى موضوعى را نشان مى دهند.<ref>ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 289 ـ 290.</ref> موضوع علم مناسبت اجزا و عناصرى است كه زمينه پيوند مطالب به ظاهر گسسته را فراهم مى آورد.<ref> ر.ك: نظم الدرر، ج 1، ص 5.</ref> | |
| − | ==اهميت علم مناسبت | + | ==اهميت علم مناسبت == |
| − | سيوطى اين علم را فنى ارزنده دانسته كه به موجب آن، پيوند اجزاى سخن همانند بنايى مستحكم قوت مى يابد، هر چند مفسران به سبب دقتى كه در آن هست، كمتر به آن اهتمام ورزيده اند. از | + | [[سيوطى]] اين علم را فنى ارزنده دانسته كه به موجب آن، پيوند اجزاى سخن همانند بنايى مستحكم قوت مى يابد، هر چند مفسران به سبب دقتى كه در آن هست، كمتر به آن اهتمام ورزيده اند. از [[فخر رازى]] (م، 606 ق) نقل شده كسى كه در لطايف نظم و بدايع ترتيب [[سوره بقره]] تأمّل كند، درمى يابد كه قرآن همان گونه كه از جهت فصاحت الفاظ و ظرافت معانى [[معجزه]] است، در نظم و ترتيب آيات نيز معجزه است.<ref>ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 287 ـ 290.</ref> وى بر اين باور است كه بسيارى از لطايف قرآنى در تناسب ميان آيات به وديعت نهاده شده اند و در پرتو علم مناسبات آشكار خواهند شد.<ref>البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.</ref> |
| − | نيشابورى كه به گفته زركشى و سيوطى نخستين كسى است كه به اين علم توجه كرده، غفلت عالمان [[بغداد]] را از پيوستگى و تناسب آيات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نكوهش مى كرد.<ref>ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 288 ـ 289. البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.</ref> | + | نيشابورى كه به گفته [[بدرالدین محمد زرکشی|زركشى]] و سيوطى نخستين كسى است كه به اين علم توجه كرده، غفلت عالمان [[بغداد]] را از پيوستگى و تناسب آيات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نكوهش مى كرد.<ref>ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 288 ـ 289. البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.</ref> |
| − | برخى معتقدند پيوستگى آياتِ قرآنى تا آنجاست كه گويى تمامى قرآن، تنها يك سخن بيش نيست.<ref>الاتقان، ج 2، ص 288.</ref> اعجاز بلاغى قرآن، جز از رهگذرِ دركِ مناسباتِ پنهانِ آيات، آشكار نخواهد شد. پيش از سيوطى، زركشى از علم مناسبت تمجيد كرده و آن را علمى شريف دانسته است كه موجب تقويت عقل بوده، ارزش سخن هر گوينده اى با اين علم روشن مى گردد.<ref>البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 131.</ref> | + | برخى معتقدند پيوستگى آياتِ قرآنى تا آنجاست كه گويى تمامى قرآن، تنها يك سخن بيش نيست.<ref>الاتقان، ج 2، ص 288.</ref> اعجاز [[بلاغت|بلاغى]] قرآن، جز از رهگذرِ دركِ مناسباتِ پنهانِ آيات، آشكار نخواهد شد. پيش از سيوطى، زركشى از علم مناسبت تمجيد كرده و آن را علمى شريف دانسته است كه موجب تقويت عقل بوده، ارزش سخن هر گوينده اى با اين علم روشن مى گردد.<ref>البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 131.</ref> |
| − | + | [[محیی الدین ابن عربی|محیی الدين بن عربى]] (م، 638 ق) معتقد است كه فهم كامل قرآن تنها از رهگذرِ مناسبات امكان پذير است و كسى كه از منظر اين علم به آيات قرآن بنگرد به علمى بزرگ دست خواهد يافت.<ref> رحمة من الرحمن، ج 1، ص 13 ـ 14.</ref> | |
| − | فخر رازى، پيوستگى آيات را جلوه اى از اعجاز قرآن دانسته است.<ref>ر.ك: التفسير الكبير، ج 7، ص 106.</ref> صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و كشف ارتباط آيات، در بسيارى موارد مفسر را از پرداختن به سبب نزول بى نياز خواهد كرد.<ref> مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، ص 157.</ref> | + | فخر رازى، پيوستگى آيات را جلوه اى از [[اعجاز قرآن]] دانسته است.<ref>ر.ك: التفسير الكبير، ج 7، ص 106.</ref> صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و كشف ارتباط آيات، در بسيارى موارد مفسر را از پرداختن به [[سبب نزول]] بى نياز خواهد كرد.<ref> مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، ص 157.</ref> |
| − | دستيابى به لطايف تفسيرى و تبيينِ نادرستى برخى ديدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از ديگر كاركردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى كه در اسلوب قرآن تحقيقاتى داشته اند و بر پراكندگى آيات تأكيد دارند. برخى خاورشناسان، نيز براى توجيه گسستگى آيات، ادله اى را بيان كرده اند. توجيهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان كه برخى اظهارات آنان به انكار وحيانى بودن قرآن مى انجامد.<ref>ر.ك: الوحدة الموضوعية فى القرآن، ص 14. اهداف و مقاصد سوره هاى قرآن، ص 28.</ref> | + | دستيابى به لطايف [[تفسیر قرآن|تفسيرى]] و تبيينِ نادرستى برخى ديدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از ديگر كاركردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى كه در اسلوب قرآن تحقيقاتى داشته اند و بر پراكندگى آيات تأكيد دارند. برخى خاورشناسان، نيز براى توجيه گسستگى آيات، ادله اى را بيان كرده اند. توجيهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان كه برخى اظهارات آنان به انكار [[وحی|وحيانى]] بودن قرآن مى انجامد.<ref>ر.ك: الوحدة الموضوعية فى القرآن، ص 14. اهداف و مقاصد سوره هاى قرآن، ص 28.</ref> |
| − | == | + | ==گونه‌هاى تناسب در آيات قرآن== |
| − | گونه هاى | + | گونه هاى تناسب و ارتباط ميان آيات مى تواند از سنخِ سبب و تعليل، تأكيد، اعتراض و بدل، بيان نمونه و مصداق، تفسير و بسط آيه پيشين، تخصيصِ [[عام و خاص|عام]] و تقييدِ [[مطلق و مقید|مطلق]] باشد؛ نيز ممكن است اصولا از اين سنخ نبوده، در ظاهر ناپيوسته به نظر آيد. در اين صورت، بايد جنبه هاى ديگر پيوستگى مانند عطف، تمثيل، تنظير و تضاد، حسن تخلص، اقتضاب و حسن مطلع را بررسى كنيم. |
| − | سيوطى تناسب و پيوند ميان بخش هاى آيات را به دو شاخه، ارتباط آشكار و غيرآشكار قسمت مى كند | + | [[سيوطى]] تناسب و پيوند ميان بخش هاى آيات را به دو شاخه، ارتباط آشكار و غيرآشكار قسمت مى كند: |
'''1. پيوند آشكار:''' | '''1. پيوند آشكار:''' | ||
| − | ارتباط آشكار بدين معناست كه بخشى از كلام به گونه اى به بخش ديگر متعلق باشد كه پيش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنين فرضى پيوند اجزاى سخن آشكار است؛ مانند ارتباط ميان مُسْنَد و مسندٌاليه. در مواردى كه جمله دوم علت و سبب، تأكيد، تفسير يا بدلِ جمله پيشين است و نيز آنجا كه جمله دوم معترضه است، پيوند ميان اجزاى سخن آشكار و زودياب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ | + | ارتباط آشكار بدين معناست كه بخشى از كلام به گونه اى به بخش ديگر متعلق باشد كه پيش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنين فرضى پيوند اجزاى سخن آشكار است؛ مانند ارتباط ميان مُسْنَد و مسندٌاليه. در مواردى كه جمله دوم علت و سبب، تأكيد، تفسير يا بدلِ جمله پيشين است و نيز آنجا كه جمله دوم معترضه است، پيوند ميان اجزاى سخن آشكار و زودياب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ [[تفسير]]، به سهولت پيوند و ارتباط را درمى يابد.<ref>ر.ك: المناسبات بين الآيات والسور، ص 17.</ref> اين نوع ارتباط و تناسب از موضوع بحث علم تناسب ميان آيات خارج است. |
'''2. پيوند ناآشكار:''' | '''2. پيوند ناآشكار:''' | ||
| سطر ۴۲: | سطر ۴۲: | ||
مناسبات موجود در قرآن را به طور كلى مى توان به يكى از شكل هاى زير در نظر گرفت: | مناسبات موجود در قرآن را به طور كلى مى توان به يكى از شكل هاى زير در نظر گرفت: | ||
| − | + | '''مناسبت جمله اى با جمله ديگر در يك آيه:''' | |
ميان اجزاى يك آيه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود كه به ظاهر فاقد پيوستگى و ارتباط اند؛ براى | ميان اجزاى يك آيه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود كه به ظاهر فاقد پيوستگى و ارتباط اند؛ براى | ||
نمونه، بخش نخست آيه 26 [[سوره رعد]]/ 13: {{متن قرآن|«اَللّهُ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشاءُ...»}}، در ظاهر با آيه قبل و بخش هاى ديگر همين آيه بى ارتباط مى نمايد و نيز بخش نخست آيه 114 [[سوره طه]]/20: {{متن قرآن|«فَتَعلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ...»}} با ادامه آيه {{متن قرآن|«ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن يُقضى اِلَيكَ وحيُهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلما»}}(سوره طه/20،114) بيگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.<ref>چهره زيباى قرآن، ص 29ـ30.</ref> | نمونه، بخش نخست آيه 26 [[سوره رعد]]/ 13: {{متن قرآن|«اَللّهُ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشاءُ...»}}، در ظاهر با آيه قبل و بخش هاى ديگر همين آيه بى ارتباط مى نمايد و نيز بخش نخست آيه 114 [[سوره طه]]/20: {{متن قرآن|«فَتَعلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ...»}} با ادامه آيه {{متن قرآن|«ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن يُقضى اِلَيكَ وحيُهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلما»}}(سوره طه/20،114) بيگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.<ref>چهره زيباى قرآن، ص 29ـ30.</ref> | ||
| − | + | '''مناسبت آيات يك سوره با ابتداى آن:''' | |
براى نمونه، در اواسط سوره نساء آيه {{متن قرآن|«ويَستَفتونَكَ فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فيهِنَّ...»}}([[سوره نساء]]/4، 127) و در انتهاى همان سوره، آيه {{متن قرآن|«يَستَفتونَكَ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فِى الكَللَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَكَ لَيسَ لَهُ...»}}(سوره نساء/4،176) به [[احكام]] زنان و ارث آنان اشاره دارند كه ارتباط ميان اين دو آيه و آيات آغازين سوره (آيات 1 ـ 13) مورد توجه و بررسى است.<ref> همان، ص 30.</ref> | براى نمونه، در اواسط سوره نساء آيه {{متن قرآن|«ويَستَفتونَكَ فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فيهِنَّ...»}}([[سوره نساء]]/4، 127) و در انتهاى همان سوره، آيه {{متن قرآن|«يَستَفتونَكَ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فِى الكَللَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَكَ لَيسَ لَهُ...»}}(سوره نساء/4،176) به [[احكام]] زنان و ارث آنان اشاره دارند كه ارتباط ميان اين دو آيه و آيات آغازين سوره (آيات 1 ـ 13) مورد توجه و بررسى است.<ref> همان، ص 30.</ref> | ||
| − | + | '''مناسبت يك آيه با آيه قبل و بعدِ خود:''' | |
پس از مناسبات جمله اى، رايج ترين بحث در اين علم، مناسبات آيه اى است؛ گويى برخى آيات، عارى از ارتباط و انسجام با آيات قبلى و بعدى خود هستند<ref>چهره پيوسته قرآن، ص 43 ـ 44.</ref>؛ مانند آيه 67 [[سوره مائده]]/5: {{متن قرآن|«ياَيُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِن رَبِّكَ واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ...»}}. | پس از مناسبات جمله اى، رايج ترين بحث در اين علم، مناسبات آيه اى است؛ گويى برخى آيات، عارى از ارتباط و انسجام با آيات قبلى و بعدى خود هستند<ref>چهره پيوسته قرآن، ص 43 ـ 44.</ref>؛ مانند آيه 67 [[سوره مائده]]/5: {{متن قرآن|«ياَيُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِن رَبِّكَ واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ...»}}. | ||
| − | + | '''مناسبت ميان آيات غير مجاور در يك سوره:''' | |
براى نمونه مى توان به آيات 47 و 122 [[سوره بقره]]/2: {{متن قرآن|«يبَنِى اِسرءيلَ اذكُروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَيكُم»}} كه داراى الفاظ يكسان هستند و آيات 48 و 123 بقره/2: {{متن قرآن|«واتَّقوا يَومـًا لاتَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَيــًا»}} كه داراى كلمات نزديك به هم اند اشاره كرد.<ref>چهره زيباى قرآن، ص 30.</ref> | براى نمونه مى توان به آيات 47 و 122 [[سوره بقره]]/2: {{متن قرآن|«يبَنِى اِسرءيلَ اذكُروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَيكُم»}} كه داراى الفاظ يكسان هستند و آيات 48 و 123 بقره/2: {{متن قرآن|«واتَّقوا يَومـًا لاتَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَيــًا»}} كه داراى كلمات نزديك به هم اند اشاره كرد.<ref>چهره زيباى قرآن، ص 30.</ref> | ||
| − | + | '''مناسبت آغاز سوره با پايان همان سوره:''' | |
مانند تناسب آغاز و انجام [[سوره كهف]] كه در هر دو آيه، سخن از وحى و پيام الهى است و سوره مؤمنون كه با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: {{متن قرآن|«قَد اَفلَحَ المُؤمِنون»}} و با نارستگارى كافران به پايان مى رسد: {{متن قرآن|«اِنَّهُ لايُفلِحُ الكفِرون»}}. در دو سوره فرقان و يوسف نيز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمايان است. <ref>ر.ك: الاتقان، ج2، ص296؛ البرهان، ج1، ص135؛ مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 74ـ75.</ref> دائرة المعارف قرآن كريم، جلد8، صفحه 664. | مانند تناسب آغاز و انجام [[سوره كهف]] كه در هر دو آيه، سخن از وحى و پيام الهى است و سوره مؤمنون كه با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: {{متن قرآن|«قَد اَفلَحَ المُؤمِنون»}} و با نارستگارى كافران به پايان مى رسد: {{متن قرآن|«اِنَّهُ لايُفلِحُ الكفِرون»}}. در دو سوره فرقان و يوسف نيز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمايان است. <ref>ر.ك: الاتقان، ج2، ص296؛ البرهان، ج1، ص135؛ مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 74ـ75.</ref> دائرة المعارف قرآن كريم، جلد8، صفحه 664. | ||
| − | + | '''مناسبت ميان مجموعه اى از سوره هاى قرآن:''' | |
برخى بر اين باورند كه مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هايى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوايى آنها حكايت مى كند.<ref> همان.</ref> اين گونه از تناسب ميان سوره ها به دو صورت بيان شده است: | برخى بر اين باورند كه مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هايى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوايى آنها حكايت مى كند.<ref> همان.</ref> اين گونه از تناسب ميان سوره ها به دو صورت بيان شده است: | ||
| − | * گاهى تناسب مجموعه اى از سوره ها با توجه به مشابهت ظاهرى و ويژگى هاى محتوايى آن ها آشكار مى شود؛ مانند [[سوره مؤمن]]، [[سوره زخرف]]، [[سوره فصلت]]، [[سوره شورى]]، [[سوره دخان]]، [[سوره جاثيه]] و [[سوره احقاف]] كه با حروف مقطعه «حم» آغاز مى شوند. اين سوره ها به «حواميم» شهرت يافته اند. و [[سوره حديد]]، [[سوره حشر]]، [[سوره صف]]، [[سوره جمعه]]، [[سوره تغابن]] و [[سوره الاعلى]] كه به «مُسَبَّحات» مشهورند زيرا در آغاز اين سوره ها سخن از تسبيح و تنزيه الهى به ميان آمده است و [[سوره فتح]]، [[سوره حشر]]، [[سوره سجده]]، [[سوره طلاق]]، [[سوره قلم]]، [[سوره حجرات]]، [[سوره تبارك]]، [[سوره تغابن]]، [[سوره منافقون]]، [[سوره جمعه]]، [[سوره صف]]، [[سوره جن]]، [[سوره نوح]]، [[سوره مجادله]]، [[سوره ممتحنه]] و [[سوره تحريم]] كه «مُمْتَحَنات» ناميده شده اند و نيز سوره هايى كه با حروف مقطعه «الر» آغاز شده اند: [[سوره يونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره يوسف]]، [[سوره رعد]]، [[سوره ابراهيم]] و [[سوره حجر]] و... | + | *گاهى تناسب مجموعه اى از سوره ها با توجه به مشابهت ظاهرى و ويژگى هاى محتوايى آن ها آشكار مى شود؛ مانند [[سوره مؤمن]]، [[سوره زخرف]]، [[سوره فصلت]]، [[سوره شورى]]، [[سوره دخان]]، [[سوره جاثيه]] و [[سوره احقاف]] كه با حروف مقطعه «حم» آغاز مى شوند. اين سوره ها به «حواميم» شهرت يافته اند. و [[سوره حديد]]، [[سوره حشر]]، [[سوره صف]]، [[سوره جمعه]]، [[سوره تغابن]] و [[سوره الاعلى]] كه به «مُسَبَّحات» مشهورند زيرا در آغاز اين سوره ها سخن از تسبيح و تنزيه الهى به ميان آمده است و [[سوره فتح]]، [[سوره حشر]]، [[سوره سجده]]، [[سوره طلاق]]، [[سوره قلم]]، [[سوره حجرات]]، [[سوره تبارك]]، [[سوره تغابن]]، [[سوره منافقون]]، [[سوره جمعه]]، [[سوره صف]]، [[سوره جن]]، [[سوره نوح]]، [[سوره مجادله]]، [[سوره ممتحنه]] و [[سوره تحريم]] كه «مُمْتَحَنات» ناميده شده اند و نيز سوره هايى كه با حروف مقطعه «الر» آغاز شده اند: [[سوره يونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره يوسف]]، [[سوره رعد]]، [[سوره ابراهيم]] و [[سوره حجر]] و... |
| − | * بر اساس حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله قرآن 4 بخش دارد:<ref> الكافى، ج 2، ص 601.</ref> | + | *بر اساس حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله قرآن 4 بخش دارد:<ref> الكافى، ج 2، ص 601.</ref> |
| − | # «سبع طِوال» يعنى سوره هاى طولانى، شامل 7 [[سوره بقره]]، [[سوره آل عمران]]، [[سوره نساء]]، [[سوره مائده]]، [[سوره انعام]]، [[سوره اعراف]] و دو [[سوره انفال]] و [[سوره توبه]]. | + | #«سبع طِوال» يعنى سوره هاى طولانى، شامل 7 [[سوره بقره]]، [[سوره آل عمران]]، [[سوره نساء]]، [[سوره مائده]]، [[سوره انعام]]، [[سوره اعراف]] و دو [[سوره انفال]] و [[سوره توبه]]. |
| − | # «مئين» و آنها سوره هايى اند كه بيش از 100 آيه دارند: [[سوره يونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره يوسف]]، [[سوره نحل]]، [[سوره اسراء]]، [[سوره كهف]]، [[سوره مريم]]، [[سوره طه]]، [[سوره انبياء]]، [[سوره مؤمنون]]، [[سوره شعراء]] و [[سوره صافات]]. | + | #«مئين» و آنها سوره هايى اند كه بيش از 100 آيه دارند: [[سوره يونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره يوسف]]، [[سوره نحل]]، [[سوره اسراء]]، [[سوره كهف]]، [[سوره مريم]]، [[سوره طه]]، [[سوره انبياء]]، [[سوره مؤمنون]]، [[سوره شعراء]] و [[سوره صافات]]. |
| − | # «مثانى» يعنى سوره هايى كه عدد آيات آن ها كمتر از 100 است و نزديك به 20 سوره اند. | + | #«مثانى» يعنى سوره هايى كه عدد آيات آن ها كمتر از 100 است و نزديك به 20 سوره اند. |
| − | # «مُفَصّلات» و آنها سوره هاى كوچك با آيه هاى كوتاه اند كه شامل [[سوره الرحمن]] تا پايان [[قرآن]] مى شوند. | + | #«مُفَصّلات» و آنها سوره هاى كوچك با آيه هاى كوتاه اند كه شامل [[سوره الرحمن]] تا پايان [[قرآن]] مى شوند. |
برخى معتقدند، اين تقسيم بر اساس پيوند معنوى ميان هر يك از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و اين سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گيرند.<ref>ر.ك: الاساس فى التفسير، ج1، ص 31.</ref> | برخى معتقدند، اين تقسيم بر اساس پيوند معنوى ميان هر يك از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و اين سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گيرند.<ref>ر.ك: الاساس فى التفسير، ج1، ص 31.</ref> | ||
| − | + | '''مناسبت و پيوستگى همه آيات در يك سوره:''' | |
در اين مناسبت، هر يك از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است كه از مقدمه، متن و نتيجه تشكيل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى كند. مطالب موجود در برخى سوره ها كه به ظاهر پراكنده و گسسته مى نمايند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى يابند. اين گونه از مناسبت، امروزه به نظريه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت يافته است. | در اين مناسبت، هر يك از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است كه از مقدمه، متن و نتيجه تشكيل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى كند. مطالب موجود در برخى سوره ها كه به ظاهر پراكنده و گسسته مى نمايند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى يابند. اين گونه از مناسبت، امروزه به نظريه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت يافته است. | ||
| − | + | '''پيوستگى ميان مجموع آيات و سوره هاى قرآن:''' | |
بر اساس اين نوع پيوستگى ادعا شده، حقايق قرآنى، نظام واره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. اين ساختار درختى بيانگر نظم و پيوستگى و تعيين جايگاه هر يك از ريشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافياى متفاوتى از موضوعات و مفاهيم را ترسيم مى كند...<ref> چهره پيوسته قرآن، ص 37 ـ 38.</ref> | بر اساس اين نوع پيوستگى ادعا شده، حقايق قرآنى، نظام واره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. اين ساختار درختى بيانگر نظم و پيوستگى و تعيين جايگاه هر يك از ريشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافياى متفاوتى از موضوعات و مفاهيم را ترسيم مى كند...<ref> چهره پيوسته قرآن، ص 37 ـ 38.</ref> | ||
| سطر ۸۹: | سطر ۸۹: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| + | * [http://www.maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=8 دائرةالمعارف قرآن كريم، جلد 8،] نوشته سيد على اكبر حسينى. | ||
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
نسخهٔ ۵ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۶:۲۲
در اصطلاح علوم قرآنى، به پيوندِ ميان بخش هاى يك آيه يا چند آيه با هم و نيز ارتباط یک سوره با سوره هاى ديگر قرآن کریم، «تناسب آيات و سور» اطلاق مى شود.
محتویات
تعریف تناسب آیات و سور
«مناسبت» در لغت به معناى پيوند و اتصال دو چيز با يكديگر[۱]، همانندى، قرابت و نزديكى است؛[۲] از این رو به پيوند ميان دو چيز به هر جهتى كه باشد مناسبت گفته مى شود. مناسبت گاه در پديده هاى عينى و خارجى و گاه در نوشته هاست؛ اما در علوم قرآنى اين اصطلاح محدودتر مى شود و به پيوندِ ميان بخش هاى يك آيه يا دو يا چند آيه با هم و نيز ارتباط یک سوره با سوره هاى ديگر قرآن، اطلاق مى شود.
علم مناسبت، علمِ كشفِ ارتباط ميانِ بخش هايى از قرآن است كه در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمايند.[۳] ناپيوستگى گاه ميانِ دو بخش از يك آيه، گاه ميان آيات همجوار و... خودنمايى مى كند.
علم «شناسايى عواملِ ترتيب و چينش آيات و سوره ها»، تعريفى است كه بقاعى از علم مناسبت ارائه كرده است.[۴] در نظر سيوطى، مقصود از علم مناسبت، يافتن معنايى است كه ميان بخش هاى قرآن، ارتباط برقرار مى كند.[۵] معنايى كه گاه به صورت عام و خاص تحقق مى يابد، گاه پيوند عقلى، حسى و خيالى است، يا نوعى از علاقه و تلائم ذهنى، مانند سبب و مسبب، علت و معلول؛ يا حتى دو مخالف و ضدى كه نوعى پيوستگى موضوعى را نشان مى دهند.[۶] موضوع علم مناسبت اجزا و عناصرى است كه زمينه پيوند مطالب به ظاهر گسسته را فراهم مى آورد.[۷]
اهميت علم مناسبت
سيوطى اين علم را فنى ارزنده دانسته كه به موجب آن، پيوند اجزاى سخن همانند بنايى مستحكم قوت مى يابد، هر چند مفسران به سبب دقتى كه در آن هست، كمتر به آن اهتمام ورزيده اند. از فخر رازى (م، 606 ق) نقل شده كسى كه در لطايف نظم و بدايع ترتيب سوره بقره تأمّل كند، درمى يابد كه قرآن همان گونه كه از جهت فصاحت الفاظ و ظرافت معانى معجزه است، در نظم و ترتيب آيات نيز معجزه است.[۸] وى بر اين باور است كه بسيارى از لطايف قرآنى در تناسب ميان آيات به وديعت نهاده شده اند و در پرتو علم مناسبات آشكار خواهند شد.[۹]
نيشابورى كه به گفته زركشى و سيوطى نخستين كسى است كه به اين علم توجه كرده، غفلت عالمان بغداد را از پيوستگى و تناسب آيات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نكوهش مى كرد.[۱۰]
برخى معتقدند پيوستگى آياتِ قرآنى تا آنجاست كه گويى تمامى قرآن، تنها يك سخن بيش نيست.[۱۱] اعجاز بلاغى قرآن، جز از رهگذرِ دركِ مناسباتِ پنهانِ آيات، آشكار نخواهد شد. پيش از سيوطى، زركشى از علم مناسبت تمجيد كرده و آن را علمى شريف دانسته است كه موجب تقويت عقل بوده، ارزش سخن هر گوينده اى با اين علم روشن مى گردد.[۱۲]
محیی الدين بن عربى (م، 638 ق) معتقد است كه فهم كامل قرآن تنها از رهگذرِ مناسبات امكان پذير است و كسى كه از منظر اين علم به آيات قرآن بنگرد به علمى بزرگ دست خواهد يافت.[۱۳]
فخر رازى، پيوستگى آيات را جلوه اى از اعجاز قرآن دانسته است.[۱۴] صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و كشف ارتباط آيات، در بسيارى موارد مفسر را از پرداختن به سبب نزول بى نياز خواهد كرد.[۱۵]
دستيابى به لطايف تفسيرى و تبيينِ نادرستى برخى ديدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از ديگر كاركردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى كه در اسلوب قرآن تحقيقاتى داشته اند و بر پراكندگى آيات تأكيد دارند. برخى خاورشناسان، نيز براى توجيه گسستگى آيات، ادله اى را بيان كرده اند. توجيهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان كه برخى اظهارات آنان به انكار وحيانى بودن قرآن مى انجامد.[۱۶]
گونه‌هاى تناسب در آيات قرآن
گونه هاى تناسب و ارتباط ميان آيات مى تواند از سنخِ سبب و تعليل، تأكيد، اعتراض و بدل، بيان نمونه و مصداق، تفسير و بسط آيه پيشين، تخصيصِ عام و تقييدِ مطلق باشد؛ نيز ممكن است اصولا از اين سنخ نبوده، در ظاهر ناپيوسته به نظر آيد. در اين صورت، بايد جنبه هاى ديگر پيوستگى مانند عطف، تمثيل، تنظير و تضاد، حسن تخلص، اقتضاب و حسن مطلع را بررسى كنيم.
سيوطى تناسب و پيوند ميان بخش هاى آيات را به دو شاخه، ارتباط آشكار و غيرآشكار قسمت مى كند:
1. پيوند آشكار:
ارتباط آشكار بدين معناست كه بخشى از كلام به گونه اى به بخش ديگر متعلق باشد كه پيش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنين فرضى پيوند اجزاى سخن آشكار است؛ مانند ارتباط ميان مُسْنَد و مسندٌاليه. در مواردى كه جمله دوم علت و سبب، تأكيد، تفسير يا بدلِ جمله پيشين است و نيز آنجا كه جمله دوم معترضه است، پيوند ميان اجزاى سخن آشكار و زودياب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ تفسير، به سهولت پيوند و ارتباط را درمى يابد.[۱۷] اين نوع ارتباط و تناسب از موضوع بحث علم تناسب ميان آيات خارج است.
2. پيوند ناآشكار:
اين پيوند در جايى است كه جمله ها در كنار يكديگر قرار گرفته و در ظاهر مستقل و گسسته از يكديگر مى نمايند و پى بردن به ارتباط ميانِ آن ها نيازمندِ دقت و ژرفنگرى است. اين نوع ارتباط، گاه با حرف عطف و زمانى بدون آن برقرار مى شود.[۱۸]
اقسام مناسبت در قرآن
مناسبات موجود در قرآن را به طور كلى مى توان به يكى از شكل هاى زير در نظر گرفت:
مناسبت جمله اى با جمله ديگر در يك آيه:
ميان اجزاى يك آيه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود كه به ظاهر فاقد پيوستگى و ارتباط اند؛ براى نمونه، بخش نخست آيه 26 سوره رعد/ 13: «اَللّهُ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشاءُ...»، در ظاهر با آيه قبل و بخش هاى ديگر همين آيه بى ارتباط مى نمايد و نيز بخش نخست آيه 114 سوره طه/20: «فَتَعلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ...» با ادامه آيه «ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن يُقضى اِلَيكَ وحيُهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلما»(سوره طه/20،114) بيگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.[۱۹]
مناسبت آيات يك سوره با ابتداى آن:
براى نمونه، در اواسط سوره نساء آيه «ويَستَفتونَكَ فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فيهِنَّ...»(سوره نساء/4، 127) و در انتهاى همان سوره، آيه «يَستَفتونَكَ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فِى الكَللَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَكَ لَيسَ لَهُ...»(سوره نساء/4،176) به احكام زنان و ارث آنان اشاره دارند كه ارتباط ميان اين دو آيه و آيات آغازين سوره (آيات 1 ـ 13) مورد توجه و بررسى است.[۲۰]
مناسبت يك آيه با آيه قبل و بعدِ خود:
پس از مناسبات جمله اى، رايج ترين بحث در اين علم، مناسبات آيه اى است؛ گويى برخى آيات، عارى از ارتباط و انسجام با آيات قبلى و بعدى خود هستند[۲۱]؛ مانند آيه 67 سوره مائده/5: «ياَيُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِن رَبِّكَ واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ...».
مناسبت ميان آيات غير مجاور در يك سوره:
براى نمونه مى توان به آيات 47 و 122 سوره بقره/2: «يبَنِى اِسرءيلَ اذكُروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَيكُم» كه داراى الفاظ يكسان هستند و آيات 48 و 123 بقره/2: «واتَّقوا يَومـًا لاتَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَيــًا» كه داراى كلمات نزديك به هم اند اشاره كرد.[۲۲]
مناسبت آغاز سوره با پايان همان سوره:
مانند تناسب آغاز و انجام سوره كهف كه در هر دو آيه، سخن از وحى و پيام الهى است و سوره مؤمنون كه با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: «قَد اَفلَحَ المُؤمِنون» و با نارستگارى كافران به پايان مى رسد: «اِنَّهُ لايُفلِحُ الكفِرون». در دو سوره فرقان و يوسف نيز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمايان است. [۲۳] دائرة المعارف قرآن كريم، جلد8، صفحه 664.
مناسبت ميان مجموعه اى از سوره هاى قرآن:
برخى بر اين باورند كه مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هايى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوايى آنها حكايت مى كند.[۲۴] اين گونه از تناسب ميان سوره ها به دو صورت بيان شده است:
- گاهى تناسب مجموعه اى از سوره ها با توجه به مشابهت ظاهرى و ويژگى هاى محتوايى آن ها آشكار مى شود؛ مانند سوره مؤمن، سوره زخرف، سوره فصلت، سوره شورى، سوره دخان، سوره جاثيه و سوره احقاف كه با حروف مقطعه «حم» آغاز مى شوند. اين سوره ها به «حواميم» شهرت يافته اند. و سوره حديد، سوره حشر، سوره صف، سوره جمعه، سوره تغابن و سوره الاعلى كه به «مُسَبَّحات» مشهورند زيرا در آغاز اين سوره ها سخن از تسبيح و تنزيه الهى به ميان آمده است و سوره فتح، سوره حشر، سوره سجده، سوره طلاق، سوره قلم، سوره حجرات، سوره تبارك، سوره تغابن، سوره منافقون، سوره جمعه، سوره صف، سوره جن، سوره نوح، سوره مجادله، سوره ممتحنه و سوره تحريم كه «مُمْتَحَنات» ناميده شده اند و نيز سوره هايى كه با حروف مقطعه «الر» آغاز شده اند: سوره يونس، سوره هود، سوره يوسف، سوره رعد، سوره ابراهيم و سوره حجر و...
- بر اساس حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله قرآن 4 بخش دارد:[۲۵]
- «سبع طِوال» يعنى سوره هاى طولانى، شامل 7 سوره بقره، سوره آل عمران، سوره نساء، سوره مائده، سوره انعام، سوره اعراف و دو سوره انفال و سوره توبه.
- «مئين» و آنها سوره هايى اند كه بيش از 100 آيه دارند: سوره يونس، سوره هود، سوره يوسف، سوره نحل، سوره اسراء، سوره كهف، سوره مريم، سوره طه، سوره انبياء، سوره مؤمنون، سوره شعراء و سوره صافات.
- «مثانى» يعنى سوره هايى كه عدد آيات آن ها كمتر از 100 است و نزديك به 20 سوره اند.
- «مُفَصّلات» و آنها سوره هاى كوچك با آيه هاى كوتاه اند كه شامل سوره الرحمن تا پايان قرآن مى شوند.
برخى معتقدند، اين تقسيم بر اساس پيوند معنوى ميان هر يك از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و اين سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گيرند.[۲۶]
مناسبت و پيوستگى همه آيات در يك سوره:
در اين مناسبت، هر يك از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است كه از مقدمه، متن و نتيجه تشكيل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى كند. مطالب موجود در برخى سوره ها كه به ظاهر پراكنده و گسسته مى نمايند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى يابند. اين گونه از مناسبت، امروزه به نظريه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت يافته است.
پيوستگى ميان مجموع آيات و سوره هاى قرآن:
بر اساس اين نوع پيوستگى ادعا شده، حقايق قرآنى، نظام واره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. اين ساختار درختى بيانگر نظم و پيوستگى و تعيين جايگاه هر يك از ريشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافياى متفاوتى از موضوعات و مفاهيم را ترسيم مى كند...[۲۷]
به هر حال آنچه موجب پيدايش علم مناسبات در حوزه قرآن پژوهى است، گسستگى و ناپيوستگى ظاهرى در بخشى از آيات قرآن است. معيارهاى ارائه شده در علم مناسبات، به خوبى شبهه تشتّت و ناپيوستگى در قرآن را برطرف مى سازند و پاسخگويى به اين شبهه مرهون پذيرش نظريه وحدت موضوعى نيست.
پانویس
- ↑ مقاييس اللغه، ج 5، ص 423ـ424، «نسب».
- ↑ لسان العرب، ج 14، ص 118 ـ 119، «نسب».
- ↑ مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 58؛ مباحث فى علوم القرآن، مناع قطان، ص 97.
- ↑ نظم الدرر، ج 1، ص 5.
- ↑ الاتقان، ج 2، ص 289.
- ↑ ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 289 ـ 290.
- ↑ ر.ك: نظم الدرر، ج 1، ص 5.
- ↑ ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 287 ـ 290.
- ↑ البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.
- ↑ ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 288 ـ 289. البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.
- ↑ الاتقان، ج 2، ص 288.
- ↑ البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 131.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج 1، ص 13 ـ 14.
- ↑ ر.ك: التفسير الكبير، ج 7، ص 106.
- ↑ مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، ص 157.
- ↑ ر.ك: الوحدة الموضوعية فى القرآن، ص 14. اهداف و مقاصد سوره هاى قرآن، ص 28.
- ↑ ر.ك: المناسبات بين الآيات والسور، ص 17.
- ↑ الاتقان، ج2، ص290.
- ↑ چهره زيباى قرآن، ص 29ـ30.
- ↑ همان، ص 30.
- ↑ چهره پيوسته قرآن، ص 43 ـ 44.
- ↑ چهره زيباى قرآن، ص 30.
- ↑ ر.ك: الاتقان، ج2، ص296؛ البرهان، ج1، ص135؛ مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 74ـ75.
- ↑ همان.
- ↑ الكافى، ج 2، ص 601.
- ↑ ر.ك: الاساس فى التفسير، ج1، ص 31.
- ↑ چهره پيوسته قرآن، ص 37 ـ 38.
منابع
- دائرةالمعارف قرآن كريم، جلد 8، نوشته سيد على اكبر حسينى.
