تفسیر الصراط المستقیم (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۹ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=نرم افزار}}
+
{{مشخصات کتاب
  
==مؤلف==
+
|عنوان=
  
سيد حسين بروجردى «ره».
+
|تصویر=[[پرونده:تفسیر الصراط المستقیم.jpg|240px|وسط]]
  
==انگيزه تأليف تفسير==
+
|نویسنده= سید حسین بروجردی
  
مفسر در ابتداى مقدمه خود بر تفسير مى‌نويسد: آنچه كه ارزش تنافس و مباهات دارد اكتساب فضائل نفسانى و علوم الهى است كه ذخيره ابدى و سبب سعادت ازلى و ابدى است. من در ابتداى جوانى توفيق يافتم كه از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چينم و در اصول و فروع آن عميقا تفكر نمايم و بهره وافرى برم، اما دريافتم كه اينها پوسته‌اى بيش نيست، تصميم گرفتم دوباره در معارف حقيقيه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فيوض قدسى و اسرار دين و انوار شريعت محمدى صلی الله علیه و آله تعمق نمايم، همه آنها را در قرآن كريم يافتم كه مشتمل بر ما كان و ما يكون الى يوم الدين بلكه تا ابدالابدين است.
+
|موضوع= تفاسیر شیعه
  
و نيز يافتم كه جنبه‌هاى مختلف علوم و فنون [[قرآن]] و مراتب ظهور و بطون آن را جز راسخان فى العلم دسترسى نيست پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد كردم و از طرفى به عروه وثقاى صراط مستقيم الهى كه: «فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم» است تمسك جستم. پس از آن با بضاعتى قليل و تلاشى كثير اخبار مربوط به هر آيه را استقصاء نموده و در حل مشكلات و متشابهات به آنها رجوع كردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حكمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول كلامى، حقايق ربانى، علوم نبوى و امامى و علوم ديگر آنچه كه مى‌توانستم از آيات به طريق دلالات و اشارات، استنباط كردم و آنها را جهت افاده بيشتر ثبت كرده و نوشتم، نام آن را الصراط المستقيم فى تفسير الكتاب الكريم» نهادم. اميد كه نافع من و سائر مومنين از شيعه اميرالمؤمنين عليه السلام واقع شود.
+
|زبان= عربی
  
==معرفی تفسیر==
+
|تعداد جلد= ۵
  
اين تفسير به زبان عربى و در سه مجلد بزرگ نوشته شده و شامل تمام قرآن نمى‌باشد، در جلد اول 14 مقدمه را بحث كرده است. جلد دوم به [[سوره فاتحه]] اختصاص يافته و به طور مبسوط به اين سوره مى‌پردازد. و جلد سوم آغاز [[سوره بقره]] تا آيه 255 آن است. تاريخ تأليف اين 3 جلد از 1270 تا 1275 قمرى مى‌باشد.
+
|عنوان افزوده1= مصحح
  
مفسر قبل از آغاز تفسير 14 مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند:
+
|افزوده1= غلامرضا بروجردی
  
# حقيقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسير.
+
|عنوان افزوده2=
# فضيلت قرآن و تمثل آن در روز قيامت و تعليم و تعلم و قرائت و حفظ آن.
 
# حقيقت قرآن و مراتب آن در كون و ظهور آن در تنزيل به شكل حروف و كلمات و قرآن ناطق.
 
# اسماء و القاب قرآن، معناى كلام نفسى، كيفيت وحى و الهام و تحدّث، و حظ ائمه علیهم السلام از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مكاشفات.
 
# تبيان و تفصيل بودن قرآن و بيان كيفيت انشعاب علوم از آن.
 
# معناى تفسير، تنزيل، تأويل، ظاهر، باطن، محكم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجيت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسير به رأى و ضابطه تأويل.
 
# معناى انزال و تفاوت آن با تنزيل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آيه، كلمه، حروف و ضبط سور، آيات و حروف قرآن.
 
# اين كه علم قرآن مخزون نزد اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد و بيان اينكه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسير، آنها هستند.
 
# قرآن در حق ائمه عليهم السلام، شيعه آنها و اعداء آنهاست.
 
# وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حديث قدسى.
 
# بحث سبعة احرف، اشاره به منشا اختلاف قراءات، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.
 
# كيفيت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتيل و اشاره به حجب قلبيه در قرائت و كيفيت رفع آنها.
 
# احكام قراءت، وجوب، حرمت، كراهت و استحباب‌
 
# استشفاء و استكفاء به آيات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غير آن، سجده‌هاى قرآن و كيفيت استخاره به آن.
 
  
==روش تفسير==
+
|افزوده2=
  
اگر بخواهيم روش غالب اين تفسير را توصيف نماييم، بايد گفت كه: روش مفسر، روائى و مأثور با استفاده از روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد و در كنار آن رويكردى اخبارى در بعضى مسائل از خود نشان مى‌دهند. (مانند بحث تجسم اعمال، ج4، ص500 به بعد)
+
|لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39169/تفسير-الصراط-المستقيم تفسير الصراط المستقيم]
 +
}}
  
شيوه كلامى را نيز كم و بيش در تفسير خود دارد، در مباحث كلامى وارد شده و توضيحات بيش از مقام تفسير مى‌دهند. (مانند ج3، ص506 به بعد ذيل «اياك نستعين» و بحث استعانت در اعيان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر اشاعره و رد آن و نيز ج4، ص209 به بعد بيان مفصل مجسمه، مشبه، مجبره، مفوضه و نقد آنها)
+
'''«الصراط المستقیم فى تفسیر الکتاب الکریم»''' یا '''«تفسیر الصراط المستقیم»'''، تألیف آیت الله سید حسین بروجردى (م، ۱۲۷۶ ق)، [[تفسیر قرآن|تفسیری]] به زبان عربى است که شامل بخشی از آیات [[قرآن]] مى‌باشد. روش غالب این تفسیر، روش [[تفسیر روایی|تفسیر روائى]] با استفاده از روایات [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلى الله علیه و آله و [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام مى‌باشد.
 +
==انگیزه مفسر==
  
بعد تحليلى و اجتهادى و بيان احتمالات متعدد در معانى آيات و الفاظ را نيز بايد به شيوه ايشان اضافه كرد.(مانند ذكر اقوال و احتمالات در «ذلك الكتاب»، ج4، ص92 به بعد)
+
مفسر در ابتداى مقدمه خود بر تفسیر مى‌نویسد: «... من در ابتداى جوانى توفیق یافتم که از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چینم و در اصول و فروع آن عمیقا تفکر نمایم و بهره وافرى برم، اما دریافتم که اینها پوسته‌اى بیش نیست، تصمیم گرفتم دوباره در معارف حقیقیه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فیوض قدسى و اسرار دین و انوار شریعت محمدى صلی الله علیه و آله تعمق نمایم، همه آنها را در [[قرآن کریم]] یافتم که مشتمل بر ما کان و ما یکون الى یوم الدین بلکه تا ابدالآبدین است. و نیز یافتم که جنبه‌هاى مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن را جز [[راسخون|راسخان]] فى العلم دسترسى نیست، پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد کردم و از طرفى به عروه وثقاى صراط مستقیم الهى که: «فى ام الکتاب لدینا لعلى حکیم» است تمسک جستم. پس از آن با بضاعتى قلیل و تلاشى کثیر اخبار مربوط به هر [[آیه|آیه]] را استقصاء نموده و در حل مشکلات و متشابهات به آنها رجوع کردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حکمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول کلامى، حقایق ربانى، علوم نبوى و امامى و علوم دیگر آنچه که مى‌توانستم از آیات به طریق دلالات و اشارات، استنباط کردم و آنها را جهت افاده بیشتر ثبت کرده و نوشتم، نام آن را «الصراط المستقیم فى تفسیر الکتاب الکریم» نهادم. امید که نافع من و سائر مومنین از شیعه امیرالمؤمنین علیه السلام واقع شود.»
  
در بيان اقوال مفسرين فقط به نقل آنها اكتفا نكرده، به نقد و بررسى آنها مى‌پردازد.(مانند ج3، ص511 به بعد بحث مفصل در معناى استعانت)
+
==محتوای تفسیر==
  
در اين بين نظرى به مسائل عرفانى داشته، براى توضيح مطلب خود و گاه براى نقد آنها را مطرح مى‌نمايند.(مانند اشاره به نظر مولوى با استفاده از اشعار وى، ديدگاه افلاطون، كفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدايت ج3، ص540 تا 546) و همچنين اشاره به بحث عوالم الهيه (ج4، ص15 به بعد) و نقد ابن عربى در بحث عذاب.(ج4، ص263))
+
این تفسیر به زبان عربى و در سه مجلد بزرگ نوشته شده و شامل تمام [[قرآن]] نمى‌باشد. مفسر در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است که عبارتند از:
  
در اين بخش گاهى بحثى مستقل به نام «تبصرة عرفانية» را مطرح مى‌نمايد. (مانند ج3، ص78) روش ايشان در آغاز سوره‌ها با بيان وجه تسميه سوره، آغاز و با بحث‌هاى متصل سوره، نزول سوره (كه سخن از مكى، مدنى بودن و اختلاف موجود در آن مى‌باشد)، عدد آيات (كه با بيان راى كوفى، بصرى، حجازى، شامى و... به تحليل و نقد آنها مى‌پردازد) ادامه مى‌يابد.
+
#حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر.
 +
#فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن.
 +
#حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق.
 +
#اسماء و القاب قرآن، معناى کلام نفسى، کیفیت وحى و الهام و تحدّث، و حظ [[ائمه]] علیهم السلام از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مکاشفات.
 +
#تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن.
 +
#معناى تفسیر، تنزیل، تأویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رأى و ضابطه تأویل.
 +
#معناى انزال و تفاوت آن با تنزیل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن.
 +
#این که علم قرآن مخزون نزد اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند.
 +
#قرآن در حق ائمه علیهم السلام، شیعه آنها و اعداء آنهاست.
 +
#وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسى.
 +
#بحث سبعة احرف، اشاره به منشا اختلاف قراءات، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.
 +
#کیفیت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها.
 +
#احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب‌
 +
#استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌هاى قرآن و کیفیت استخاره به آن.
  
مطالبى مفصل در استعاذه و تفسير بسم الله الرحمن الرحيم را در ابتداى سوره حمد بيان كرده‌اند كه در [[سوره بقره]] اين دو مطلب مطرح نمى‌شود.
+
جلد دوم نیز به [[سوره فاتحه]] اختصاص یافته و به طور مبسوط به این سوره مى‌پردازد. و جلد سوم آغاز [[سوره بقره]] تا آیه ۲۵۵ آن است.  
  
در تفسير آيات، ابتدا لغات مشكل آيات را بيان كرده به توضيح آن مى‌پردازد، سپس قرائت كلمات را در حدّ بيان بعضى قراءات شاذه و مطرح كردن برخى مسائل تجويدى مانند موارد وقف (مانند ج4، ص102)، گوشزد كرده گاهى نيز در اين قسمت عنوانى بنام «قراءة غريبة» بازگو مى‌كنند.(مانند ج4، ص98) پس از آن شأن نزول آيه را (در صورت دارابودن) نقل و تجزيه و تحليل مى‌نمايند.
+
==روش تفسیر==
  
بعد از اتمام مباحث فوق عنوان «تفسير فراز آيه» آغاز شده به تبيين و شرح مفصل آن مى‌پردازد.
+
اگر بخواهیم روش غالب این [[تفسیر]] را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائى و مأثور با استفاده از روایات [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلى الله علیه و آله و [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام مى‌باشد و در کنار آن رویکردى [[اخباریان|اخباری]] در بعضى مسائل از خود نشان مى‌دهند (مانند بحث تجسم اعمال، ج۴، ص۵۰۰).
  
در توضيح كلمات و معنا و تفسير آنها در كنار روايات و تحليل هاى اجتهادى خود، از آيات ديگر قرآن نيز بهره مى‌برند.(مانند ج4 صفحه 219-220 و 221) مفسر را از خلال بحثهاى متفاوت و شيوه‌هاى گوناگونش مى‌توان فردى بحاث و نقاد برشمرد، بدين ترتيب در بسيارى موارد بعد از مطرح كردن نظرات گوناگون در تعبيرى نظير «امّا تحقيق الحق...» ديدگاه خود را بيان مى‌دارد.
+
شیوه [[علم کلام|کلامى]] را نیز کم و بیش در تفسیر خود دارد، در مباحث کلامى وارد شده و توضیحات بیش از مقام تفسیر مى‌دهد. (مانند ج۳، ص۵۰۶، ذیل «ایاک نستعین» و بحث استعانت در اعیان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر [[اشاعره]] و رد آن و نیز ج۴، ص۲۰۹، بیان مفصل مجسمه، مشبه، مجبره، مفوضه و نقد آنها)
  
ذيل «الم» در [[سوره بقره]]، بحث را به كل حروف مقطعه مى‌كشاند و اقوال را بيان و تجزيه و تحليل مى‌نمايد.(ج3، ص56 تا 76 بعد از بيان قول نهم، وجوه آخر را مطرح مى‌كنند.)
+
بُعد تحلیلى و اجتهادى و بیان احتمالات متعدد در معانى آیات و الفاظ را نیز باید به شیوه ایشان اضافه کرد (مانند ذکر اقوال و احتمالات در «ذلک الکتاب»، ج۴، ص۹۲).
  
در بحث «دلالة الحروف والالفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى‌داند و اين دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى‌دارد.
+
در بیان اقوال مفسرین فقط به نقل آنها اکتفا نکرده، به نقد و بررسى آنها مى‌پردازد (مانند ج۳، ص۵۱۱، بحث مفصل در معناى استعانت).
  
مفسر عنوانى به نام «دليل اعجاز القرآن» ذيل برخى از آيات مطرح مى‌نمايد كه در آن بحث، از وجوه و جنبه‌هاى مختلف اعجاز آيه يا آيات مورد نظر، سخن به ميان مى‌آورد. (مانند ج4، ص479)
+
در این بین، نظرى به مسائل [[عرفان|عرفانى]] داشته، براى توضیح مطلب خود و گاه براى نقد، آنها را مطرح مى‌نمایند. (مانند اشاره به نظر [[مولوی|مولوى]] با استفاده از اشعار وى، دیدگاه افلاطون، کفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدایت ج۳، ص۵۴۰ تا ۵۴۶) و همچنین اشاره به بحث عوالم الهیه (ج۴، ص۱۵ به بعد) و نقد [[محیی الدین ابن عربی|ابن عربى]] در بحث عذاب (ج۴، ص۲۶۳). در این بخش گاهى بحثى مستقل به نام «تبصرة عرفانیة» را مطرح مى‌نماید.
  
مفسر محترم ضمن رعايت تفسير ترتيبى، از بيان موضوعات قرآنى متناسب با آيات و توضيح آنها به كمك روايات و آيات ديگر، كوتاهى نكرده و بحث هاى موضوعى زيادى را مطرح مى‌نمايند. (مانند: منافقون، درجات تقوى حقيقت الايمان، تناسخ، اقسام كفر، حقيقت اراده و كراهت، اقسام هدايت، واسطه بودن اهل بيت عليهم السلام و...)
+
روش ایشان در آغاز سوره‌ها با بیان وجه تسمیه [[سوره]] آغاز و با بحث‌هاى متصل سوره، نزول سوره (که سخن از [[سوره های مکی و مدنی|مکى و مدنى]] بودن و اختلاف موجود در آن مى‌باشد)، عدد [[آیه|آیات]] (که با بیان راى کوفى، بصرى، حجازى، شامى و... به تحلیل و نقد آنها مى‌پردازد) ادامه مى‌یابد. مطالبى مفصل در [[استعاذه]] و تفسیر [[آیه تسمیه|بسم الله الرحمن الرحیم]] را در ابتداى [[سوره حمد]] بیان کرده‌ که در [[سوره بقره]] این دو مطلب مطرح نمى‌شود.
  
==نسخه‌شناسى==
+
در تفسیر آیات، ابتدا لغات مشکل آیات را بیان کرده به توضیح آن مى‌پردازد، سپس قرائت کلمات را در حدّ بیان بعضى قراءات شاذ و مطرح کردن برخى مسائل [[تجوید|تجویدى]] مانند موارد وقف، گوشزد کرده و گاهى نیز در این قسمت عنوانى بنام «قراءة غریبة» بازگو مى‌کنند. پس از آن [[شأن نزول]] آیه را (در صورت دارابودن) نقل و تجزیه و تحلیل مى‌نمایند.
 +
 
 +
بعد از اتمام مباحث فوق، عنوان «تفسیر فراز آیه» آغاز شده به تبیین و شرح مفصل آن مى‌پردازد. در توضیح کلمات و معنا و تفسیر آنها در کنار روایات و تحلیل هاى اجتهادى خود، از آیات دیگر [[قرآن]] نیز بهره مى‌برد. مفسر را از خلال بحثهاى متفاوت و شیوه‌هاى گوناگونش مى‌توان فردى بحاث و نقاد برشمرد، بدین ترتیب در بسیارى موارد بعد از مطرح کردن نظرات گوناگون در تعبیرى نظیر «امّا تحقیق الحق...» دیدگاه خود را بیان مى‌دارد.
 +
 
 +
ذیل «الم» در [[سوره بقره]]، بحث را به کل [[حروف مقطعه]] مى‌کشاند و اقوال را بیان و تجزیه و تحلیل مى‌نماید. در بحث «دلالة الحروف والالفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى‌داند و این دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى‌دارد.
 +
 
 +
مفسر عنوانى به نام «دلیل اعجاز القرآن» ذیل برخى از آیات مطرح مى‌نماید که در آن بحث، از وجوه و جنبه‌هاى مختلف [[اعجاز]] آیه یا آیات مورد نظر، سخن به میان مى‌آورد.
  
تفسير الصراط المستقيم با تحقيق و بررسى فاضل محترم غلامرضا مولانا بروجردى و با سرمايه‌گذارى انتشارات صدر تهران و بدون تاريخ چاپ و انتشار يافته، محقق محترم نخست در [[مصر]] به چاپ جلد اول آن اقدام كرده ولى به علت وجود احاديث ائمه عليهم السلام و شيعى بودن محتواى آن از پخش و نشر كتاب جلوگيرى شد، ناچار در يك جزء در ايران چاپ گرديد و سپس مجددا هر سه جزء در بيروت به چاپ رسيده است.
+
مفسر محترم ضمن رعایت [[تفسیر ترتیبی|تفسیر ترتیبى]]، از بیان موضوعات قرآنى متناسب با آیات و توضیح آنها به کمک روایات و آیات دیگر، کوتاهى نکرده و بحث هاى موضوعى زیادى را مطرح مى‌نمایند (مانند: منافقون، درجات تقوى، حقیقت الایمان، تناسخ، اقسام کفر، حقیقت اراده و کراهت، اقسام هدایت، واسطه بودن [[اهل بیت]] علیهم السلام و...).
  
اين تفسير نسخه‌هاى خطى متعددى دارد، از جمله نسخه خطى كه در كتابخانه سيد آقا رضا سبط سيد شفيع جاپلقى موجود است و نسخه مورد استفاده محقق نيز نسخه خطى به خط مؤلف و نسخه ديگرى كه از روى آن استنساخ شده است و نزد نوادگان ايشان سيد حسن نورى بروجردى و سيد محمد نورى بروجردى، موجود بوده است.
+
==نسخه‌شناسى==
  
هم اكنون جلد اول اين تفسير به شكل وزيرى توسط مؤسسه انصاريان و چاپخانه صدر قم به سال 1416 ه 1995 م، چاپ شده است كه شامل مقدمه محقق و بخش اول مقدمات چهارده‌گانه مؤلف مى‌باشد. جلد دوم، سوم و چهارم آن توسط مؤسسه معارف اسلامى در سال 1419 ه.ق، 1422، و 1425 ه.ق در چاپخانه عترت در قطع وزيرى به چاپ رسيده است.
+
«تفسیر الصراط المستقیم» با تحقیق و بررسى فاضل محترم غلامرضا مولانا بروجردى توسط انتشارات صدر تهران انتشار یافته است. محقق محترم نخست در [[مصر]] به چاپ جلد اول آن اقدام کرده ولى به علت وجود احادیث [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام و [[شیعه|شیعى]] بودن محتواى آن، از پخش و نشر کتاب جلوگیرى شد، ناچار در یک جزء در [[ایران]] چاپ گردید و سپس مجددا هر سه جزء در بیروت به چاپ رسیده است.
  
جلد دوم چاپ جديد شامل بقيه مقدمات چهارده‌گانه مؤلف، جلد سوم شامل تفسير سوره حمد و جلد چهارم شامل تفسير سوره بقره تا آيه 27 مى‌باشد، به اين ترتيب انتظار مى‌رود مجموعه مجلدات تفسير در شكل جديد به بيش از 6 مجلد برسد.
+
آنچه در برنامه «[[نرم افزار جامع تفاسیر نور|جامع التفاسیر نور]]» موجود است، ۵ جلد و تا پایان [[آیه 42 سوره بقره|آیه ۴۱ البقره]] مى‌باشد، ولى مرحوم [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقابزرگ تهرانى]] درباره این تفسیر نوشته: «سه مجلد ضخیم از این تفسیر بیرون آمده است. در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص یافته و به‌طور مبسوط به این سوره مى‌پردازد و جلد سوم مشتمل بر تفسیر سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است. تاریخ تألیف این ۳ جلد از ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۵ق، مى‌باشد».
  
 
==منابع==
 
==منابع==
* نرم افزار جامع تفاسیر نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (با تلخیص).
+
 
 +
*[[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر نور]]، بخش کتابشناسی.
  
 
[[رده:تفاسیر کلامی]]
 
[[رده:تفاسیر کلامی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۳۹

تفسیر الصراط المستقیم.jpg
نویسنده سید حسین بروجردی
موضوع تفاسیر شیعه
زبان عربی
تعداد جلد ۵
مصحح غلامرضا بروجردی

تفسير الصراط المستقيم

«الصراط المستقیم فى تفسیر الکتاب الکریم» یا «تفسیر الصراط المستقیم»، تألیف آیت الله سید حسین بروجردى (م، ۱۲۷۶ ق)، تفسیری به زبان عربى است که شامل بخشی از آیات قرآن مى‌باشد. روش غالب این تفسیر، روش تفسیر روائى با استفاده از روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد.

انگیزه مفسر

مفسر در ابتداى مقدمه خود بر تفسیر مى‌نویسد: «... من در ابتداى جوانى توفیق یافتم که از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چینم و در اصول و فروع آن عمیقا تفکر نمایم و بهره وافرى برم، اما دریافتم که اینها پوسته‌اى بیش نیست، تصمیم گرفتم دوباره در معارف حقیقیه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فیوض قدسى و اسرار دین و انوار شریعت محمدى صلی الله علیه و آله تعمق نمایم، همه آنها را در قرآن کریم یافتم که مشتمل بر ما کان و ما یکون الى یوم الدین بلکه تا ابدالآبدین است. و نیز یافتم که جنبه‌هاى مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن را جز راسخان فى العلم دسترسى نیست، پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد کردم و از طرفى به عروه وثقاى صراط مستقیم الهى که: «فى ام الکتاب لدینا لعلى حکیم» است تمسک جستم. پس از آن با بضاعتى قلیل و تلاشى کثیر اخبار مربوط به هر آیه را استقصاء نموده و در حل مشکلات و متشابهات به آنها رجوع کردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حکمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول کلامى، حقایق ربانى، علوم نبوى و امامى و علوم دیگر آنچه که مى‌توانستم از آیات به طریق دلالات و اشارات، استنباط کردم و آنها را جهت افاده بیشتر ثبت کرده و نوشتم، نام آن را «الصراط المستقیم فى تفسیر الکتاب الکریم» نهادم. امید که نافع من و سائر مومنین از شیعه امیرالمؤمنین علیه السلام واقع شود.»

محتوای تفسیر

این تفسیر به زبان عربى و در سه مجلد بزرگ نوشته شده و شامل تمام قرآن نمى‌باشد. مفسر در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است که عبارتند از:

  1. حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر.
  2. فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن.
  3. حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق.
  4. اسماء و القاب قرآن، معناى کلام نفسى، کیفیت وحى و الهام و تحدّث، و حظ ائمه علیهم السلام از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مکاشفات.
  5. تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن.
  6. معناى تفسیر، تنزیل، تأویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رأى و ضابطه تأویل.
  7. معناى انزال و تفاوت آن با تنزیل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن.
  8. این که علم قرآن مخزون نزد اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند.
  9. قرآن در حق ائمه علیهم السلام، شیعه آنها و اعداء آنهاست.
  10. وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسى.
  11. بحث سبعة احرف، اشاره به منشا اختلاف قراءات، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.
  12. کیفیت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها.
  13. احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب‌
  14. استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌هاى قرآن و کیفیت استخاره به آن.

جلد دوم نیز به سوره فاتحه اختصاص یافته و به طور مبسوط به این سوره مى‌پردازد. و جلد سوم آغاز سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است.

روش تفسیر

اگر بخواهیم روش غالب این تفسیر را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائى و مأثور با استفاده از روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مى‌باشد و در کنار آن رویکردى اخباری در بعضى مسائل از خود نشان مى‌دهند (مانند بحث تجسم اعمال، ج۴، ص۵۰۰).

شیوه کلامى را نیز کم و بیش در تفسیر خود دارد، در مباحث کلامى وارد شده و توضیحات بیش از مقام تفسیر مى‌دهد. (مانند ج۳، ص۵۰۶، ذیل «ایاک نستعین» و بحث استعانت در اعیان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر اشاعره و رد آن و نیز ج۴، ص۲۰۹، بیان مفصل مجسمه، مشبه، مجبره، مفوضه و نقد آنها)

بُعد تحلیلى و اجتهادى و بیان احتمالات متعدد در معانى آیات و الفاظ را نیز باید به شیوه ایشان اضافه کرد (مانند ذکر اقوال و احتمالات در «ذلک الکتاب»، ج۴، ص۹۲).

در بیان اقوال مفسرین فقط به نقل آنها اکتفا نکرده، به نقد و بررسى آنها مى‌پردازد (مانند ج۳، ص۵۱۱، بحث مفصل در معناى استعانت).

در این بین، نظرى به مسائل عرفانى داشته، براى توضیح مطلب خود و گاه براى نقد، آنها را مطرح مى‌نمایند. (مانند اشاره به نظر مولوى با استفاده از اشعار وى، دیدگاه افلاطون، کفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدایت ج۳، ص۵۴۰ تا ۵۴۶) و همچنین اشاره به بحث عوالم الهیه (ج۴، ص۱۵ به بعد) و نقد ابن عربى در بحث عذاب (ج۴، ص۲۶۳). در این بخش گاهى بحثى مستقل به نام «تبصرة عرفانیة» را مطرح مى‌نماید.

روش ایشان در آغاز سوره‌ها با بیان وجه تسمیه سوره آغاز و با بحث‌هاى متصل سوره، نزول سوره (که سخن از مکى و مدنى بودن و اختلاف موجود در آن مى‌باشد)، عدد آیات (که با بیان راى کوفى، بصرى، حجازى، شامى و... به تحلیل و نقد آنها مى‌پردازد) ادامه مى‌یابد. مطالبى مفصل در استعاذه و تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم را در ابتداى سوره حمد بیان کرده‌ که در سوره بقره این دو مطلب مطرح نمى‌شود.

در تفسیر آیات، ابتدا لغات مشکل آیات را بیان کرده به توضیح آن مى‌پردازد، سپس قرائت کلمات را در حدّ بیان بعضى قراءات شاذ و مطرح کردن برخى مسائل تجویدى مانند موارد وقف، گوشزد کرده و گاهى نیز در این قسمت عنوانى بنام «قراءة غریبة» بازگو مى‌کنند. پس از آن شأن نزول آیه را (در صورت دارابودن) نقل و تجزیه و تحلیل مى‌نمایند.

بعد از اتمام مباحث فوق، عنوان «تفسیر فراز آیه» آغاز شده به تبیین و شرح مفصل آن مى‌پردازد. در توضیح کلمات و معنا و تفسیر آنها در کنار روایات و تحلیل هاى اجتهادى خود، از آیات دیگر قرآن نیز بهره مى‌برد. مفسر را از خلال بحثهاى متفاوت و شیوه‌هاى گوناگونش مى‌توان فردى بحاث و نقاد برشمرد، بدین ترتیب در بسیارى موارد بعد از مطرح کردن نظرات گوناگون در تعبیرى نظیر «امّا تحقیق الحق...» دیدگاه خود را بیان مى‌دارد.

ذیل «الم» در سوره بقره، بحث را به کل حروف مقطعه مى‌کشاند و اقوال را بیان و تجزیه و تحلیل مى‌نماید. در بحث «دلالة الحروف والالفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى‌داند و این دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى‌دارد.

مفسر عنوانى به نام «دلیل اعجاز القرآن» ذیل برخى از آیات مطرح مى‌نماید که در آن بحث، از وجوه و جنبه‌هاى مختلف اعجاز آیه یا آیات مورد نظر، سخن به میان مى‌آورد.

مفسر محترم ضمن رعایت تفسیر ترتیبى، از بیان موضوعات قرآنى متناسب با آیات و توضیح آنها به کمک روایات و آیات دیگر، کوتاهى نکرده و بحث هاى موضوعى زیادى را مطرح مى‌نمایند (مانند: منافقون، درجات تقوى، حقیقت الایمان، تناسخ، اقسام کفر، حقیقت اراده و کراهت، اقسام هدایت، واسطه بودن اهل بیت علیهم السلام و...).

نسخه‌شناسى

«تفسیر الصراط المستقیم» با تحقیق و بررسى فاضل محترم غلامرضا مولانا بروجردى توسط انتشارات صدر تهران انتشار یافته است. محقق محترم نخست در مصر به چاپ جلد اول آن اقدام کرده ولى به علت وجود احادیث ائمه علیهم السلام و شیعى بودن محتواى آن، از پخش و نشر کتاب جلوگیرى شد، ناچار در یک جزء در ایران چاپ گردید و سپس مجددا هر سه جزء در بیروت به چاپ رسیده است.

آنچه در برنامه «جامع التفاسیر نور» موجود است، ۵ جلد و تا پایان آیه ۴۱ البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانى درباره این تفسیر نوشته: «سه مجلد ضخیم از این تفسیر بیرون آمده است. در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص یافته و به‌طور مبسوط به این سوره مى‌پردازد و جلد سوم مشتمل بر تفسیر سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است. تاریخ تألیف این ۳ جلد از ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۵ق، مى‌باشد».

منابع

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: