مقالات الاصول (کتاب)
 | |
| نویسنده | ضیاءالدین العراقی |
| موضوع | اصول فقه شيعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| تحقیق | محسن العراقی |
|
| |
کتاب «مقالات الأصول» اثر آقا ضیاءالدین عراقی (م، ۱۳۶۱ ق)، از مهمترین مصادر اصول فقه شیعه معاصر به شمار می‌آید. این کتاب پر از مطالب نو و ابتکارات با ارزش مؤلف می‌باشد.
محتویات
مؤلف
آقا ضیاءالدین عراقی (۱۲۷۸-۱۳۶۱ ق)، از فقها و اصولیان بزرگ شیعه در قرن چهاردهم قمری و از استادان و مراجع بزرگ حوزه نجف بود. آقا ضیاءالدین از بهترین شاگردان آخوند خراسانى، علامه یزدى و آقا شریعت اصفهانى و سید فشارکى به شمار مى رفت و خود سال‌هاى متمادى در حوزه نجف از مدرسان بزرگ محسوب مى شد. برخى از شاگردان او عبارتند از: محمدتقی بروجردی، سید محمدتقی خوانساری، میرزا هاشم آملی، شیخ محمدرضا مظفر، سید محسن حکیم.
صاحب ریحانة الادب مى نویسد: «آقا ضیاءالدین عراقى از مراجع طراز اول شیعه و از فحول علماى امامیه بود. حوزه درس فقه و اصول او در نجف اشرف محل استفاده علما و آیات عرب و عجم گردید. در تقریر مسائل اصول فقهى و بیان احکام، حسن تحریر و تقریر به عصر خویش بى مانند بود. آقا ضیاء در اصول، مقالاتى به رشته تحریر درآورد و شرحى هم بر تبصره علامه نوشت».
برخی از تألیفات او عبارتند از: استصحاب عدم الازلى، احکام الرضاع، حاشیه بر عروة الوثقى، حاشیه بر کفایة الاصول، حاشیه بر مکاسب، حجیت قطع، مقالات الاصول، شرط مفاخر، قاعده لاضرر، قاعدة الحرج، نهایة الافکار.
معرفی کتاب
کتاب «مقالات الاصول» حاصل عمر آقا ضیاءالدین عراقی در علم اصول است که با وجود اختصار، پر از مطالب نو و تحقیقات با ارزش این مؤلف بزرگوار می‌باشد.
اگرچه درس اصول آقا ضیاءالدین عراقی توسط شاگردان ایشان همچون محمدتقی بروجردی (متوفای ۱۳۹۱ قمری) در کتاب «نهایة الافکار» و میرزا هاشم آملی (متوفای ۱۴۱۳ قمری) در کتاب «بدایع الافکار» و دیگران تقریر و تألیف شده است، اما کتاب «مقالات الاصول» به قلم شریف آن بزرگوار تدوین شده و برای کسانی که می‌خواهند مستقیما از افکار و نظریات این یگانه دوران استفاده کنند، از منابع معتبر به شمار می‌آید.
از بارزترین خصوصیت‌های کتاب، بیان فلسفی مباحث اصولی است. اطلاعات وسیع مؤلف در فلسفه باعث شده که در بسیاری از مباحث نظیر معانی حروف، مقدمه واجب، اجتماع امر و نهی و مطلق و مقید، به تحلیل فلسفی دقیق بپردازد که در نتیجه گاهی بین مطالب عرفی و فلسفی خلط شده و بیش از آن که به ظهورات عرفی توجه شود به مباحث برهانی دقیق پرداخته شده است، همچنانکه در بعضی از این مباحث از نظریات ملا صدرا و ابن سینا استفاده شده است.
از دیگر خصوصیات این کتاب، برخورد محترمانه مؤلف با نظریات بزرگان علم اصول می‌باشد؛ حتی گاهی اگر ضعف جدی در کلام آنان مشاهده کند سعی در توجیه آن دارد.
کتاب موجود به دلیل بیان منابع و مآخذ مطالب و بیان شماره آیات و سوره‌ها و آدرس احادیث و روایات و تصحیح عبارت‌های کتاب که در حواشی ذکر شده است، کتاب مفید و کاملی می‌باشد.
محتوای کتاب
کتاب «مقالات الاصول» از دو مجلد تشکیل شده است؛ جلد اول شامل ۴۰ مقاله (مباحث الفاظ) و جلد دوم شامل ۲۷ مقاله (مباحث عقلی) می‌باشد و به همین جهت این کتاب «مقالات الاصول» نامیده شده است. دوازده مقاله جلد اول به عنوان مقدمه مباحث بعدی و مطالب بعد از آن «مقاصد» کتاب می‌باشد. مقالات دوازده گانه یا «مقدمه» کتاب مباحثی نظیر موضوع علم اصول، حقیقت وضع، علامت‌های حقیقت و مجاز، حقیقت شرعی، صحیح و اعم و مشتق را در بردارد. پس از آن مباحث اوامر، نواهی، مفاهیم، عام و خاص و مطلق و مقید آورده شده است.
در جلد دوم نیز مباحثی مانند: حجیت قطع، حجیت ظنّ، اصل برائت، اصل احتیاط، اصل تخییر، اصل استصحاب، قاعده لاضرر، تعادل و تراجیح و اجتهاد و تقلید مطرح شده است. از مقاله دوازدهم تا بیست و یکم جلد اول به مباحث اوامر و مسائل مربوط به آن مثل مقدمه واجب، اجزاء و مساله ضد پرداخته شده است.
مؤلف در این کتاب نوآوری ها و ابتکاراتی داشته که به مواردی اشاره می‌شود:
- ملاک اصولی بودن: به نظر ایشان میزان و ملاک اصولی بودن یک مبحث وقوع یک مسأله در طریق استنباط احکام شرعی است، به نحوی که آن مسأله ناظر به اثبات خود آن حکم یا به سبب کیفیتی که متعلق به موضوع آن حکم باشد و با این مبنا مباحثی نظیر مشتق را از مقدمات علم اصول برشمرده‌اند نه از مسائل آن.
- ثمره علمی مباحث: از دیگر نوآوری‌های مؤلف، توجه به ثمره علمی مباحث می‌باشد که در ضمن بیان آن مباحث به آن اشاره دارد و در صورتی که مساله‌ای اصولی مثل بحث صحیح و اعم ثمره عملی نداشته باشد، آن را بیان می‌نماید.
- استعمال لفظ در اکثر از معنا: از دیگر نوآوری‌ها این که مؤلف محل بحث در استعمال لفظ در اکثر از معنا را در جایی می‌داند که لفظ در بیشتر از یک معنا استعمال شود، چه این معانی هر دو حقیقی باشند یا هر دو مجازی و یا یکی حقیقی و دیگری مجازی.
- ملاک فقهی یا اصولی بودن: در ابتدای بحث وجوب مقدمه واجب، بحثی را در رابطه با ملاک فقهی بودن یا اصولی بودن و یا کلامی بودن، یا از مبادی احکام بودن مطرح نموده که بحث مفیدی است و سپس نتیجه می‌گیرد که بحث مقدمه واجب اصولی است.
- مسئله ترتّب: در بحث ترتب نیز پس از بیان این که صحت این نظریه بر اساس در طول بودن دو امر می‌باشد، به رد این نظریه می‌پردازد، به این دلیل که دو امر در طول هم نیستند، بلکه در عرض هم دارای مطلوبیت هستند و نهایت امر یا دارای تساوی در مصلحت و یا ترجیح یکی از مصالح می‌باشد.
- مفهوم شرط: در بحث مفهوم شرط نظریه ایشان این است که مجالی برای انکار حصر به سبب دخول ادات شرط وجود ندارد و بنابراین نسبت به شرط یا غایت و نظایر آن دلالت بر انتفاء طبیعت دارد و در شرط، غایت و ادات حصر و حتی در لقب و وصف نیز قائل به مفهوم می‌شود.
منابع
- نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
